Aby zimą nie zmarznąć, zakładamy ciepłe ubrania, m.in. grube, wełniane swetry. Podczas zdejmowania takiego swetra słyszymy trzaski, jeśli jest ciemno – widzimy iskry, a nasze włosy zaczynają odstawać na wszystkie strony. Czy te iskry mają coś wspólnego z błyskawicami, które obserwujemy podczas burzy?

R1ILVTLqcPzYZ1
Potężne wyładowania elektryczne podczas burzy
Już wiesz
  • że zwiastunem nadchodzącej burzy jest rozległa chmura burzowa;

  • że niektóre przedmioty mogą porażać prądem, mimo że nie są podłączone do źródła prądu;

  • że świeżo wyprana i wysuszona wełna elektryzuje się.

Nauczysz się
  • opisywać, jak powstaje piorun;

  • wyjaśniać, czym jest wyładowanie atmosferyczne;

  • wymieniać sposoby elektryzowania ciał i podawać przykłady tego zjawiska.

ixjTIprdRY_d5e197

1. Jak naelektryzować przedmioty?

Na początku zastanówmy się, skąd się biorą iskry na naszych ubraniach. Przypominają one iskry elektryczne. Poszukajmy więc odpowiedzi na pytania:

  • Czy iskry na ubraniu mają coś wspólnego z elektrycznością?

  • W jaki sposób powstają?

  • Czy mają one związek z piorunami?

R1Qd0GJJSHvxP1
Kiedy szybko szczotkujemy suche, świeżo umyte włosy, często mamy problemy z ich opanowaniem – podnoszą się do góry jak pióropusz. Gdy ich dotkniemy, czujemy lekkie kopnięcie prądu. To dowód na to, że są naelektryzowane

Pomyśl

W jaki sposób można naelektryzować przedmioty?
Włosy naelektryzowały się, gdy zostały potarte grzebieniem lub szczotką. Podobnie, gdy szybko zdejmujemy sweter, słyszymy trzaski, a jeśli jest ciemno, możemy zauważyć przeskakujące iskry. Zjawiska te ogólnie nazywamy elektryzowaniem ciałelektryzowanie ciałelektryzowaniem ciał. Przeprowadźmy prosty eksperyment. Możemy użyć do niego kawałka prawdziwego bursztynu, a jeśli go nie posiadamy, wystarczy zwykła plastikowa linijka.

Elektryzowanie ciał
Doświadczenie 1

Sprawdzenie, czy pocieranie ma wpływ na elektryzowanie ciał.

Co będzie potrzebne
  • bursztyn lub linijka,

  • kartka papieru,

  • kawałek bawełnianej tkaniny.

Instrukcja
  1. Podrzyj papier na drobne kawałeczki.

  2. Zbliż bursztyn lub linijkę do kawałków papieru. Zanotuj, co widzisz.

  3. Pocieraj energicznie przez kilkadziesiąt sekund bursztyn lub linijkę kawałkiem bawełnianej tkaniny.

  4. Zbliż bursztyn lub linijkę

    do kawałeczków podartej kartki papieru. Zanotuj, co widzisz.

Podsumowanie

Początkowo nie widać żadnej reakcji. Jeśli jednak bursztyn lub linijka zostały odpowiednio energicznie potarte, to zaczną one przyciągać kawałki papieru.

Właściwości elektryczne zauważono już w VI wieku p.n.e. Jako pierwszy opisał je Tales z MiletuTales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.)Tales z Miletu – grecki filozof, astronom i matematyk. Stwierdził on, że potarty suknem bursztyn przyciąga niektóre lekkie ciała.

Ciekawostka

W języku greckim słowo określające bursztyn to elektron. Stąd nazwa – elektryczność.

ixjTIprdRY_d5e325

2. Wytwarzamy ładunki elektryczne

Zastanów się

W jaki sposób możemy wywoływać ładunki elektryczne? Czy jest możliwe ich przenoszenie między różnymi przedmiotami?

Ładunki elektryczne łatwo wywołać przez pocieranie jednego przedmiotu o inny. Ładunek ten nie przemieszcza się jak w przewodzie elektrycznym, lecz pozostaje w jednym miejscu, dlatego nazywa się go elektrostatycznym. Takie ładunki pojawiają się m.in. podczas czesania włosów lub pocierania wełnianych ubrań. Ładunek elektryczny najłatwiej można wywołać przez potarcie przedmiotu o inny, który jest już naelektryzowany, lub przez zbliżenie tych ciał. Można też pocierać o siebie dwa przedmioty nienaelektryzowane – wówczas ładunki pojawiają się na każdym z nich.

Elektryzowanie ciał
Doświadczenie 2

Zbadanie zjawiska elektryzowania przez zbliżenie.

Co będzie potrzebne
  • 2 balony,

  • dostęp do kranu z bieżącą wodą.

Instrukcja
  1. Nadmuchaj oba balony.

  2. Potrzyj energicznie powierzchnię jednego balonu wełną lub suknem. Na jego powierzchni zostanie wywołany ładunek elektryczny.

  3. Odkręć lekko kran, by strumień wody był ciągły, ale niezbyt silny, i zbliż do niego najpierw balon potarty bawełną, potem drugi i ponownie pierwszy. Co obserwujesz?

Podsumowanie

Naelektryzowany balon przyciąga strumień wody, gdyż na jego powierzchni istnieją ładunki elektryczne.

Demonstracja
RUiNrl1aXyT271
ixjTIprdRY_d5e408

3. Jak powstaje piorun?

Zastanów się

Skąd się bierze piorun? Co w chmurach mogłoby wytwarzać ładunki elektryczne?

R3XWdnChxxx6s1
Źródło: autor, licencja: CC BY 3.0.

Piorun uderza, gdy w chmurze zachodzi zjawisko naelektryzowania. Sprzyjające temu warunki panują wyłącznie w chmurach burzowych. Gorące powietrze unosi się, jednocześnie niosąc ze sobą cząsteczki wody na duże wysokości, gdzie dochodzi do powstania kropel wody i kryształków lodu. Zbierają one ładunki elektryczne znajdujące się w powietrzu i pyle. W końcu ilość wytworzonych ładunków jest tak duża, że następuje potężne wyładowanie elektryczne. Jest to właśnie piorun.

RqPk8eJPUtEFg1
Kiedy piorun uderza w ziemię, płynie prąd o napięciu milionów woltów. Obserwowany piorun to nic innego, jak potężna iskra
ixjTIprdRY_d5e456

4. Jak zachować się podczas burzy?

Pioruny, a dokładniej wyładowania atmosferycznewyładowanie atmosferycznewyładowania atmosferyczne, to niezwykle widowiskowe zjawisko, ale bardzo niebezpieczne. Dlaczego? Wyładowanie atmosferyczne jest bardzo potężne – to prąd powstający przy napięciu nawet kilkuset milionów woltów! Jak więc należy się zachować, by uniknąć porażenia przez piorun?

Piorun niesie w sobie ogromną energię. Jego uderzenie może uszkodzić domy i urządzenia elektryczne, wywołać pożary. Niesie ze sobą znaczny ładunek elektryczny, dlatego też jest bardzo niebezpieczny dla człowieka. Jak uniknąć uderzenia pioruna? Trzeba pamiętać, że piorun przemieszcza się po najkrótszej drodze łączącej chmurę z ziemią, by jak najszybciej doprowadzić do wyładowania. Działające urządzenia elektryczne lub duże metalowe konstrukcje mogą przyciągać pioruny, gdyż są dobrymi przewodnikami prądu. Na szczęście odgłosy piorunów słychać z daleka, więc jest czas, aby się przygotować.

R1aHqCCgiTR6F1
W celu ochrony przez burzą na budynkach montuje się piorunochrony – wystające ponad dach metalowe pręty z linkami łączącymi je z ziemią. Pręt piorunochronu jest najwyższym spiczastym elementem, dlatego piorun uderza właśnie w niego
Ciekawostka

Dlaczego najpierw widzimy piorun, a potem słyszymy grzmot? Dzieje się tak, ponieważ światło powstałe podczas wyładowania elektrycznego przemieszcza się z dużo większą prędkością niż dźwięk, który towarzyszy temu wyładowaniu.

ixjTIprdRY_d5e505

Podsumowanie

  • Pocierając o siebie ciała, można wytwarzać na ich powierzchni ładunki elektryczne.

  • Jednym ze skutków elektryzowania się ciał jest gromadzenie ładunków elektrycznych w chmurach burzowych i uderzenia piorunów.

  • Podczas burzy należy zachować ostrożność i postępować według określonych zasad.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Zbadaj zjawisko elektryzowania się na innych materiałach niż podane w tej lekcji.

ixjTIprdRY_d5e557

Słowniczek

elektryzowanie ciał
elektryzowanie ciał

wywoływanie ładunków elektrycznych poprzez pocieranie dwóch przedmiotów lub zbliżenie ich do siebie

Tales z Miletu-540-620Milet

Tales z Miletu

Grecki filozof, astronom i matematyk; obserwował gwiazdozbiory, obliczał daty zaćmienia Słońca, sformułował twierdzenia matematyczne, jako pierwszy miał użyć Gwiazdy Polarnej w celach nawigacyjnych.

wyładowanie atmosferyczne
wyładowanie atmosferyczne

przepływ prądu elektrycznego na przykład między chmurą burzową a ziemią

ixjTIprdRY_d5e670

Zadania

Ćwiczenie 1
Rvlqx7GAFIkSs1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 2
R4QMkKNvFNcky1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 3
RP2El6cIfg6E41
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 4
RuYl6uNkmrkyb1
zadanie interaktywne