Reforma katolicka
Hierarchia kościelna wobec „nowinek religijnych” i wystąpienia Lutra
Wystąpienie Lutra w 1517 r. nie spotkało się z jednoznacznym przyjęciem ze strony ludzi Kościoła. Część wyższych hierarchów piastowała swoje stanowiska nie z powołania, nie po to, aby realizować religijne cele, a dla wygody, zysków, prestiżu i władzy, jaką zapewniały im godności kościelne. Tacy z pewnością byli zaniepokojeni i wrodzy postulatom wzywającym do ubogiego i prawego Kościoła. Pamiętać jednak należy, że większość ówczesnego kleru to byli ludzie wykształceni, reprezentujący wysoki poziom moralny. Do takich osób należał sam Luter i jego bezpośredni przełożeni, ale też oponenci, jak Tetzel czy nuncjusz Kajetan. Zaś Papież Leon X, mimo oszczerstw, jakie wypisywano o nim w późniejszej literaturze propagandowej, należał do papieży znacznie mniej kontrowersyjnych niż chociażby poprzedzający go Aleksander VI czy Juliusz II della Rovere. Wszyscy oni uważali, że Kościół wymaga zmian i naprawy.
Próby ratowania jedności kościoła – polityczne, religijne
Wystąpienie Lutra szybko wywołało podziały wewnątrz Kościoła. Konieczne były działania, które przywróciłyby mu jedność. Zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami i tradycjami można to było osiągnąć w dwojaki sposób. Albo odwołując się do tzw. „ramienia świeckiego”, czyli władzy politycznej sprawującej opiekę nad Kościołem i religią (w przypadku Niemiec był to cesarz), albo poprzez siły wewnętrzne Kościoła, czyli zwołanie soboru powszechnego. Początki rozwoju reformacji zbiegły się z końcem panowania Maksymiliana I (zm. 1519) oraz elekcją i początkiem rządów cesarskich Karola V (elekcja 1519). Rozproszenie aktywności politycznej Habsburgów na obszarze niemal całej Europy (sprawy w Hiszpanii, walka z Turcją, rywalizacja z Francją o wpływy we Włoszech i z Jagiellonami w Europie Środkowej) powodowało pozostawienie spraw niemieckich ich władcom oraz małą skuteczność w zwalczaniu postępującego rozbicia religijnego. Także papieże w obawie przed ograniczeniem swojej władzy przez sobór, niechętni byli jego zwołaniu. To pozwoliło nowym prądom religijnym okrzepnąć i zyskać poparcie polityczne.
Co to jest sobór (też: powszechny)?
- rada biskupów w kościele prawosławnym
- świątynia prawosławna wyróżniająca się znaczeniem dla kultu
- kaplica pogrzebowa
- zwierzę futerkowe, daleki kuzyn sobola
- spotkanie biskupów całego Kościoła w celu ustanowienia praw kościelnych
Między „reformami” a herezją
Początki odnowy w Kościele katolickim związane były z papieżem Pawłem III (Aleksander Farnese 1539‑1549). Był on zaliczany wprawdzie do tzw. papieży renesansowych (skupionych bardziej na sprawach świeckich – poprzez politykę we Włoszech, popieranie interesów rodziny i intensywny mecenat służący celom prestiżowym), ale jednocześnie przeprowadził reformę kolegium kardynalskiego, do którego weszli ludzie pragnący głębokiej odnowy i zmian w Kościele. Zwołał sobór w Trydencie w 1545 r. oraz popierał Jana Piotra Carafę (późniejszego papieża Pawła IV 1555‑1559), który zreformował inkwizycję rzymską (1542), co pozwoliło m.in. szybko i zdecydowanie odpierać ataki na Kościół i jego dogmaty (a więc zapobiegać kolejnym rozłamom). Wreszcie za Piusa IV (1559‑1565) można mówić o początku zdecydowanych działań Kościoła w celu odzyskania utraconych na rzecz protestantów obszarów przestrzeni geograficznej (kraje i państwa), jak i społecznej (np. szkolnictwo, opieka społeczna itd.). Częściowo osiągnięto to m.in. dzięki takim wybitnym jednostkom jak kardynał Karol Boromeusz, późniejszy święty.
Zwołanie soboru powszechnego do Trydentu
Wobec rysującego się od chwili wystąpienia Marcina Lutra rozłamu w Kościele, wzywano do przeprowadzenia soboru, który miałby rozpatrzyć zasadność pretensji i usunąć wszelkie kontrowersje. Udało się to zrealizować dopiero w 1545 r. w Trydencie. Wybór miejsca obrad nie był przypadkowy, gdyż sobór odbywał się wprawdzie we Włoszech, ale na terenach cesarstwa, co miało zapewnić bezpieczeństwo uznanym przed ponad dwudziestu laty za heretyków zwolennikom Lutra. Protestanci jednak się nie pojawili. Różnice polityczne i trudności w znalezieniu kompromisu sprawiły, że obrady z dużymi przerwami trwały do 1563 r. Ich efektem był szereg ustaleń, z których najważniejsze to: uznanie wyższości papieży nad soborem, przyjęcie dogmatu o nieomylności papieży oraz ostateczne potwierdzenie tradycyjnych dogmatów i liturgii katolickiej. Generalnie zdecydowano o nieustępowaniu protestantom, uznając, że prawdziwe porozumienie z nimi nie będzie możliwe.
Zdefiniuj słowo „dogmat”.
Które z poniższych twierdzeń są dogmatami?
- Papież posiada tę nieomylność, jaką Boski Zbawiciel chciał wyposażyć swój Kościół w definiowaniu nauki wiary i moralności.
- Zauroczeni możemy być wieloma osobami, ale kochać, możemy tylko, tak naprawdę jedną.
- Wszelkie dobro i zło, które przydarza się człowiekowi, dzieje się za wolą Boga (jeden z dogmatów Islamu).
- Najświętsza Maryja Panna od pierwszej chwili swego poczęcia – mocą szczególnej łaski i przywileju wszechmogącego Boga, mocą przewidzianych zasług Jezusa Chrystusa, Zbawiciela rodzaju ludzkiego – została zachowana jako nietknięta od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego.
Odnowa starego Kościoła
Postanowienia soboru nakazywały dbałość o kształcenie kleru poprzez powołanie seminariów diecezjalnych. Wprowadzono zasadę przebywania duchownych w swoich parafiach i diecezjach, jak też regularną kontrolę poprzez wizytacje kościelne. Zakazano kumulowania beneficjów oraz zobowiązano do przestrzegania wszelkich nakazów i zakazów wynikających z reguł zakonnych.
Na użytek wiernych ogłoszono tzw. katechizm rzymski, precyzujący podstawowe prawdy wiary. Pozwoliło to łatwo i precyzyjnie określać, co będzie herezją i odejściem od prawowierności. Dla duchowieństwa opracowano w 1568 r. brewiarz, a w 1570 – mszał, które upodobniły liturgię w całym Kościele katolickim. Zwieńczeniem zmian stało się przyjęcie w 1592 r. oficjalnej wersji tekstu Biblii, tzw. Wulgaty i rezerwacja dla kleru wyłączności interpretacji jej tekstu.
Swoistym uzupełnieniem reform było wprowadzenie w 1582 r. nowego, tzw. „gregoriańskiego” kalendarza. Zniwelował on narastające niedokładności tzw. „kalendarza juliańskiego”, ustanowionego przez Juliusza Cezara. Kraje protestanckie i prawosławne nie chciały „podporządkować się decyzji papieża” i zwlekały z tymi zmianami do XVIII w., a Rosja nawet do wieku XX.
Przypomnij, czym różni się kalendarz gregoriański od juliańskiego.
Nowe siły do walki – nowy typ księdza, nowe zakony: jezuici
Odrodzenie wewnętrzne katolicyzmu nastąpiło m.in. dzięki powstaniu nowych, prężnych zakonów, jak również aktywizacji zreformowanych tradycyjnych zgromadzeń. Do pierwszej grupy z pewnością należy zakon jezuitów, powołany w latach 1534‑1540 przez późniejszego świętego Ignacego Loyolę (ok. 1491‑1556). Zakon kładł nacisk przede wszystkim na bezgraniczne posłuszeństwo przełożonym i papieżowi. Sięgnął do metod pracy misyjnej z powodzeniem wykorzystywanych wcześniej przez młody ruch protestancki. Skupiano się na pozyskiwaniu elit i oddziaływaniu na nie przez oświatę i wykształcenie oraz dostosowaniu praktyki i tematyki działań misyjnych do zastanego otoczenia (św. Franciszek Ksawery). Zapewniło to jezuitom niezwykłe i spektakularne sukcesy w postaci szeregu nawróceń i pozyskania zwolenników w misjach na świecie (Ameryce Południowej, Indiach, Chinach itd.). Wywołało jednak także wściekłe ataki propagandowe ze strony najbardziej poszkodowanych, czyli protestantów i starych zakonów katolickich (np. franciszkanów i dominikanów), którzy budowali „czarną legendę jezuitów”.
Jakie rejony w Europie Środkowej ok. 1618 r. obejmowały wyznania protestanckie?
Pola konfrontacji: szkolnictwo i nauka
Jednym z najważniejszych pól konfrontacji między protestantyzmem a katolicyzmem w czasach wczesnonowożytnych okazywała się szkoła i nauka. W miastach protestanckich powstawały średnie szkoły humanistyczne na wysokim poziomie kształcenia o protestanckim charakterze. Tak powstały słynne gimnazja np. we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku. Władcy zakładali lub reorganizowali uniwersytety na modłę luterańską. W 1527 r. powstała pierwsza taka uczelnia w Marburgu, a w 1544 polski lennik Albrecht Hohenzollern książę pruski założył uczelnię w Królewcu.
Założyciel zakonu jezuitów Ignacy Loyola nakazał zakładanie szkół, w których uczono nie tylko teologii, ale klasycznych nauk humanistycznych, obok łaciny także języków współczesnych, wreszcie matematyki i nauk przyrodniczych. Wydany w 1598 r. specjalny podręcznik zawierał nowoczesne wskazówki pedagogiczne stosowane w szkołach prowadzonych przez jezuitów. Zaczęła powstawać sieć szkół średnich i wyższych, która dzięki wysokiemu poziomowi i dostępności zdominowała oświatę w znacznej części Europy.
Skuteczność tego szkolnictwa budziła niechęć i zawiść protestantów, którzy często na drodze administracyjnej utrudniali powstawanie szkół jezuickich.
Scharakteryzuj osiągnięcia misyjne jezuitów.
Scharakteryzuj osiągnięcia jezuitów na polu oświaty.
Scharakteryzuj postanowienia soboru w Trydencie.
Jakie działania i reformy podejmował Kościół katolicki aby powstrzymać postępy reformacji?
Pola konfrontacji: sztuka
Kolejną dziedziną, w której stoczono walkę o „rząd dusz”, czyli wiernych i wpływy, była sztuka. Architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka, teatr - wszystkie te dziedziny twórczości wykorzystywane były przez Kościół dla celów propagandowych i do walki ideologicznej. Protestanci krytykowali rozrzutność i przeznaczanie wielkich kwot na „czcze ozdoby” w kościołach, które ich zdaniem odciągały uwagę od istoty wiary, tzn. wsłuchiwania się w słowo boże i „przeżywanie Boga”. W początkowej fazie reformacji wiele kościołów „oczyszczono” z rzeźb, obrazów i wszelkich ozdób. Tymczasem katolicy podtrzymywali tradycję, a nawet zintensyfikowali wpływ na wiernych poprzez sztukę. W tym celu fundowali wspaniałe wyposażenie kościołów – wielkie ołtarze, wspaniałe freski, olbrzymie organy. Wszystko ociekało złoceniami i urzekało bogato zdobionymi detalami. Z założenia miało to służyć zbliżeniu do Boga poprzez oddziaływanie na wszystkie zmysły człowieka: wzrok (obrazy, rzeźby), słuch (muzyka, głośne czytania), węch (kadzidła). Architektura kościołów, z wielką przestrzenią wspólną i podniesionym miejscem ołtarzowym obramowanym dekoracjami, przeciwstawiana była surowej pustce zborów protestanckich.
Pola konfrontacji: propaganda
Reformacja przyciągnęła do siebie w początkach swojego rozwoju większość elit intelektualnych. Nacisk na słowo czytane i jego interpretację wydawał się nieść wolność myśli i refleksji religijnej, szybko okazało się jednak, że również nowe wyznania wymagają kontroli i ograniczeń. O ile w Kościele katolickim było to zadaniem jego autonomicznych władz z papieżem na czele, o tyle w protestantyzmie najwyższym organem kontrolnym okazywał się władca świecki. Kontrola nie wyeliminowała jednak wzajemnych ataków zwaśnionych odłamów chrześcijaństwa. W XVI, XVII i XVIII w. ukazało się tysiące ulotek, książek, ale też obrazów i rzeźb krytykujących, wyśmiewających lub straszących wiernych ich przeciwnikami. W tych zmaganiach przez długi czas przewaga była po stronie młodych, dynamicznych zwolenników reformacji. Dopiero kontrreformacja i odrodzenie potrydenckiego katolicyzmu zaczęły przywracać równowagę.
Pola konfrontacji: polityka
Najbardziej dramatycznym polem konfrontacji międzywyznaniowej stała się polityka. Przez kilka dziesięcioleci różnice religijne decydowały o współpracy lub rywalizacji państw, implikowały trwałe podziały, a przede wszystkim były powodem wielu konfliktów i wojen. Wprawdzie stosunkowo szybko zdołano je sprowadzić do roli raczej drugorzędnych, ale chętnie wykorzystywanych argumentów ideologicznych i propagandowych. Zróżnicowanie religijne z pewnością spowodowało triumf idei „racji stanu” i przyspieszyło proces „zeświecczenia” poczynań politycznych.
Zanim do tego jednak doszło, przez Europę przetoczyła się fala wojen często inspirowanych religią, jak np.: w Niemczech w latach (1546‑1552), wojny hugenockie we Francji (1562‑1598), powstanie w Niderlandach (zwane wojną osiemdziesięcioletnią – 1568‑1648), wojna trzydziestoletnia (1618‑1648).