Adam Łukasiewicz O „Faraonie” Bolesława Prusa – starożytny Egipt i kontekst polski

Poważniejsze błędy Prusa można by długo wyliczać. Piramidy Starego Państwa zbudowali w rzeczywistości wolni wykwalifikowani robotnicy, a nie tłumy chłopów poganianych kijami. Pod wielkim sfinksem nie było tajemnej świątyni. W Egipcie Ramessydów nie było pieniędzy, wszechpotężnej tajnej organizacji kapłańskiej, ostrego antagonizmuantagonizmantagonizmu między kapłanami a faraonem, skarbca w Labiryncie, „armii robotniczej” zorganizowanej na sposób wojskowy, fenickich lichwiarzy ani licznych niewolników. Chłopi nie przypominali swym położeniem europejskich chłopów pańszczyźnianych. Podatki w naturze nie były aż tak wysokie, jak uważano w czasach Prusa, i zazwyczaj nie groziły rolnikowi skrajną nędzą. Państwo faraonów, wbrew twierdzeniom pisarza, nie opierało się na nieustannym i powszechnym biciu, przymusie i drakońskich prawach. […] Kapłani nie wygłaszali kazań, nie istniała też spowiedź, polegająca na wyznawaniu popełnionych grzechów publicznie albo wobec kapłana. […]

Nie wszystkie rośliny i owoce wymieniane przez pisarza były znane w Egipcie w XI w. p.n.e. Np. konwalie nie występują w Egipcie, a drzewa figowe z powietrznymi korzeniami to figowce indyjskie (Ficus indica), sprowadzone nad Nil w czasach nowożytnych, inne niż dobrze znane w Egipcie drzewka, na których rosną figi jadalne. […] Polowanie było rzeczywiście ulubioną rozrywką faraonów, chętnie polowano z psami, lecz pantera, o której użyciu do łowów wspomina Prus, to chyba raczej gepard […], zwierzę dające się oswoić i ułożyć do polowania. Jazdę wierzchem na koniu znano, ale nieczęsto ją praktykowano. Ubrania rzadko były haftowane. Damy egipskie chyba tylko wyjątkowo paradowały na uczcie z odsłoniętymi piersiami, tak swobodny strój mógł natomiast występować u służby. […] Fasady domów w miastach nie były dekorowane w sposób opisany przez Prusa. Pałace faraonów, wbrew przekonaniu występującemu w XIX w., nie przypominały wyglądem świątyń. Na ich dziedzińcach nie było fontann. […]

Również wiadomości o egipskim piśmie, medycynie i astronomii są u Prusa nieścisłe. Nie było „pisma kapłańskiego” […] ani tajnego języka zrozumiałego tylko dla kapłanów (rozmowa Herhora z królową na nilowym statku).

2 Źródło: Adam Łukasiewicz, O „Faraonie” Bolesława Prusa – starożytny Egipt i kontekst polski, „Pamiętnik Literacki” 2017, nr 2, s. 28–30.

Elżbieta Lubczyńska-Jeziorna Gatunki literackie w twórczości Bolesława Prusa

Ramzes XIII jako władca potężnego państwa, młodzieniec zbuntowany przeciwko oczywistym nieprawościom, winien prezentować mądrość polityczną. Tak jednak nie jest, jej uosobieniem są właśnie przeciwnicy władcy, kapłani, znający prawidła gry lub sposoby ich omijania, zdolni przewidzieć wypadki lub wyreżyserować je na poczekaniu. Są silni wiedzą i brakiem jakichkolwiek skrupułów. Nie kierują się namiętnościami. Za wszelką cenę próbują utrzymać hierarchiczny podział społeczeństwa z zastrzeżeniem, że to oni będą stać na „szczycie piramidy”, traktując faraona jak kukłę, którą można kierować według swej woli. […]

Jednocześnie Prus miał świadomość tego, że stan absolutnej równowagi społecznej w imię utylitaryzmu zawsze był i pozostaje fikcją. […]

Intencją Prusa było nie tyle wierne odtworzenie czasów odległych i nieznanych, ile pokazanie na ich przykładzie pewnych ogólnych praw rządzących losem społeczeństwa, a także jednostek.

3 Źródło: Elżbieta Lubczyńska-Jeziorna, Gatunki literackie w twórczości Bolesława Prusa, Wrocław 2007, s. 316–320.

Adam Łukasiewicz O „Faraonie” Bolesława Prusa – starożytny Egipt i kontekst polski

Wydarzenia rozgrywające się w Polsce nie zawierały żadnego istotnego impulsu do powstania Faraona. Natomiast w imperium rosyjskim akurat w r. 1894 nastąpiła nieoczekiwana zmiana na tronie, która po przedwczesnej śmierci Aleksandra III (1 XI 1894) wyniosła młodego carewicza Mikołaja na wyżyny władzy absolutnej. Można by przypuszczać, że właśnie to wydarzenie stanowiło impuls sprzyjający powstaniu Faraona, osnutego wokół sprawy następstwa tronu i dylematów absolutnej władzy. […] Ta inspiracja nie mogła przejść niezauważona i rzeczywiście pojawiły się teorie zakładające, że Ramzes XIII to w przybliżeniu Mikołaj II, a Herhor to oberprokuratoroberprokuratoroberprokurator Świętego Synodu, Konstantin Piotrowicz Pobiedonoscew. Jednak bezsilny i schorowany stary faraon Ramzes XII, pozbawiony realnej władzy przez wszechwładnych kapłanów, w niczym nie przypomina energicznego i bezwzględnego Aleksandra III. […]

Prus niewątpliwie rozważa w Faraonie nie tyle sprawę polską, ile sprzeczności będące udziałem władzy despotycznejdespotycznydespotycznej. Władca, bardziej jeszcze absolutny od rosyjskiego cara, w dodatku otoczony boską czcią, pomimo osobistej odwagi i talentu okazuje się bezbronny wobec zakulisowych struktur i „układów”. Jest po prostu spętany i ginie, gdy chce się wyrwać spod kurateli. Ramzes XIII umiera zamordowany przez zamachowca, będącego bezwolnym narzędziem w ręku potężnych wrogów faraona. […]

Można się w niektórych opisach konfliktów społecznych w Faraonie dopatrzyć aluzji do problemów współczesnych Prusowi. Jednak nie wystarczy to do stwierdzenia, że powieściowy Egipt to Polska w przebraniu.

Związki Faraona z rzeczywistością współczesną pisarzowi są niewątpliwe. Aluzji do okresu, w którym Prus żył i tworzył, nie brakuje. Byłoby dziwne, gdyby ich zabrakło w dziele tak wytrawnego dziennikarza. Jednak Faraon nie jest powieścią ani o Polsce, ani o Rosji, ale powieścią o Egipcie oraz o przemijaniu i o roli przypadku, o klęsce wzniosłych ideałów i tryumfie zła, a także miejscami powieścią o pięknie świata i o zaletach pracy na rzecz mądrości.

4 Źródło: Adam Łukasiewicz, O „Faraonie” Bolesława Prusa – starożytny Egipt i kontekst polski, „Pamiętnik Literacki” 2017, nr 2, s. 45–50.