Ludzie miecza – rycerze
Obowiązki rycerza
Rycerz był wojownikiem. Często walczył mieczem, stąd czasem nazywa się rycerzy ludźmi miecza. Najważniejszym zadaniem rycerza była walka w dobrej sprawie. Musiał więc bronić swojego króla lub księcia, któremu ślubował wierność. W razie zagrożenia kraju rycerze mieli obowiązek stawić się na rozkaz władcy, by stanąć do walki z wrogiem. Za słuszną sprawę uznawano też walkę chrześcijańskich rycerzy z niewiernymi. Od rycerzy wymagano sprawnego posługiwania się bronią i waleczności, ponieważ od ich umiejętności zależał wynik bitwy.
Miał go każdy średniowieczny rycerz. Broń do walki wręcz o prostym, obosiecznym ostrzu. Służyła do zadawania cięć i pchnięć. Miecz mierzył około 75–85 cm długości, a ważył około 1,3–1,5 kg.
Kiedy to było?
![Oś czasu Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R19QYPkPGbr5J/2/2Pew5NtuqkGKk7qfxJa64BdCrimRw309.png)
Jak był uzbrojony średniowieczny rycerz?
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Materiał dodatkowy: Uzbrojenie rycerza w XII/XIII wieku Materiał dodatkowy: Uzbrojenie rycerza w XII/XIII wieku Źródło: Ośrodek Rozwoju Edukacji, licencja: CC BY 3.0.
Pełna zbroja płytowa pojawiła się w późnym średniowieczu (XIV–XV wiek). Złożona z metalowych płyt łączonych skórzanymi paskami osłaniała rycerza przed ciosami mieczów, kopii i strzał. Ważyła około 20–30 kg. Na napierśnik wkładano czasem tunikę z wyhaftowanym herbem, czyli rodowym znakiem rycerza. Zbroja płytowa wyszła z użycia pod koniec średniowiecza ze względu na upowszechnienie broni palnej na polach bitew.
Specjalny typ zbroi stanowiła zbroja turniejowa. Ze względów bezpieczeństwa zawodników wykonywano ją z dużo grubszych płyt. Była zatem bardzo ciężka, mogła ważyć nawet 50–60 kg. Tuż przed turniejem rycerz był wciągany na siodło przy pomocy specjalnego dźwigu, a gdy spadł z konia, nie mógł już samodzielnie powstać.
Elementy zbroi płytowej
Rycerz nosił na głowie hełm. Twarz chroniła zasłona wyposażona w wizjer, dzięki któremu rycerz widział, co dzieje się na polu bitwy. Niektóre hełmy miały ruchomą zasłonę. Taki hełm nazywany był przyłbicą. Obojczyk osłaniał szyję i podbródek rycerza. Wykonany z ruchomych metalowych płyt fartuch chronił jego brzuch. Bark chronił naramiennik, ramię – opacha, łokieć – nałokcica, przedramię – zarękawie. Dłoń osłaniała pancerna rękawica. Uda rycerza chroniły nabiodrki, łydki i piszczele – nagolenniki. Stopy osłaniały skórzane lub metalowe trzewiki. Nie wszystko można było okryć sztywnymi płytami: dostępu do miejsc pomiędzy nimi strzegła elastyczna kolczuga, czyli plecionka z metalowych kółek.
Wskaż na rysunku poszczególne elementy zbroi płytowej.
![Rycerz w pełnej zbroi płytowej Rycerz w pełnej zbroi płytowej Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1QD22OA7afJp/2/1X0k6rj3crfbBVmQn0DC6p7mqzpQ0cGy.png)
Być idealnym rycerzem – kodeks rycerski
W średniowiecznych opowieściach opisywane były cechy idealnego rycerza i zasady, którymi powinien się kierować. Musiał być odważny, hańbą była ucieczka z pola walki. Zwycięstwo nad bezbronnym i słabym przeciwnikiem nie przynosiło chwały. Wymagano od niego uprzejmości wobec kobiet i – w razie potrzeby – opieki nad nimi. Rycerz powinien być dzielny, wierny swemu panu, bronić wiary chrześcijańskiej, dotrzymywać danego słowa.
Spośród podanych niżej cech zaznacz te, którymi powinien charakteryzować się średniowieczny rycerz.
- wierność
- tchórzostwo
- kłamstwo
- wiara
- chciwość
- męstwo
- rozwaga
- uprzejmość
- hojność
- honor
- niewierność
Jak zostać rycerzem?
Zanim chłopiec został rycerzem, musiał się wiele nauczyć. Chłopiec z rycerskiego domu już w wieku siedmiu lat był przyjmowany na służbę do rycerza jako paź. Uczył się dobrych manier, żeby umieć zachować się przy stole i wobec dam. Pomagał pani domu, opiekował się też końmi, poznawał poezję. Gdy chłopiec ukończył czternaście lat, zostawał giermkiem. Od tego momentu towarzyszył rycerzowi na wojnie, pomagał mu nosić broń i zakładać zbroję, którą czyścił i oliwił. Troszczył się też o konia. Giermek uczył się władać bronią, jeździć konno i czasem sam walczył u boku rycerza.
Ubieranie zbroi
Czy sądzisz, że czynność przedstawiona na ilustracjach była łatwa do wykonania?
Wyjaśnij, jakie czynności i w jakiej kolejności musi wykonać giermek, żeby ubrać rycerza w zbroję.
Różne rodzaje średniowiecznych hełmów rycerskich
Pasowanie na rycerza
Gdy młodzieniec świetnie władał bronią i jeździł konno, a także wykazywał się odwagą i wiernością, mógł zostać pasowany na rycerza. W czasie ceremonii pasowania otrzymywał od swego pana miecz, ostrogi i pas rycerski. Do uroczystości należało też uderzenie mieczem w ramię pasowanego oraz złożenie przez niego przysięgi, że będzie wiernie służył Bogu i swemu władcy.
![Akolada (Pasowanie na rycerza) Źródło: Edmund Blair Leighton, Akolada (Pasowanie na rycerza), 1901, olej na płótnie, domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1bRjjKY0Es6P/2/w2cp6wXc9VknVPeI0t7CKX8eVgvKkUts.jpg)
Siła i zręczność – turniej rycerski
Miejscem, gdzie rycerze mogli popisać się sprawnością we władaniu bronią i doskonalić swoje umiejętności, były turnieje rycerskie. Organizowali je na swych dworach królowie i książęta. W czasie turnieju odbywał się pojedynek na kopie, czyli długie włócznie przeznaczone do walki konnej. Polegał na tym, że przeciwnicy – jadąc na koniach – ruszali na siebie z wyciągniętą bronią. Wygrywał ten, który wytrącił tarczę z ręki rywalowi lub wysadził go z siodła. Czasem rycerze staczali na oczach widzów niezwykle zacięte walki. Zwycięzcy turnieju otrzymywali nagrody, na przykład zbroję i konia przeciwnika.
![Turniej rycerski Turniej rycerski Źródło: Kodeks Manesse, około 1320 roku, miniatura, domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rg2INHCGrXgrq/2/1zR5WyGLtlh5486eL6ef9NJNsF3Eg8pl.png)
Koń – najlepszy przyjaciel rycerza
Średniowieczni rycerze ruszali do bitwy konno. Dosiadali specjalnie w tym celu trenowanych rumaków bojowych. W prowadzeniu konia pomagały przymocowane do buta ostrogi.
![Rycerz na koniu Rycerz na koniu Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rue5lB8X2wN2A/2/20kMZbcmpHePNPoylXpPBSBbCBW65wbi.png)
Zapoznaj się z tekstem o roli konia w życiu rycerza, a następnie odpowiedz na zamieszczone niżej pytania.
Tropem rycerskiej przygodyNie można zapomnieć o zupełnie zasadniczej roli, jaką w egzystencji rycerza odgrywał jego czworonożny towarzysz. Ciężkozbrojny jeździec pozbawiony na polu bitwy konia był praktycznie bezradny. Dlatego też koń cieszył się szczególną troską i opieką. […] Troska o konia rycerskiego podyktowana była w znacznym stopniu jego wielką wartością materialną. Na przykład na turniejach rycerskich panował obyczaj, że zawodnik, który zranił kopią konia przeciwnika, […] musiał zapłacić jego równowartość.
Wojciech Iwańczak, Tropem rycerskiej przygody, Warszawa 1985, s. 119.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
O rycerskim koniu czyta Bartosz Woźny O rycerskim koniu czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
Ciężkozbrojny rycerz pozbawiony konia na polu bitwy był bezradny, bo...
- było mu smutno.
- nie mógł chodzić w ciężkiej zbroi.
- utrata konia oznaczała pewną śmierć z rąk wroga.
Koń był dla rycerza zwierzęciem bardzo cennym, ponieważ...
- mógł ciągnąć ciężki wóz.
- kosztował dużo pieniędzy.
- dzięki koniowi rycerz na polu bitwy mógł się łatwo przemieszczać.
Jeżeli w czasie turnieju ktoś zranił konia przeciwnika, musiał...
- za niego zapłacić.
- przeprosić przeciwnika.
- oddać za niego dwa swoje konie.
Zawisza Czarny
Najsławniejszym polskim rycerzem jest Zawisza Czarny z Garbowa. Uczestniczył w wielu wyprawach wojennych i turniejach rycerskich. Wielką sławę przyniosło mu pokonanie w 1415 roku podczas turnieju we Francji rycerza Jana z Aragonii, którego uważano wówczas za najbardziej walecznego rycerza Europy. Zawisza Czarny był ideałem rycerza, który nie tylko mężnie walczył, lecz także na którego zawsze można było liczyć. Jeśli o kimś się mówi, że można na nim polegać jak na Zawiszy, to znaczy, że jest to człowiek, który nigdy nie zawiedzie.
![Fragment obrazu „Bitwa pod Grunwaldem”. Tak sobie wyobrażał Zawiszę Czarnego XIX-wieczny malarz Jan Matejko Fragment obrazu „Bitwa pod Grunwaldem”. Tak sobie wyobrażał Zawiszę Czarnego XIX-wieczny malarz Jan Matejko Źródło: domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R12kz3T5xF3mk/2/1IvZotFGdtilxgnq5VfNUnkCuPefGSj5.jpg)
Czy kobieta mogła zostać rycerzem?
Właściwie wszyscy średniowieczni rycerze to mężczyźni. Dawne zwyczaje nie pozwalały, by kobiety pełniły służbę rycerską. Zdarzały się jednak wyjątki. Przykładem kobiety‑rycerza jest Joanna d’Arc [wym. dark], która żyła w pierwszej połowie XV w. Stanęła na czele wojsk francuskich i dzielnie walczyła przeciw Anglikom.
![Joanna d’Arc to najsłynniejsza w średniowieczu kobieta-rycerz Joanna d’Arc to najsłynniejsza w średniowieczu kobieta-rycerz Źródło: domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1I17uZqBuJuT/5/1O4kbkLNnBkkoLm250cL553tW1aMcXy9.jpg)
Z reguły jednak w świecie średniowiecznego rycerstwa kobiety zostawały damami serca rycerzy, a ci zawsze starali się dbać o dobre imię swych wybranek. Przedmioty, które otrzymywali od swych pań, dodawały rycerzom otuchy w czasie walki. Nosili je na sercu i dbali, by ich nie stracić lub nie uszkodzić.
![Z Bogiem! Źródło: Edmund Blair Leighton, Z Bogiem!, 1900, olej na płótnie, domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RI0OE9KSLuG9G/2/1iI9LzrDijtvDFbOP1Y6NPTV0axR0XwR.jpg)
Gdzie mieszkał rycerz?
Rycerz mieszkał na zamku, czyli w wielkiej, drewnianej lub kamiennej budowli. W czasie zagrożenia zamki zamieniały się w trudne do zdobycia fortece. Wznoszono je w miejscach trudno dostępnych, na przykład na wzgórzach, w zakolach rzek, nad jeziorami, na wyspach. Ich zdobycie utrudniały specjalne umocnienia. Najpierw były to wały z ziemi, drewna i kamieni. Później zastąpiły je mury obronne. Dostęp do niektórych zamków utrudniały wypełnione wodą głębokie fosy i bramy z kratami. Do wnętrza zamku można było wejść zwodzonym mostem, który – w nocy i w razie zagrożenia – podnoszono i wciągano do zamku. W czasie ataku wroga ważną rolę odgrywały wysokie wieże. Można było się w nich schronić i z góry razić atakujących.
Przyjrzyj się ilustracji i wymień obronne elementy zamku. Powiedz, co pomagało mieszkańcom zamku przetrwać długie oblężenie.
Przyjrzyj się murom obronnym zamku i powiedz, co to znaczy, że wieże strażnicze lokowano w strategicznych miejscach. Dlaczego?
Przyjrzyj się wieżom strażniczym i powiedz, w jaki sposób strażnicy dostawali się na blanki.
Średniowieczne zamki
Przyjrzyj się ilustracjom i wskaż elementy obronne zamków. Wyjaśnij, dlaczego trudno się było do nich dostać.
Przyjrzyj się średniowiecznej ilustracji przedstawiającej oblężenie zamku i odpowiedz na zamieszczone poniżej pytanie.
![Oblężenie zamku Oblężenie zamku Źródło: XV wiek, domena publiczna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RGxrAALfcXLGP/2/15RE4hKs4hCFor5Bs3CIkbfEPxCDB0TI.jpg)
W jaki sposób atakujący próbują zdobyć warownię?
- Strzelają z łuków.
- Strzelają z armat.
- Atakują konno.
- Wdrapują się po drabinach na mury.
- Rzucają kamieniami.
Z niektórych średniowiecznych budowli zachowały się jedynie ruiny. Dotyczy to usytuowanego na wzgórzu zamku w Mirowie, w Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej.
![Zamek w Mirowie Zamek w Mirowie Źródło: Przykuta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RxUdlH76HziIg/2/1fBOSHPv1W2oxYWOmoVo2klEo2oFo3cT.png)
Życie na średniowiecznym zamku
Zamki stanowiły wygodne mieszkania dla właścicieli i ich rodzin. Ich posiadacze na ogół byli zamożni i sprawowali ważne urzędy w państwie. Chcieli, by okazałe budowle odzwierciedlały ich bogactwo i pozycję. W zamkach mieszkała też liczna służba. Z okazji różnych świąt i uroczystości wydawano uczty, na które zapraszano znajomych. Mieszkańcy zamku z niecierpliwością oczekiwali przybycia wędrownych śpiewaków. Śpiewane przez nich pieśni często odnosiły się do aktualnych wydarzeń. Dzięki nim nowiny docierały do najbardziej odległych zakątków kraju. Muzykowano też, umilając sobie czas i przygrywając do tańca. Stoły zazwyczaj ustawiano w podkowę, by wszyscy mogli widzieć się nawzajem i podziwiać występy artystów: akrobatów, śpiewaków, żonglerów.
Z wizytą na średniowiecznym zamku
Podsumowanie
Uzupełnij diagram i odczytaj hasło.
- Pancerz z metalowych kółeczek.
- Znak rodowy rycerza.
- Zawody sportowe, w których brali udział rycerze.
- Na nim rycerz ruszał do boju.
- Wyruszali na nią rycerze, by walczyć z wrogiem.
- Rodzaj włóczni, należącej do rycerskiego ekwipunku
1 | |||||||||
2 | |||||||||
3 | |||||||||
4 | |||||||||
5 | |||||||||
6 |
Uzupełnij zdania podanymi niżej słowami lub wyrażeniami.
uzbrojeniem, władcy, zamkach, fosą, walką, murami, turniejów rycerskich
Rycerze zajmowali się głównie ........................................... Występowali w obronie .......................................... i ojczyzny. Wyróżniali się strojem i ........................................... Doskonalili i sprawdzali swoje umiejętności podczas ........................................... Rycerze wraz z rodzinami mieszkali na .........................................., które wznoszono w trudno dostępnych miejscach, otaczano .......................................... obronnymi i ...........................................
Polecenia
Opisz uzbrojenie rycerza.
Wymień cechy średniowiecznego rycerza. Wyjaśnij, dlaczego niektóre z nich należy pielęgnować również obecnie.
Powiedz, kto i w jaki sposób mógł zostać rycerzem.
Opowiedz, jak wyglądał zamek średniowieczny. Opisz jego elementy obronne.