Ilustracja interaktywna. Obraz przedstawia dużą salę, w której zgromadzony jest tłum ludzi. Po lewej stronie stoi naga kobieta z koralikową spódnicą. Obok na posadzce siedzą kobiety i grają na harfach. Po prawej siedzą ludzie w ozdobnych szatach, część trzyma kielichy, pomiędzy nimi są stoliki z jedzeniem. Dwóch mężczyzn ciągnie sarkofag. Z tyłu po lewej, przy wejściu do pomieszczenia, stoją ludzie, niektórzy trzymają dzbany. Na ścianach pomieszczenia są kolorowe malowidła. Opisy punktów znajdujących się na ilustracji: 1.

Stan badań nad Faraonem jest bogaty. Dzieło, które zaczął Prus publikować w 1895 roku w „Tygodniku Ilustrowanym” […] wzbudziło natychmiast żywą reakcję krytyki literackiej. Kolejne „rocznice” Prusa przynosiły coraz nowe próby rozwiązania zagadnień tego utworu. Szczególne wszakże zainteresowanie wzbudził Faraon tuż po II wojnie światowej […], z tego okresu pochodzi próba zarysu monograficznego Faraona pióra Janiny Kulczyckiej Saloni, podjęta przez Henryka Markiewicza próba marksistowskiej interpretacji dzieła, wreszcie historyczno-literacko-psychologiczne studium o Faraonie pióra Zygmunta Szweykowskiego. Każdy z przypomnianych badaczy wniósł do naszej wiedzy o Faraonie nową perspektywę, każdy usiłował oświetlić dzieło możliwie całościowo. A przecież bylibyśmy w niezgodzie z prawdą, gdybyśmy stwierdzili, że w ten sposób powieść Prusa zyskała egzegezę¹ całościową. Przeciwnie. Faraon, jak każde wielkie dzieło literackie, wciąż stanowi nieodgadnioną zagadkę.

<sub>¹egzegeza (łac. exegesi < gr. e’xī́gīsis – objaśnienie, wyjaśnienie) – filologiczna krytyka tekstu; szczegółowe objaśnianie i interpretacja tekstów biblijnych

Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 121.</sub> 2.

Dotychczasowi badacze Faraona ustalili niemałą bibliografię egiptologiczną, z której mógł skorzystać Prus. […] A może miał Prus w swej bibliotece książkę egiptologa światowej sławy, A. Mariette’a, pt. Aperçu de l’histoire ancienne d’Egypte (Zarys starożytnej historii Egiptu), pracę wielokrotnie wznawianą dla jej ścisłości i jasności wykładu? […] A. Mariette w roku 1864 opublikował zwięzły zarys historii starożytnego Egiptu. W przejrzystej i ciekawej pracy znajdujemy jeden spory rozdział całkowicie poświęcony upadkowi XX dynastii faraonów. […] W Faraonie Prusa znajdziemy bodaj wszystkie elementy wykładu Mariette’a. […] Dla rozważań naszych zbieżność ta jest bardzo ważna, ale wcale nie pierwszoplanowa. Ważniejsza o wiele jest inna sprawa. Oto pisze Mariette o przyczynach upadku Egiptu za XX dynastii co najmniej w taki sposób, jakby pisał o przyczynach upadku… Polski w końcu XVIII wieku! Jakże mocno język Mariette’a przypomina nam wywody pozytywistycznych historyków polskich, krakowskich i warszawskich zarazem, o przyczynach rozbiorów Polski.

<sub>¹Auguste Mariette (1821–1881), francuski historyk, archeolog i egiptolog

Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 121–123.</sub> 3.

Przyjmijmy, że istotnie tak było, że na egipskie drogi sprowadziła Prusa zbieżność między poglądami na przyczyny upadku dynastii XX i poglądami pokolenia pozytywistów polskich na przyczyny upadku ojczyzny. Jaki stąd wniosek? Pierwszy rodzi się spontanicznie: w przedstawionej sytuacji rację mieli ci, którzy dowodzili, iż Faraon jest powieścią alegoryczną. Nie jest powieścią o Polsce z końca XIX wieku, jest wszakże powieścią o Polsce wieku XVIII. To głos Prusa w dyskusji na temat przyczyn upadku Polski, próba przyobleczenia w kostium literacki wywodów historyków pozytywistycznych o czasach Stanisława Augusta. Trudno nie przyznać, że hipoteza taka jest kusząca. Znajdowałaby w ten sposób uzasadnienie teza o Prusie pisarzu żywo zainteresowanym życiem współczesnego sobie społeczeństwa, jego problemami.

_{Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 125.} 4.

Jest Faraon powieścią o Egipcie z czasów Ramzesa XII i Ramzesa XIII¹. Jest powieścią o państwie i władzy. Jest dogłębną analizą struktury władzy, praw społecznych i politycznych. Wsparty na tym rusztowaniu gmach powieściowy zaskakuje solidnością wykonania. Pogłębiona lektura prac egiptologicznych pozwoliła Prusowi uniknąć rażących pomyłek w warstwie fabularnej. Niejeden raz pisarz wprowadza nawet do tekstu swej powieści fragmenty oryginalnych zabytków piśmiennictwa egipskiego, zagęszczając w ten sposób koloryt lokalny utworu. Z drugiej strony wiemy, że w tkankę Faraona wtargnęły współczesne pisarzowi teorie moralne i społeczne, by wspomnieć choćby o silnie akcentowanym tutaj kulcie nauki i wiedzy, o pochwałach Prusowych idei użyteczności, czy też o jego rozważaniach o szczęściu.

<sub>¹Ramzes XII i Ramzes XIII – postacie literackie, bohaterowie powieści Bolesława Prusa Faraon. Ostatnim historycznym monarchą o tym imieniu był Ramzes XI, panujący prawdopodobnie w latach 1103–1070 p.n.e.

Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 126.</sub> 5.

Prus, kreśląc obraz upadającego Egiptu, korzystał obficie z prac archeologicznych, wprowadzał do powieści aktualne koncepcje moralne i społeczne, ale podstawową wiedzę o państwie, o prawach rządzących społeczeństwem, o strukturze władzy, jej urokach i niebezpieczeństwach, zaczerpnął z prac polskich historyków zajmujących się epoką stanisławowską. […] Podziwiamy u Prusa znakomitą znajomość tajników politycznych i społecznych. Nauka o państwie, jaką znajdujemy w Faraonie, nie jest utopią, jest bardzo konkretną wiedzą o systemie władzy i strukturze państwa. Wiedzy tej nie zdobył Prus na warszawskim uniwersytecie, ani też w czasie swej długoletniej praktyki dziennikarskiej. Wiedzę tę odnalazł pisarz w pracach pozytywistycznych współczesnych sobie historyków.

_{Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 126.} 6.

Pisali historycy literatury, wspomniałem i ja w niniejszym artykule o przeprowadzonej przez Prusa znakomitej analizie struktury państwa egipskiego. Sądzę, że Faraon mógłby być wcale pouczającą lekturą dla prawników w ogólności, a przede wszystkim dla historyków i teoretyków państwowości. Otrzymaliśmy w powieści Prusa obraz możliwie pełny państwa egipskiego: umiejętnie dokonany przekrój społeczny narodu, pogłębioną analizę działalności aparatu administracyjnego, prawodawczego i sądowniczego, precyzyjne uwagi o roli handlu w życiu organizmu państwowego, nade wszystko zaś – celne rozważania o władzy. Prus dowodzi: władzę dzierży ten, kto posiada pieniądze i wiedzę, kto talenty bankierskie umie pogodzić z nauką.

_{Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 131.} 7.

Jestem przekonany, że wizja państwa egipskiego z Faraona bardzo wiele zawdzięcza badaniom historycznym Korzona¹. To właśnie Korzon ukazał całą złożoność struktury państwa, on odkrył przed społeczeństwem polskim tajniki władzy, system praw politycznych i społecznych. Potężne, wspaniałe w swej mikroanalizie dzieło Korzona stało się prawdopodobnie dla Prusa nie elementarzem, ale uniwersyteckim wykładem wiedzy o państwie.

<sub>¹Tadeusz Korzon (1839–1918), historyk, autor dzieła Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794)

Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 131</sub> 8.

Powieść Prusa jest powieścią historyczną o Egipcie XX dynastii. Nie znaczy to jednak, że w tkankę powieści nie weszły obce dla świata egipskiego elementy składowe. Jeśli nasze przypuszczenia w sprawie genezy Faraona są słuszne (a nie ma możliwości ich ostatecznego potwierdzenia), miałaby także zapewne słuszność teza o związkach tej powieści z pracami historyków pozytywistycznych zajmujących się badaniem upadku Polski w końcu XVIII wieku. Nie zamierzałem na tym miejscu dawać ostatecznych rozstrzygnięć. Pragnąłem jedynie wskazać na możliwość spojrzenia na dzieło Prusa także od tej, nieznanej dotychczas strony. […] Bo oto ukazuje się nam Prus nie tylko jako pisarz historyczny, ale jako autor przekonany o istnieniu w historii praw obiektywnych, sprawdzalnych w każdej epoce, w każdym państwie.

_{Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 131–132.} 9.

Prawdopodobnie w zamyśle miał być Faraon książką alegoryczną o Polsce. W wykonaniu stał się jednak nie tylko wyborną powieścią polityczną, ale przede wszystkim ciekawą powieścią historyczną o Egipcie. To, że odnaleźć w niej można tak wiele i tak różnych elementów przetworzonego artystycznie tworzywa historycznego, świadczy tylko dobrze o wielkości talentu tego pisarza.

<sub>¹alegoria (gr. allegoreo – mówić coś innego) – w literaturze i sztuce: postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały umowny sens przenośny

Źródło: Franciszek Ziejka, „Faraon” w kręgu spraw polskich, [w:] Literackie wizje i re-wizje, red. Marian Stępień, Wacław Walecki, Warszawa 1980, s. 132.</sub>