Wielcy reformatorzy
W końcowej części lekcji znajduje się „Ćwiczenie do pracy w grupach (na podstawie uprzednio zadanej pracy domowej”) – wyszukanie informacji do tego ćwiczenia należy zadać uczniom ze znacznym wyprzedzeniem.
Jakie wydarzenie zapoczątkowało reformację w Niemczech?
Jakiego rodzaju konflikty i wojny nastąpiły w Niemczech po wystąpieniu Lutra?
Co postanowił Sejm Rzeszy w Spirze w 1526 r.?
Rozwój reformacji w Niemczech
Wittenberga (miasto i uniwersytet) stała się centrum reformacji w Niemczech („niemieckim Rzymem”). Pomimo wydanego przez cesarza Karola V edyktu w Wormacji (1521) potępiającego Lutra, na obszarach, gdzie reformacja miała poparcie lokalnych władców, uległy likwidacji klasztory, zarzucony też został przez księży celibat (sam Luter ożenił się z byłą mniszką Katarzyną von Bora). Część udzielnych władców państw niemieckich dostrzegło w poparciu luteranizmu szansę na osłabienie pozycji cesarza. Głoszony przez Lutra postulat likwidacji hierarchii kościelnej oraz zgromadzeń zakonnych dawał im szansę na powiększenie swych włości o sekularyzowane (odebrane Kościołowi) dobra. Na kolejnym sejmie obradującym w Spirze (1529 r.) kraje ewangelickie oprotestowały edykt wormacki. Właśnie ten protest pięciu książąt i czternastu wolnych miast Rzeszy dał początek określeniu „protestanci” i nazwie protestantyzm.
Wobec sukcesów cesarza Karola V w polityce zagranicznej (zwycięstwo w wojnach włoskich z Francją) i groźby zdławienia Reformacji siłą, książę heski, Filip rozpoczął starania o zjednoczenie protestantów. Jednak rozłamu między Lutrem a działającym na terenie Szwajcarii Ulrichem Zwinglim nie udało się zlikwidować. W przyszłości po śmierci Zwinglego jego gmina połączy się z bliską doktrynalnie gminą w Genewie kierowaną przez Jana Kalwina.
W 1530 r. sejm Rzeszy zebrał się w Augsburgu. Podczas jego obrad cesarz Karol V próbował odnowić jedność religijną na obszarze Niemiec. Zwolennicy Lutra przedstawili swą doktrynę w augsburskim wyznaniu wiary (tzw. Confessio Augustiana) spisanym przez Melanchtona w 28 artykułach. Karol V odrzucił konfesję augsburską i potwierdził edykt wormacki. Luteranie w ciągu siedmiu miesięcy mieli podporządkować się woli cesarza w sprawach religii. W odpowiedzi na to stany ewangelickie utworzyły w 1531 r. Związek Szmalkaldzki ze wspólnym wojskiem i skarbem. Wkrótce wobec zagrożenia ze strony Turcji, której sułtan Sulejman II Wspaniały wyruszył z dużą armią przeciw Rzeszy Niemieckiej, trzeba było zawiesić spory religijne. W 1532 r. zawarto tzw. pokój religijny w Norymberdze.
Jakie były przyczyny poparcia udzielanego przez część książąt dla doktryny Lutra?
Jakie były okoliczności:
powstania nazwy „protestanci”,
powstania augsburskiego wyznania wiary, które stało się podstawą doktryny luteranizmu (w przyszłości: wyznania augsbursko‑ewangelickiego)?
Kto i kiedy oraz w jakim celu utworzył Związek Szmalkaldzki?
Powstawanie kościołów ewangelickich
W trakcie wojny chłopskiej Luter odwołał się do popierających go książąt jako do władzy świeckiej gwarantującej przestrzeganie zasad reformacji. Jednocześnie w celu budowy nowych struktur kościelnych powołał „tymczasowych” biskupów. Opracował też podstawowe zasady liturgii i założenia doktryny. Jego współpracownicy przygotowali poradniki dla pastorów.
W latach 1526‑29 odbyły się wizytacje zborów i szkół w Saksonii elektorskiej. Tamtejsze rozwiązania organizacyjne stały się wzorem dla całego Kościoła luterańskiego. Władca mianował pastorów i nadzorował majątek kościelny, doktrynę, liturgię oraz szkoły kształcące duchownych. W 1527 r. powstał pierwszy ewangelicki uniwersytet w Marburgu. Dla realizacji nowych zadań władca przejął dawny majątek kościelny. W efekcie władza książęca uległa wzmocnieniu.
Scharakteryzuj rozwiązania organizacyjne przyjęte dla budowy kościoła luterańskiego w Saksonii.
Wojny religijne w Niemczech i pokój w Augsburgu (1555)
W latach 1546‑47 sprzymierzony z papieżem, Bawarią i niektórymi książętami protestanckimi cesarz Karol V wygrał wojnę ze Związkiem Szmalkaldzkim. Wzrost potęgi cesarza przeraził nawet tych, którzy go wcześniej poparli. Doszło do ponownego zjednoczenia obozu protestanckiego, który z pomocą Francji pokonał cesarza w kolejnym etapie wojen. Zmuszony do kapitulacji cesarz Karol V najpierw wycofał się z życia politycznego, przekazując sprawy Rzeszy Ferdynandowi I, a później abdykował.
W 1555 r. sejm Rzeszy w Augsburgu uchwalił pokój religijny, zwany augsburskim. Jego postanowienia przewidywały, że poddani muszą przyjąć wyznanie swego pana (zasada cuius regio, eius religio – czyja władza, tego religia). Pokój był wyrazem tolerancji wyznaniowej, ale tylko w odniesieniu do panujących. Jedynie miasta utrzymały na swym obszarze wolność religijną. Pokój objął jedynie luteran i katolików, nie dotyczył natomiast wyznawców kalwinizmu. Pokój w Augsburgu nie rozwiązywał wszystkich spraw spornych i nie zapobiegł w przyszłości kolejnym konfliktom na terenie Niemiec, z których największym stała się wojna trzydziestoletnia (1618‑1648).
Omów etapy wojen między cesarzem a Związkiem Szmalkaldzkim. Jaki był ich wynik końcowy?
Co postanawiał pokój w Augsburgu? Oceń, czy jego postanowienia realizowały zasadę tolerancji religijnej.
Wyznania protestanckie
Luteranizm
Luteranie opierają swoją wiarę na czterech zasadach: tylko Pismo, tylko Chrystus, tylko wiara, tylko łaska. Luter głosił, że wszyscy ludzie (nie tylko kapłani) powołani są do czytania i wykładania Biblii, będącej jedynym źródłem wiary. Z siedmiu sakramentów pozostawił jedynie dwa: chrzest i eucharystię pod dwiema postaciami (chleba i wina). Kościół luterański, nazywany ewangelicko‑augsburskim, zniósł celibat i śluby zakonne. Luteranie nie uznają kultu Maryi, odrzucają kult świętych, obrazów i posągów oraz wiarę w czyściec i praktyki pokutne.
Kalwinizm
Kalwinizm wywodzi się z reformacji szwajcarskiej, której działaczem był m.in. Ulrich Zwingli. Ostateczną postać nadał jej Jan Kalwin, reformator religijny z Genewy. Zwolennicy Zwinglego w Zurychu po jego śmierci połączyli się z gminą genewską. Kalwinizm odegrał znaczną rolę w formowaniu się wielu ruchów protestanckich, m.in. francuskich hugenotów. Nazywany jest też kościołem ewangelicko‑reformowanym. Podstawą kalwinizmu, podobnie jak luteranizmu, jest Biblia jako jedyne źródło wiary. Centralnym punktem kalwinizmu jest nauka o predestynacji, wedle której ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia. Spełnianie dobrych uczynków jest wyłącznie dowodem, że należymy do grona wybranych przez Boga.
Kalwinizm narzucał wiernym surowe obyczaje i surowo podchodził do wszelkich ozdób, zabaw, tańców. W kościołach nie umieszczano obrazów ani rzeźb. Kult koncentrował się wokół czytań biblijnych. Według niektórych poglądów kalwinizm, głosząc pochwałę pracy i bogacenia się jako oznak łaski Boga, przyczynił się do rozwoju kapitalizmu.
Anglikanizm
Król Anglii Henryk VIII Tudor (1509‑47), zabiegając o zagwarantowanie sukcesji, domagał się od kurii rzymskiej zgody na unieważnienie swego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Papiestwo kontrolowane przez cesarza Karola V, siostrzeńca Katarzyny, odmówiło zgody na ponowne małżeństwo króla Anglii. W wyniku tego duchowieństwo zostało zmuszone w 1531 r. do uznania króla zwierzchnikiem Kościoła w Anglii. Wtedy Henryk sam sobie udzielił dyspensy - odsunął królową i poślubił dwórkę Anną Boleyn. W 1534 r. parlament zatwierdził powstanie Kościoła anglikańskiego (Akt supremacji), który stał się kościołem narodowym. Wkrótce nastąpiły dalsze zmiany: kasata klasztorów i wprowadzenie odrębnej liturgii anglikańskiej przy jednoczesnym zachowaniu katolickich form kultu. Próba cofnięcia tych przemian i powrotu do katolicyzmu przez córkę Henryka VIII Marię I zwaną Krwawą została zarzucona po jej śmierci przez Elżbietę I (druga z córek), która ugruntowała odrębność kościoła anglikańskiego.
W oparciu o powyższe teksty oraz swoją wcześniejszą wiedzę przedstawcie:
doktrynę luteranizmu i różnice w stosunku do katolicyzmu uniemożliwiające porozumienie,
doktrynę kalwinizmu i różnice w stosunku do katolicyzmu uniemożliwiające porozumienie,
doktrynę i przyczyny powstania anglikanizmu,
różnice między kościołem prawosławnym a katolickim.
Wojny religijne w Europie do zawarcia pokoju westfalskiego
Powyższe 3 mapy ukazują obszary konfliktów religijnych na terenie Europy.
Uczniowie w grupach prezentują krótko na forum klasy przygotowane przez siebie zagadnienia (w dowolnej formie uzgodnionej z nauczycielem):
Wojny religijne we Francji z uwzglądnieniem m.in. hugenotów, Nocy św. Bartłomieja, edyktu nantejskiego.
Reformacja w Niderlandach; wojna o niepodległość Niderlandów (1568‑1648) i jej wynik.
Wojna trzydziestoletnia (1618‑1648) i pokój westfalski (1648) z uwzględnieniem zniszczeń i strat ludnościowych na terenie Niemiec.
Przypomnij przyczyny reformacji w Niemczech.
Jakimi pobudkami kierowali się książęta i inni możni, którzy poparli reformatorów?
Wyjaśnij zasadę cuius regio, eius religio. Kiedy ją przyjęto?
Przedstaw argumenty uzasadniające twierdzenie, że wojna trzydziestoletnia była wojną ogólnoeuropejską.