Jak oceniasz zakres życia społecznego, w którym uczestniczył wówczas Kościół?
Zastanów się, czy mecenat papieży w okresie renesansu (np. finansowanie dzieł Michała Anioła) wymagał wielkich nakładów finansowych? Skąd twoim zdaniem Kościół czerpał większe środki, których potrzebował?
Jedność religijna wymogiem dawnych społeczeństw
W średniowiecznych i wczesnonowożytnych społeczeństwach stanowych religia odgrywała znaczącą rolę – integrowała grupy ludzkie. Wypełnianie takich funkcji jak np. opieka zdrowotna, opieka nad słabszymi członkami społeczeństwa – kobietami, wdowami, sierotami, osobami niepełnosprawnymi itp. były w dużym stopniu aktem religijnym.
Cechy rzemieślnicze w miastach fundowały przy kościołach kaplice, zakładały fundusze zapomogowe dla wdów i fundusze posagowe dla panien, pomagały młodzieży chcącej się uczyć. Wszystkie te poczynania postrzegane były jako tzw. „dobre uczynki”, niezbędne dla zbawienia. Ich spełnianie było elementem ówczesnych praktyk religijnych. Pod sztandarami cechów brano udział w kościelnych procesjach czy innych oficjalnych formach prezentacji publicznej. Ważne funkcje religia pełniła także w odniesieniu do wymiaru sprawiedliwości. Przysięga religijna była elementem uprawomocnienia zeznania. Wszystko to było możliwe dzięki zachowywaniu jedności religijnej. Dopuszczenie różnych religii o odmiennych systemach wartości, różnym pojmowaniu tego, co dobre i co złe, co służy „zbawieniu”, a co prowadzi do potępienia, wprowadziłoby w życie społeczne chaos. Tolerancja ograniczona była zatem przez utylitarność. W dzisiejszych czasach, gdy większość wspomnianych wcześniej funkcji pozbawiona jest odniesień do religii, dużo łatwiej być tolerancyjnym.
Problemy ekonomiczne i społeczne późnośredniowiecznego społeczeństwa a religia i religijność; strach w kulturze europejskiej XV i XVI w.
Społeczeństwo późnego średniowiecza (XIV i XV w.) zostało zdominowane przez strach i niepewność. Wynikało to przede wszystkim ze splotu wydarzeń politycznych i ekonomicznych, ale też zdrowotnych. „Czarna śmierć” – pandemia (wielka epidemia) z połowy XIV w. przetoczyła się przez niemal wszystkie kraje kontynentu i spowodowała starty sięgające nawet 50‑70 % ludności. Była to katastrofa o rozmiarach pod każdym względem niewyobrażalnych i aż dziwne było, że struktury społeczne przetrwały ten czas w prawie niezmienionym kształcie. Świadczyło to o trwałości panującego wówczas systemu stanowego, który miał panować jeszcze kilka stuleci.
Niemniej jednak załamanie demograficzne wywołało kryzys ekonomiczny, powtarzające się klęski głodu i kurczenie się zasobów materialnych, co prowadziło do wojen. Wojna stuletnia, wojenne niepokoje w Niemczech – wszystko to utrwalało w ludziach poczucie zagrożenia i strach, a z braku innych możliwości pomocy, szukanie duchowego wsparcia w religii. Mnożyły się bractwa religijne, nasilała ostentacja w praktykach religijnych (biczownicy, wędrowni kaznodzieje), szukano też winnych wśród „heretyków” i innowierców (np. Żydów).
Papiestwo i Kuria rzymska
Stojący na czele zhierarchizowanego Kościoła zachodniego papież oraz rozbudowana przy nim centralna administracja kościelna nazywana Kurią przeżywały, podobnie jak całe społeczeństwo późnośredniowieczne, kryzys. Działały one w sposób tradycyjny i nie potrafiły właściwie odpowiedzieć na wzrastające zapotrzebowanie na „religię”. Zaowocowało to rozłamem (wielka schizma zachodnia), powstawaniem ruchów uznawanych za heretyckie (albigensi, waldensi, husyci), ale też nowych zakonów, które musiały walczyć o niezaliczenie ich w poczet heretyków (np. franciszkanie).
Papieże i Kuria zatracili się w skostniałej biurokratycznej skorupie. Nastawieni na gromadzenie dóbr materialnych praktycznie nie pełnili funkcji, czysto, religijnych, czego oczekiwało od nich społeczeństwo. To zaś powodowało coraz większe upodabnianie się najwyższych kręgów hierarchii kościelnej do świeckich dostojników.
W jakich obszarach Kościół w okresie średniowiecza realizował ważne zadania z zakresu pomocy społecznej?
Jakiego rodzaju katastrofy przetoczyły się przez Europę w późnym średniowieczu i spowodowały narastanie strachu wśród ludzi i zapotrzebowanie na nowe formy religijności?
Przypomnij, jaka była główna przyczyna powstania zakonu franciszkanów (do jakich ideałów odwoływał się św. Franciszek.
Na czym polegała wielka schizma zachodnia?
Fiskalizm Kościoła i jego krytyka
Oskarżenia o fiskalizm ówczesnego Kościoła nie były bezzasadne. Większość czynności związanych z posługą duszpasterską (chrzciny, śluby, pogrzeby) oraz funkcjonowaniem hierarchii kościelnej (mianowanie na proboszcza, biskupa itd.) wiązało się z opłatami, które szły na potrzeby olbrzymiej rzeszy duchowieństwa i rozlicznych instytucji kościelnych. Nie wystarczały już dochody z przekazanych na cele religijne majątków ziemskich, niekiedy wręcz całych udzielnych księstw. Opłat żądano od wszystkich wiernych. Wobec wspomnianego kryzysu budziło to niezadowolenie, choć nikt nie podważał ani celowości istnienia Kościoła, ani prowadzonych przez niego instytucji (religijnych, oświatowych czy opiekuńczych). Irytowało jego marnotrawstwo, chciwość niektórych księży, a przy wzrastającym poczuciu strachu narastały wątpliwości, czy religia i religijność w formie, jaką oferował Kościół, sprostają rosnącym oczekiwaniom.
Problem odpustów
Szczególnym przykładem piętrzenia się wspomnianych trudności okazały się w XV i na początku XVI w. Cesarstwie Niemieckim. Kryzys władzy cesarza, następnie wojny z husytami, problemy drobnych rycerzy, powtarzające się epidemie przy braku silnej realnej władzy świeckiej oraz olbrzymim znaczeniu tamtejszego Kościoła - wszystko to powodowało narastanie napięć i poczucia krzywdy. Tamtejsze społeczeństwo było bardzo religijne i chciało wierzyć, że pieniądze oddawane na potrzeby religijne przyczyniają się do zbawienia. Ówczesne elity świeckie i duchowne również w większości były przeciwne zamienianiu czynności religijnych w czysty fiskalizm, czyli ściąganiu pieniędzy pod przykrywką religijności. Taka właśnie sytuacja wiązała się ze „sprzedażą odpustów”, które stały się zarzewiem rozłamu w Kościele.
Wystąpienie Lutra
Kuria rzymska i papież Leon XLeon X zgodzili się na przeprowadzenie akcji odpustowej. Teoretycznie miała ona szczytny cel – zebrane pieniądze miały zostać przeznaczone na wzniesienie nowej bazyliki św. Piotra oraz inne potrzeby religijne. W praktyce jednak wiadomo było, że pieniądze ze sprzedaży odpustów mają pokryć dług zaciągnięty przez prymasa Niemiec Albrechta Hohenzollerna u ówczesnych bankierów.
Marcin LuterMarcin Luter, zakonnik augustiański i profesor teologii na uniwersytecie, wystąpił przeciwko mechanicznemu kupowaniu listu odpustowego. Prości ludzie wierzyli, że dzięki temu zostaną zbawieni, że ofiara pieniężna jest formą żalu za grzechy. Według legendy Luter miał przybić swoje krytyczne 95 tez przeciw praktykom odpustowym w 1517 r. na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Jawna krytyka tradycyjnego porządku, żądania zmian w Kościele i powrotu do prawdziwej wiary przy jednoczesnym wskazaniu winnego, którym miał być „Rzym”, znalazły żywiołowe poparcie we wszystkich warstwach społecznych Niemiec – szczególnie wśród elit intelektualnych.
Marcin Luter – zerwanie z Rzymem i początkowy etap tworzenia nowej doktryny
Rozgłos, jakiego nabrało pisemko wzywające do tradycyjnej w formie dyskusji akademickiej, dowodził, że sytuacja w Niemczech była niezwykle napięta. Wezwanie do odwołania Tez, jak i spektakularne dysputy (np. w Lipsku w 1519 r., która teoretycznie zakończyła się sukcesem oponentów Lutra) utwierdzały jedynie wszystkich zwolenników zmian w przekonaniu o słuszności głoszonych poglądów. Papież Leon X po bezskutecznych próbach nakłonienia do ustępstw, zdecydował się wydać bullę „Exsurge Domine” (w tłumaczeniu: Powstań Panie), uznającą Lutra za heretyka. Ten zaś, niesiony na fali popularności, w masowo rozpowszechnianych broszurkach i pisemkach satyryczno‑polemicznych, zaatakował samego papieża i spalił bullę. Zerwanie stało się faktem i zaczęto tworzyć podstawy nowego wyznania.
Początkowo postulowano oparcie się na słowie Bożym – czyli samej Biblii, którą każdy może i powinien „studiować i interpretować”. Ograniczono znaczenie tradycji, w tym kult świętych, znaczenie dobrych i złych uczynków (najważniejsza była głęboka wiara), rolę papiestwa i w ogóle hierarchii kościelnej, ograniczono również liczbę sakramentów do dwóch – chrztu oraz komunii pod dwiema postaciami.
Zwolennicy „nowinek”
Olbrzymia i ciągle wzrastająca popularność Lutra spowodowała, że młody cesarz Karol VKarol V wezwał mnicha przed swoje oblicze do Wormacji na sejm Rzeszy (czyli przed przedstawicieli wszystkich władców niemieckich). Dla bezpieczeństwa zaopatrzył go w list żelazny, gwarantujący nietykalność. W 1521 r. przejazd Lutra przez Niemcy okazał się „triumfalnym pochodem”. We wszystkich miejscowościach mieszkańcy wychodzili mu na spotkanie i witali bardzo gorąco. Cesarz jako opiekun Kościoła w Niemczech w rysującym się sporze poparł jednak papieża i skazał byłego zakonnika na banicję. Znaczyło to, że po upływie terminu ochronnego z listu żelaznego Luter powinien zostać schwytany i ukarany jak heretyk – czyli spalony. Elektor saski Fryderyk Mądry nie był jednak przekonany o winie Marcina Lutra. By nie działać wbrew prawu (czyli dekretowi cesarskiemu), dokonał fikcyjnego porwania reformatora i ukrył go na zamku w Wartburgu. Tam podczas kilkumiesięcznego odosobnienia Luter przełożył Nowy Testament na język niemiecki. Ze względu na sławę, jaką zyskał, wszyscy chcieli czytać jego tłumaczenie, dzięki czemu w przyszłości używany przez Lutra język stał się niemieckim językiem literackim, wypierając powoli inne odmiany tego języka.
Jakie były przyczyny szerokiego poparcia uzyskane przez Lutra po jego wystąpieniu?
W którym z księstw niemieckich Luter zyskał schronienie? Jaką rolę odegrało dokonane przez niego wówczas tłumaczenie Nowego Testamentu?
Społeczne konsekwencje uderzenia w Kościół: wojna rycerska, wojna chłopska
Stosunkowo szybko okazało się, że wystąpienie Lutra stało się katalizatorem niezadowolenia narastającego w niemal wszystkich grupach społecznych ówczesnych Niemiec. Najbliżsi współpracownicy reformatora (m.in. Andreas Karlstadt) podczas jego długiej nieobecności w Wittenberdze zaczęli w szybkim tempie wprowadzać zmiany – rozwiązano klasztory, oczyszczano kościoły z wszelkich ozdób itp. Narastanie fermentu zmusiło Lutra do powrotu i spowolnienia tempa zmian.
Okazało się jednak, że lawina ruszyła. W 1522 r. pod wodzą Franza von Sickingen w zachodnich Niemczech wybuchł bunt drobnego rycerstwa, które chciało pod hasłami religijnymi zagarnąć dobra użytkowane przez Kościół. Powstanie stłumiono siłą. O wiele większe rozmiary przybrało niezadowolenie chłopów, którzy w latach 1524‑1526 pod wodzą Thomasa Münzera, zjednoczeni hasłami religijnymi zaczęli występować przeciwko porządkowi feudalnemu. Ogarnięte buntem południowo‑zachodnie Niemcy zostały spacyfikowane przez współdziałających ze sobą władców. Znamienne, że bunt nie przeniósł się poza linię Łaby, za którą mieliśmy do czynienia z wtórną pańszczyzną i rozwojem gospodarki folwarcznej.
Jakie grupy społeczne w oparciu o głoszoną przez Lutra krytykę kościoła wywołały w Niemczech dwa duże powstania społeczne?
W oparciu o niżej przedstawione postulaty powstańców chłopskich zawarte w dokumencie programowym powstania pt. „Dwanaście artykułów” oceń:
Czy możliwa była wówczas ich realizacja?
Czy M. Luter związany z książętami saskimi mógł je poprzeć?
Jakie grupy społeczne (i przywódcy) poczuły się zagrożone powstaniem chłopskim?
Niektóre postulaty 12 Artykułów:
Zniesienie poddaństwa.
Zniesienie dziesięciny.
Uwolnienie od podatków połowów, polowań i wyrębu lasów.
Zwrot chłopom gmin leśnych.
Wolny wybór pastorów przez gminy.
Wymuszona ewolucja doktryny luterańskiej
W efekcie tych wydarzeń Luter zmienił niektóre ze swoich pierwotnych koncepcji. Nadal głosił, że każdy winien studiować Pismo Święte, ale jego interpretacja została zarezerwowana dla nowo powstałego kleru, który podlegał nie papieżowi w Rzymie, ale poszczególnym świeckim władcom terytorialnym. Dotychczasowa podwójna zależność indywidualnego człowieka: od swojego władcy pod względem prawnym i społecznym oraz od władzy kościelnej pod względem moralnym i duchowym, w nowej doktrynie w całości podporządkowana została władzy świeckiej. Zmiany te uprawomocnił kolejny sejm Rzeszy w Spirze w 1526 r., na którym cesarz zajęty wojną z Francją oraz Turcją przyznał poszczególnym władcom niemieckim prawo do dbania o dobro Kościoła według własnego sumienia, co w praktyce oznaczało legalizację rozwiązań proponowanych przez Lutra.
Omów przebieg wydarzeń początków reformacji w Niemczech.
Wyszukaj w dowolnym źródle informacji wiadomości o hołdzie pruskim 1525 r. Jak ocenisz udział Polski w życiu politycznym Europy, skoro tak szybko wykorzystano pojawiające się nowe idee do rozwiązania własnych problemów? Przygotuj notatkę.