Gospodarka w Nowym Świecie

System plantacyjny

Nowe terytoria, zdobyte w wyniku odkryć, spowodowały rozwój nowych form gospodarki rolnej. W miarę powstawania kolejnych metropilii, rolnictwo na zamorskich terytoriach zdominował system plantacyjny. Gospodarowanie Portugalczyków na opanowanych przez nich lądach, polegało na umasowieniu produkcji rolnej przez skupienie się na uprawie i sprzedaży jednego rodzaju rośliny. Na atlantyckich wyspach Portugalczycy założyli plantacje trzciny cukrowej i uruchomili na wielką skalę produkcję cukru.

Istotnym elementem „systemu plantacyjnego” było jego ścisłe podporządkowanie władzy centralnej (koronie), która nadzorowała obrót handlowy nowych kolonii. Dla zapewnienia skuteczniejszej kontroli produkcji i handlu, plantacjom, lokowanym na zarządzanych przez gubernatorów wyspach, wyznaczano konkretne porty docelowe obsługujące dane terytorium. Portem dla Portugalii była Lizbona, a dla Kastylii Sewilla z Kadyksem. Korzyści, jakie płynęły z tego sposobu zarządzania, były tak duże, że podobny charakter gospodarki w koloniach powieliły wszystkie kolejne państwa kolonialne – Holendrzy (Amsterdam), Francja (Bordeaux, Rouen, La Rochelle) i Anglia (Bristol, Londyn).

R1PIZxS8pXYhM

Wieża w Belém – portowej dzielnicy Lizbony. Widok od wschodu Wieża w Belém – portowej dzielnicy Lizbony. Widok od wschodu Źródło: Alvesgaspar, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RYfM59z4ZP04z

Kazamaty wieży w Belém, z których prowadzono w razie potrzeby ostrzał. Wieża wraz z bliźniaczą budowlą na przeciwległym brzegi rzeki Tag chroniły wejście do portu w Lizbonie. Ostrzał z dwóch wież praktycznie uniemożliwiał wpłynięcie wrogiego statku do portu lizbońskiego. W czasie wielkiego trzęsienia ziemi w Lizbonie w 1755 bliźniacza wieża runęła. Budowle powstały w 1515 r. i podobnie jak pobliski klasztor hieronimitów miały ukazywać wielkość nowo  założonego imperium morskiego Portugalczyków. Jednocześnie świadczyły o konieczności militarnej ochrony handlu, stąd powstanie fortyfikacji broniących nie tylko miasta, ale też portu. Kazamaty wieży w Belém, z których prowadzono w razie potrzeby ostrzał. Wieża wraz z bliźniaczą budowlą na przeciwległym brzegi rzeki Tag chroniły wejście do portu w Lizbonie. Ostrzał z dwóch wież praktycznie uniemożliwiał wpłynięcie wrogiego statku do portu lizbońskiego. W czasie wielkiego trzęsienia ziemi w Lizbonie w 1755 bliźniacza wieża runęła. Budowle powstały w 1515 r. i podobnie jak pobliski klasztor hieronimitów miały ukazywać wielkość nowo  założonego imperium morskiego Portugalczyków. Jednocześnie świadczyły o konieczności militarnej ochrony handlu, stąd powstanie fortyfikacji broniących nie tylko miasta, ale też portu. Źródło: IPPAR, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RV062xmTqWevp

Stocznie na rzece Gwadalkiwir w XVI w. Sevilla Źródło: Stocznie na rzece Gwadalkiwir w XVI w. Sevilla, XVI w., domena publiczna.

R68LTsChc2vu0

Wpłynięcie Floty Indii do portu w Sewilli w XVI w. Źródło: Alonso Sánchez Coello, Wpłynięcie Floty Indii do portu w Sewilli w XVI w., 1576-1600, olej na płótnie, domena publiczna.

RxsFXLlirl9ZV

Flagowy okręt adminirała Cornelis’a van Tromp’a „Złoty Lew” na redzie portu w Amsterdamie Flagowy okręt admirała holenderskiego Cornelis’a van Tromp’a „Złoty Lew” (Gouden Leeuw). Osiemdziesięciodziałowy statek został wybudowany dla admiralicji holenderskiej podczas drugiej wojny angielsko-holenderskiej w 1666 r., służył jeszcze podczas kolejnej wojny w 1673 r. Ostatecznie został rozebrany w 1686 r. Miasto Amsterdam zleciło wówczas malarzowi marynistycznemu Willemowi van de Velde (młodszemu) (1633-1707) namalowanie statku. Źródło: Willem van de Velde Młodszy, Flagowy okręt adminirała Cornelis’a van Tromp’a „Złoty Lew” na redzie portu w Amsterdamie, 1686, Olej na płótnie, Muzeum w Amsterdamie, domena publiczna.

RHsIFF8wGwcyM

Nabrzeża Garonny, portu w Bordeaux, z wielkimi gmachami tzw. giełdy. Wzniesiony w latach 1735-1738 przez znanego architekta Ange-Jacques Gabriela (znany przede wszystkim z pałacyku Petit Trianon dla Madame de Pompadour). Nabrzeża Garonny, portu w Bordeaux, z wielkimi gmachami tzw. giełdy. Wzniesiony w latach 1735-1738 przez znanego architekta Ange-Jacques Gabriela (znany przede wszystkim z pałacyku Petit Trianon dla Madame de Pompadour). Źródło: Olivier Aumage, 2005, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

R1SpDgj0dd4OA

Pobyt króla Henryka II w Rouen w 1550 r., tzw. „bal brazylijski” - spektakl publiczny nawiązujący do tematyki odkryć geograficznych Pobyt króla Henryka II w Rouen w 1550 r., tzw. „bal brazylijski” - spektakl publiczny nawiązujący do tematyki odkryć geograficznych Źródło: 1550, domena publiczna.

R1XeIxZxkFd7L

La Rochelle, wejście do portu strzeżone przez Wieżę Łańcuchową La Rochelle, wejście do portu strzeżone przez Wieżę Łańcuchową Źródło: Remi Jouan, 2005, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RVk0CJqJKu1Qk

Panorama Londynu z widokiem na port na Tamizie wg ryciny Claesa van Visschera z 1616 r. Panorama Londynu z widokiem na port na Tamizie wg ryciny Claesa van Visschera z 1616 r. Źródło: Claes van Visscher, 1616, domena publiczna.

Rl9cJn3ALRQSv

Panorama Londynu Źródło: T. Bowles, Panorama Londynu, domena publiczna.

Problem sił roboczej w koloniach

W XV wieku Europa borykała się ze skutkami wielkich pandemii poprzedniego stulecia. Niedobór ludności sprawiał, że trudno było zwerbować kolonistów chętnych do pracy na zamorskich plantacjach, zwłaszcza że doświadczenia europejskich chłopów nie miały zastosowania przy produkcji trzciny cukrowej. Dodatkowo konieczność ciężkiej pracy w warunkach gorącego i wilgotnego, tropikalnego klimatu powodowała bardzo wysoką śmiertelność i ustawiczny deficyt siły roboczej. Kolonizatorzy sprowadzali więc i zatrudniali niewolników zdobytych lub kupionych w Afryce, którzy okazali się znacznie bardziej wytrzymali.

R11qOsVIDrCxA

Biały mężczyzna w kapeluszu, w czerwonej marynarce i kamizelce oraz żółtych spodniach, w skórzanych butach rozmawia z czarnym mężczyzną ubranym w jasną koszulę w paski, trzymającym w ręku włócznię, a w ustach fajkę. Za nimi, pod drzewem stają dwaj Murzyni jedynie w przepaskach biodrowych. Pod tym jest napis po francusku - Handlarz niewolników w Gorés..

Niewolnictwo

Dotarcie Kolumba do strefy wysp karaibskich, a Portugalczyków do równikowych wysp św. Tomasza, Książęcej oraz do Brazylii sprawiło, że intensywnie rozwijał się system plantacyjny. Kiedy jednak okazało się, że zatrudniona do pracy tubylcza ludność umiera masowo z powodu chorób przywleczonych przez Europejczyków, Indianie zaś nie nadają się do ciężkiej pracy, niezbędny stał się przywóz siły roboczej z Afryki. Okazało się również, że Murzyni są odporni na dziesiątkującą Europejczyków i Indian malarię. W miarę upływu czasu system plantacyjny, na niespotykanie większą skalę, zaczęli stosować także Anglicy (Barbados, Jamajka), Holendrzy (Antyle, Trynidad) i Francuzi (Haiti, Antyle). Spowodowało to wzrost handlu niewolnikami oraz liczby niewolników przewożonych do obu Ameryk z Afryki. Według dzisiejszych szacunków na plantacje Nowego Świata trafiło kilka milionów afrykańskich niewolników.

R1Fi38i2uGby5

Rycina z XVII w. przedstawiająca wyspę Św. Tomasza Rycina z XVII w. przedstawiająca wyspę Św. Tomasza Źródło: Frans Jansz, 1645, domena publiczna.

Gospodarka w Starym Świecie

Wpływ handlu kolonialnego na gospodarkę w Europie

Handel morski sprawił, że gwałtownie rozbudowywały się porty, które trzeba było dostosowywać do stale powiększającego się tonażu frachtowców, a te, aby przynosić zysk, musiały cały czas pływać. Wymuszało to zmiany, trzeba było zmodernizować pracę portów, wznieść magazyny i wybudować drogi w głąb kraju, którymi można było rozprowadzać towary. Te z kolei trzeba było też gdzieś magazynować i rozprowadzać. Niezbędne stało się powstanie giełd towarowych i banków, które zapewniały kapitał konieczny do tak wielkiego handlu. Wiodącymi krajami, w których skupiał się międzynarodowy handel, były Holandia i Anglia, a największe ówczesne giełdy powstały w Amsterdamie oraz w Londynie.

Rm8YT66HsNr63

Wyspa Spichrzów w Gdańsku Gdańskie spichrze – jeden z pierwszych symboli nowoczesnej infrastruktury portowej Źródło: Matthäus Deisch, Wyspa Spichrzów w Gdańsku, 1765, domena publiczna.

RmMXDEyF6ErEJ

Plan Antwerpii w XVI w. W dolnym lewym narożniku giełda w Antwerpii. Powstała w 1531 jako pierwsza tego typu instytucja w świecie. Plan Antwerpii w XVI w. W dolnym lewym narożniku giełda w Antwerpii. Powstała w 1531 jako pierwsza tego typu instytucja w świecie. Źródło: Claes Janszoon Visscher, 1624, domena publiczna.

RjU5Bz5KTolJM

Giełda Londyńska na rycinie sprzed wielkiego pożaru Londynu w XVII w. Giełda Londyńska na rycinie sprzed wielkiego pożaru Londynu w XVII w. Źródło: Wenzel Hollar, Thomas Fisher Rare Book Library, domena publiczna.

Manufaktury

Następstwem europejskiego handlu kolonialnego były manufaktury. Nie sprawdzał się już dawny, średniowieczny system produkcji rzemieślniczej, w której odbiorca dokonywał zakupów bezpośrednio u producenta. Wymiana handlowa, coraz większe jednostki oceaniczne i potrzeby kolonii sprawiły, że narodził się pomysł, aby zatrudniać wielu rzemieślników wykonujących te same towary, najpierw w swoich warsztatach (tzw. manufaktura rozproszona), a następnie grupować ich w jednym budynku (tzw. manufaktura zcentralizowana).

RmktYquVvnTG7

Rzemieślnicy zatrudnieni w systemie nakładczym z wyrobami gotowymi do zbycia u nakładcy Obraz namalowany w 1844 r. przez Carla Wilhelma Hübnera pod wpływem głodowych rozruchów, jakie miały miejsce wśród śląskich tkaczy w latach 40. XIX wieku. Konkurencja scentralizowanego przemysłu fabrycznego doprowadziła tkaczy do skrajnego ubóstwa, a w efekcie do wybuchu powstania. Nie powstrzymało to zupełnego upadku (w ciągu kilku dziesięcioleci) takiej formy produkcji, choć przez kilka wieków – od XVI do pocz. XIX w. – zapewniała ona dobrobyt Śląskowi. Na kanwie tych wydarzeń powstała sztuka teatralna Gerarda Hauptmanna „Tkacze”, za którą (m.in.) został nagrodzony Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Źródło: Carl Wilhelm Hübner, Rzemieślnicy zatrudnieni w systemie nakładczym z wyrobami gotowymi do zbycia u nakładcy, 1844, olej na płótnie, Museum Kunstpalast, domena publiczna.

R1H4sJrYsN8yq

Saska manufaktura porcelany w Miśni (Meissen) Manufaktura w Miśni powstała w 1710 r. i była pokłosiem odkrycia sposobu produkcji porcelany przez E. W. von Tschirnhausa. W Polsce pierwsze manufaktury porcelany powstały pod koniec XVIII w. w Korcu 1783 i Ćmielowie (1790) Źródło: Saska manufaktura porcelany w Miśni (Meissen), XVIII w., domena publiczna.

R69ECRhRKROvJ

Budynek zajmowany w XVIII w. przez manufakturę porcelany w Wiedniu. „Augarten Porzellan-Manufaktur" w Wiedniu – wzorem większości wszystkich znaczących monarchii europejskich w XVIII w. powstały wspierane przez państwo manufaktury produkujące porcelanę Budynek zajmowany w XVIII w. przez manufakturę porcelany w Wiedniu. „Augarten Porzellan-Manufaktur" w Wiedniu – wzorem większości wszystkich znaczących monarchii europejskich w XVIII w. powstały wspierane przez państwo manufaktury produkujące porcelanę Źródło: Harald Hubich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1JCkBHQUDROd

Fresk w ratuszu w Manchesterze pokazujący wzburzenie społeczne wywołane wynalezieniem przez Johna Kay’a tzw. „latającego czółenka”. John Key wynalazł swoje „czółenko" ok. 1753 r. Spowodowało ono dwukrotne przyspieszenie procesu produkcji tkanin i powszechnie uznaje się to za symboliczny początek rewolucji przemysłowej. Wynalazek miał jednak poważne konsekwencje społeczne, gdyż spowodował, że setki tradycyjnie pracujących rzemieślników straciły źródło utrzymania. Obraz Madox’a Browna pokazuje atak rozwścieczonych robotników na maszynę obwinianą za ich kłopoty, której wynalazca, powstrzymywany przez rodzinę, usiłuje bronić swojego dzieła. Fresk w ratuszu w Manchesterze pokazujący wzburzenie społeczne wywołane wynalezieniem przez Johna Kay’a tzw. „latającego czółenka”. John Key wynalazł swoje „czółenko" ok. 1753 r. Spowodowało ono dwukrotne przyspieszenie procesu produkcji tkanin i powszechnie uznaje się to za symboliczny początek rewolucji przemysłowej. Wynalazek miał jednak poważne konsekwencje społeczne, gdyż spowodował, że setki tradycyjnie pracujących rzemieślników straciły źródło utrzymania. Obraz Madox’a Browna pokazuje atak rozwścieczonych robotników na maszynę obwinianą za ich kłopoty, której wynalazca, powstrzymywany przez rodzinę, usiłuje bronić swojego dzieła. Źródło: Manchester City Council , Madox Brown, Manchester City Council, domena publiczna.

Wzrost roli władzy centralnej (państwa)

Procesom gwałtownego rozwoju gospodarczego towarzyszył również wzrost znaczenia państwa, które zapewniało ochronę handlu i stymulowało rozwój przedsiębiorstw. Rozwijające się nowe gałęzie gospodarki podporządkowane zostały organom państwowym. Powstawał sprawny aparat administracyjny i sądowniczy, konieczne stało się powstanie wyspecjalizowanych urzędów, do których należało pobieranie podatków. Bez nich państwo nie mogłoby rozbudowywać niezbędnej dla gospodarki infrastruktury – budować kanałów, dróg, portów oraz utrzymywać armii i floty wojennej, które w razie potrzeby stałyby w obronie interesów kraju.

Wszystko to pochłaniało coraz więcej pieniędzy. Ich pobór byłby niemożliwy bez nowoczesnej administracji państwa. Istniejące, opierające się na tradycyjnych przywilejach i prawach urzędy nie były w stanie tego dokonać, więc konieczne było utworzenie równoległego aparatu administracji państwowej. Z czasem przejął on funkcje sprawowane dotąd przez tradycyjne urzędy.

R9LpHVgP2DolQ

Kanał Południowy we Francji wybudowany został w XVII w. i stanowił część połączenia śródlądowego między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Początkowo inwestycję rozpoczęto jako przedsięwzięcie prywatne. Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne (np. kanał biegł w tunelu). W XXI wieku Kanał znalazł się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Kanał Południowy we Francji wybudowany został w XVII w. i stanowił część połączenia śródlądowego między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Początkowo inwestycję rozpoczęto jako przedsięwzięcie prywatne. Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne (np. kanał biegł w tunelu). W XXI wieku Kanał znalazł się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Źródło: Michiel1972, 2011, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1XXUuoYT8lQc

Kanał Południowy wybudowany został w XVII w. i stanowił część połączenia śródlądowego między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Początkowo inwestycję rozpoczęto jako przedsięwzięcie prywatne. Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne (np. kanał biegł w tunelu). W XXI wieku Kanał znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Kanał Południowy wybudowany został w XVII w. i stanowił część połączenia śródlądowego między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Początkowo inwestycję rozpoczęto jako przedsięwzięcie prywatne. Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne (np. kanał biegł w tunelu). W XXI wieku Kanał znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Źródło: Peter Gugerell, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RLs1x7FFHwOaV

Starcie floty francuskiej i brytyjskiej podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Źródło: V. Zveg, Starcie floty francuskiej i brytyjskiej podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, 1962, US Navy Naval History and Heritage Command, domena publiczna.