Mapa interaktywna
Polecenie 1
Zapoznaj się z mapą i dołączonymi do niej tekstami źródłowymi, a następnie wykonaj polecenia.
- Okręg Kłajpedy przyłączony do Niemiec w marcu 1939 r. (aneksja): Właściwy moment do aneksji nadszedł — zdaniem kierownika Niemiec hitlerowskich — w połowie marca 1939 r., światowa opinia publiczna zajęta była faktem wkroczenia niemieckich wojsk do Pragi. W dniu 19 marca 1939 r. wręczono J. Urbsysowi w Berlinie ultimatywne żądanie zwrotu kraju kłajpedzkiego. Pozostawiona na łasce Rzeszy Litwa w dniu 22 marca akceptowała żądania niemieckie, a sejm litewski ratyfikował je 30 marca, podczas pięciominutowego niemego posiedzenia.
Kłajpeda leżała w strategicznym regionie Europy. Jej zajęcie pozwoliłoby Niemcom na utworzenie przyczółka do kontynuowania ekspansji na pozostałe terytorium Litwy i inne państwa bałtyckie. Adolf Hitler nie chciał, by ten obszar znalazł się w polskiej strefie wpływów. Wykorzystał zamieszanie w polityce europejskiej, jakie wywołało wkroczenie w marcu 1939 wojsk niemieckich do Czech (utworzenie Protektoratu Czech i Moraw). Hitler trafnie spodziewał się, że żadne z europejskich mocarstw nie pomoże Litwie.
19 marca 1939 litewski minister spraw zagranicznych Juozas Urbšys zatrzymał się w Berlinie, wracając z uroczystości koronacyjnych papieża w Rzymie. Joachim von Ribbentrop zażądał od niego zwrócenia Kłajpedy, czego minister odmówił i wezwał na pomoc Francję, Wielką Brytanię i Polskę, jednak nie otrzymał odpowiedzi. Tymczasem niemiecki korpus ekspedycyjny, który tworzyły 3 pancerniki, 3 krążowniki, 17 niszczycieli, 9 okrętów podwodnych, 5 eskortowców, 12 kutrów pomocniczych, 13 trałowców i kilkanaście mniejszych jednostek przeszedł poza pasem polskich wód terytorialnych i zbliżył się do Kłajpedy. 22 marca niemiecki samolot przywiózł ministra Urbšysa ponownie do Berlina, gdzie został powiadomiony, że flota niemiecka znajduje się w morzu. Hitler zagroził zbombardowaniem Kowna, jeśli Litwa nie zgodziłaby się na oddanie okręgu. Wobec tego faktu, na mocy umowy zawartej nad ranem 23 marca 1939 między Rzeszą Niemiecką a Litwą (podpisanej przez ministra Urbšysa, sprzecznej z art. 15 Konwencji z 1924) przygraniczny Okręg Kłajpedy został włączony w granice Niemiec. Tego samego dnia niemieckie okręty weszły do portu w Kłajpedzie.
Cyt. za: Andrzej Skrzypek, Dziej najnowsze. Rocznik III 1971. Kłajpeda jako zagadnienie międzynarodowe (1918-1939), s. 57. - Królestwo Węgier: Węgry podobnie jak III Rzesza dążyły do rewizji granic ustanowionych po I wojnie światowej. To przyczyniło się do zbliżenia Królestwa Węgier i III Rzeszy. W listopadzie 1938 r. w wyniku traktatu podpisanego przez Niemcy i Włochy (tzw. pierwszy arbitraż wiedeński) przyznano Węgrom tereny południowej Słowacji i Rusi Zakarpackiej. W marcu 1938 r. po utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, deklaracji niepodległości Słowacji, Węgry zajęły tereny dawnej Ukrainy Karpackiej Karpato-Ukrainę, ustanawiając granicę polsko-węgierską.
Źródło: opracowanie własne, zespół autorski Contenplus.sp. z o.o. - Republika Słowacka powstała w marcu 1939 r.: Pierwsza Republika Słowacka utworzona została 14 marca 1939 r. Państwo to było całkowicie uzależnione od III Rzeszy. Na jego czele przez cały okres istnienia stał ks. Jozef Tiso, prezydent kraju. Ustrój Republiki Słowacji to klerykalny faszyzm. W maju 1945 r. państwo przestało istnieć.
Źródło: opracowanie własne, zespół autorski Contenplus.sp. z o.o. - Protektorat Czech i Moraw utworzony przez Niemców z niewcielonych do III Rzeszy ziem czeskich i morawskich w marcu 1939 r.: Dekret kanclerza Rzeszy o Protektoracie Czech i Moraw, wydany w Pradze 16 III 1939 r.
Tysiąc lat należały kraje czesko-morawskie do przestrzeni życiowej narodu niemieckiego. Przemoc i brak rozsądku wyrwały je z ich starego historycznego środowiska i stworzyły z nich wreszcie – przez włączenie w sztuczny twór – Czechosłowację, ognisko ciągłego niepokoju. Z roku na rok wzrastało niebezpieczeństwo, że na obszarze tym – jak już raz w przeszłości – zrodzi się nowa potężna groźba dla pokoju europejskiego. Państwu czechosłowackiemu i jego władcom nie udało się bowiem zorganizować rozsądnie współżycia despotycznie w nim zjednoczonych grup narodowościowych, a tym samym wzbudzić i utrzymać zainteresowanie wszystkich tych grup w utrzymaniu ich wspólnego państwa. W ten sposób państwo to wykazało wewnętrzną niezdolność do życia i dlatego uległo obecnie faktycznemu rozpadowi.
Rzesza Niemiecka nie może tolerować żadnych długotrwałych niepokojów na tych obszarach, tak decydująco ważnych dla jej własnego spokoju i bezpieczeństwa, jak również dla powszechnego dobrobytu i powszechnego spokoju. Prędzej czy później musiałaby ona ponieść najcięższe stanu tego konsekwencje jako mocarstwo najbardziej powiązane węzłami historii i położenia geograficznego oraz mogące najbardziej na tym ucierpieć. Zgodne jest przeto z nakazem samozachowawczym, jeżeli Rzesza Niemiecka decyduje się rozstrzygnąć o przywróceniu podstaw rozsądnego porządku w Europie Środkowej i podjąć konieczne w tym celu kroki. Bowiem w swej tysiącletniej przeszłości udowodniła już ona, iż dzięki swej potędze oraz dzięki właściwościom narodu niemieckiego ona jedna powołana jest do wykonania tego zadania.
Przepełniony szczerym pragnieniem służenia prawdziwym interesom zamieszkujących te obszary narodów, zapewnienia narodowego rozwoju narodu niemieckiego i czeskiego, służenia pokojowi i dobrobytowi społecznemu wszystkich, zarządzam przeto w imieniu Rzeszy Niemieckiej następujące postanowienia, mające służyć za podstawę dla przyszłego współżycia mieszkańców tych obszarów:
Art. I. 1. Obszary byłej Republiki Czechosłowackiej, zajęte w marcu 1939 r. przez niemieckie oddziały wojskowe, należą od chwili obecnej do terytorium Wielkiej Rzeszy Niemieckiej i znajdują się jako „Protektorat Czech i Moraw” pod jej opieką.
2. Kanclerz Rzeszy może wydać dla poszczególnych części tego obszaru przepisy odbiegające od niniejszych postanowień, jeżeli wymagać tego będzie obrona Rzeszy.
Art. II. 1. Osoby narodowości niemieckiej, zamieszkałe w Protektoracie, otrzymują niemiecką przynależność państwową i w myśl przepisów ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 15 września 1935 r. stają się obywatelami Rzeszy. Odnoszą się więc do nich również postanowienia o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiego honoru. Podlegają one niemieckiemu sądownictwu.
2. Pozostałe osoby zamieszkałe na obszarze Czech i Moraw otrzymują przynależność państwową Protektoratu Czech i Moraw.
Art. III. 1. Protektorat Czech i Moraw jest autonomiczny i posiada samodzielną administrację.
2. Sprawuje on przysługujące mu w ramach protektoratu prawa zwierzchnicze zgodnie z interesami politycznymi, wojskowymi i gospodarczymi Rzeszy.
3. Te prawa zwierzchnicze wykonywane będą poprzez własne organy oraz własne władze, posiadające własnych urzędników.
Art. IV. Zwierzchnik autonomicznego zarządu Protektoratu Czech i Moraw korzysta z ochrony i uprawnień honorowych głowy państwa. Zwierzchnik Protektoratu musi dla sprawowania swego urzędu posiadać zaufanie Führera i Kanclerza Rzeszy.
Art. V. 1. Führer i Kanclerz Rzeszy mianuje „Protektora Rzeszy w Czechach i Morawach” jako strażnika interesów Rzeszy. Jego siedzibą urzędową jest Praga.
2. Zadaniem Protektora Rzeszy, jako zastępcy Führera i Kanclerza Rzeszy oraz Pełnomocnika Rządu Rzeszy, jest dbać o przestrzeganie politycznych wytycznych – linii Führera i Kanclerza Rzeszy.
3. Protektor Rzeszy zatwierdza członków rządu Protektoratu. Zatwierdzenie to może być cofnięte.
4. Protektor Rzeszy jest upoważniony domagać się informacji o wszystkich zarządzeniach rządu Protektoratu i może udzielać mu wskazówek. Może on sprzeciwiać się zarządzeniom, które są w stanie zaszkodzić Rzeszy, a gdyby zwłoka groziła niebezpieczeństwem, może wydawać we wspólnym interesie konieczne zarządzenia.
5. Ogłaszanie ustaw, zarządzeń i innych przepisów prawnych, jak również wykonywanie zarządzeń administracyjnych i egzekucję prawomocnych wyroków sądowych należy odroczyć, jeżeli Protektor Rzeszy wniesie sprzeciw.
Art. VI. 1. Sprawy zagraniczne Protektoratu, zwłaszcza ochrona osób posiadających jego przynależność państwową a przebywających za granicą, należy do Rzeszy. Rzesza prowadzić będzie sprawy zagraniczne w sposób odpowiadający wspólnym interesom.
2. Protektorat otrzymuje przedstawiciela w Rządzie Rzeszy, posiadającego tytuł urzędowy „posła”.
Art. VII. 1. Rzesza udziela Protektoratowi ochrony wojskowej.
2. Dla sprawowania tej ochrony utrzymuje Rzesza w Protektoracie garnizony i urządzenia wojskowe.
3. Dla utrzymania wewnętrznego bezpieczeństwa i porządku Protektorat może posiadać własne formacje. Rząd Rzeszy ustala ich organizację, siłę, liczebność i uzbrojenie.
Art VIII. Rzesza sprawuje bezpośredni nadzór nad komunikacją, pocztą i telekomunikacją.
Art. IX. Protektorat należy do obszaru celnego Rzeszy Niemieckiej i podlega jej zwierzchnictwu celnemu.
Art X. 1. Ustawowym środkiem płatniczym jest, obok marki niemieckiej, aż do odwołania korona czeska.
2. Rząd Rzeszy ustala stosunek wzajemny obu walut.
Art. XI. 1. Rzesza może wydawać przepisy prawne z mocą obowiązującą dla Protektoratu, jeżeli wymagają tego wspólne interesy.
2. Jeżeli istnieje wspólna potrzeba, Rzesza może przejmować we własny zarząd poszczególne gałęzie administracji i tworzyć konieczne dla tego celu władze Rzeszy.
3. Rząd Rzeszy może wydawać zarządzenia konieczne dla utrzymania bezpieczeństwa i porządku.
Art XII. Obowiązujące dotychczas na obszarze Czech i Moraw ustawodawstwo pozostaje w mocy, o ile nie jest sprzeczne z istotą przejęcia ochrony przez Rzeszę Niemiecką.
Art XIII. Minister Spraw Wewnętrznych Rzeszy wyda w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami Rzeszy przepisy prawne i administracyjne, konieczne dla wykonania i uzupełnienia niniejszego dekretu.
Źródło: Stanisław Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 3, 1935–1939, Poznań 1992, s. 405–407.
Układ niemiecko-czechosłowacki w sprawie włączenia Czech do Rzeszy Niemieckiej
Berlin, 15 marca 1939 roku
Führer i Kanclerz Rzeszy przyjął dziś w Berlinie w obecności Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy von Ribbentropa, czechosłowackiego prezydenta Dra Lachę, i czechosłowackiego Ministra Spraw Zagranicznych Dra Chvalkovsky’ego, zgodnie z wyrażonym przez nich życzeniem. Podczas tego spotkania przeanalizowano z całkowitą szczerością poważną sytuację, jaka zaistniała na dotychczasowym obszarze Czechosłowacji z powodu wydarzeń ostatnich tygodni. Obie Strony wyraziły zgodnie przekonanie, że celem wszystkich wysiłków musi być zapewnienie ładu, porządku i pokoju w tej części Europy Środkowej. Prezydent Czechosłowacji oświadczył, iż dla służenia temu celowi i dla osiągnięcia ostatecznego uspokojenia sytuacji składa z pełnym zaufaniem los narodu czeskiego i jego kraju w ręce Führera Rzeszy Niemieckiej. Führer przyjął tę deklarację i oświadczył, iż decyduje się wziąć naród czeski pod ochronę Rzeszy Niemieckiej oraz zapewnić mu odpowiadający jego charakterowi autonomiczny rozwój życia narodowego.
Na dowód czego podpisano niniejszy dokument, sporządzony w dwóch egzemplarzach.
Źródło: Historia stosunków międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. D. Bielenin, J. Bratkowski, T. Jaworski, S. Klimczak, t. 1, 1780–1939, Warszawa 1999, s. 257. - Południowa Słowacja i Ruś Zakarpacka przyłączone do Węgier w latach 1938–1939: Arbitraż Niemiec i Włoch w sprawie granicy węgiersko-czechosłowackiej
2.11.1938 r., Wiedeń.
[…]
Na podstawie skierowanej przez Królewski Rząd Węgierski oraz Rząd Czechosłowacki do Rządu Niemieckiego i Królewskiego Rządu Włoskiego prośby o rozstrzygnięcie w drodze arbitrażu nie rozstrzygniętej między nimi sprawy obszarów, które mają być odstąpione Węgrom, jak również na podstawie not wymienionych następnie w dniu 30 października 1938 roku między zainteresowanymi Rządami, spotkali się dziś w Wiedniu Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy Niemieckiej Pan Joachim von Ribbentrop i Minister Spraw Zagranicznych Jego Królewskiej Mości Króla Włoch i Cesarza Abisynii Hrabia Galeazzo Ciano i w imieniu swych Rządów wydali, po przeprowadzeniu ponownej rozmowy z Ministrem Spraw Zagranicznych Królestwa Węgierskiego Panem Kolomanem de Kanya oraz z Ministrem Spraw Zagranicznych Czechosłowacji Panem Drem Franciszkiem Chyalkoyskym, następujące orzeczenie arbitrażowe:
1. Na załączonej mapie oznaczono obszary, które Czechosłowacja odstąpi Węgrom. Wytyczenie granicy w terenie powierza się komisji węgiersko-czechosłowackiej.
2. Opuszczenie przez Czechosłowację obszarów, które mają być odstąpione, oraz obejmowanie ich przez Węgry rozpocznie się dnia 5 listopada 1938 r. i zostanie przeprowadzone do dnia 10 listopada 1938 r. Poszczególne etapy opuszczania i obejmowania, jak również inne ich szczegóły ustali niezwłocznie komisja węgiersko-czechosłowacka.
3. Rząd Czechosłowacki dopilnuje, aby obszary, które mają być odstąpione, pozostawione zostały przy opuszczeniu w należytym porządku.
4. Szczegółowe zagadnienia wynikające z odstąpienia tego obszaru, a zwłaszcza sprawy przynależności państwowej i opcji, ureguluje komisja węgiersko-czechosłowacka.
5. Komisja węgiersko-czechosłowacka uzgodni także szczegółowe postanowienia o ochronie osób narodowości madziarskiej pozostałych na obszarze Czechosłowacji oraz osób narodowości niemadziarskiej na obszarach odstąpionych. Komisja ta dopilnuje zwłaszcza, aby madziarska grupa narodowościowa w Bratysławie uzyskała taki sam status, jaki posiadają inne tamtejsze grupy narodowościowe
[…].
Źródło: Stanisław Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 3, 1935–1939, Poznań 1992, s. 388–390. - Zaolzie, Orawa i Jaworzyna przyłączone do Polski w październiku i listopadzie 1938 r.: Fragment artykułu, który ukazał się w magazynie „Robotnik Śląski” 10 października 1938 r.
Jesteśmy obywatelami Wolnej Polski
Krzywda, jaką mocarstwa wyrządziły w roku 1920 narodowi polskiemu, rozgraniczając Śląsk Cieszyński na dwie części i wbijając słupy graniczne w żywe ciało, została po dwudziestu latach naprawiona. W sobotę, dnia 1 października 1938 rząd czechosłowacki przyjął żądania Polski (…) Tym samym usunięty będzie od 20 lat trwający kamień niezgody między Polską a Czechosłowacją. Odtąd następuje nowa era współżycia bratnich narodów słowiańskich. Ludność polska odetchnęła z ulgą. Długoletnia walka o prawa, wolność i sprawiedliwość dla ludu polskiego, zakończyła się IMPONUJĄCYM ZWYCIĘSTWEM, bez przelewu krwi. Z głębi serc całego narodu polskiego rozlega się na wszystkie strony potężny głos radości i okrzyk: WITAJCIE NAM, DRODZY BRACIA, PO DWUDZIESTU LATACH ROZŁĄKI! ZŁĄCZONY NA WIEKI W RZECZYPOSPOLITEJ NARÓD POLSKI NIECH ŻYJE!
Cyt. za: Zaolzie 1938, Dokumenty, relacje - online, zaolzie.kc-cieszyn.pl
Trzeba z ubolewaniem stwierdzić, że polskim czynnikom rządzącym udało się wytworzyć wrażenie, iż opinia społeczna poparła akcję Becka. (…) Dotyczy to oczywiście jedynie części społeczeństwa polskiego, która popierała politykę sanacji. Również na Śląsku Cieszyńskim tylko część tamtejszego społeczeństwa polskiego dała się unieść nastrojom wrogim Pradze, żądając początkowo autonomii, potem prawa do samostanowienia i wreszcie przyłączenia spornego terytorium do państwa polskiego. Długotrwała akcja propagandowa w kraju, która swój szczyt osiągnęła w olbrzymich manifestacjach zorganizowanych w dniach 19-20 września 1938 r., doprowadziła do sfanatyzowania tłumów i do ubolewania godnych ekscesów ze strony młodzieży, zwłaszcza na obszarach przygranicznych oraz w czechosłowackiej części Śląska Cieszyńskiego.
Cyt. za: Jerzy Kozeński: Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej w latach 1932-1938, Poznań 1964 - Sudety i nadgraniczne tereny Czechosłowacji przyłączone do Niemiec w październiku 1938 r.: Protokół konferencji odbytej dnia 29 marca 1938 r. o godzinie 12 w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rzeszy w sprawie kwestii niemiecko-sudeckiej
W konferencji brały udział osoby wymienione w załączonej liście obecności.
Pan minister Rzeszy na wstępie podkreślił konieczność zachowania tej konferencji w ścisłej tajemnicy; następnie, powołując się na udzielone wczoraj Konradowi Henleinowi osobiste instrukcje führera dla kierowania polityką Niemców sudeckich, oświadczył, że istnieją przede wszystkim dwa zagadnienia niezmiernej wagi:
1. Niemcy sudeccy powinni wiedzieć, że za nimi stoi 75-milionowy naród, który nie ścierpi dalszego uciskania Niemców sudeckich przez rząd czechosłowacki.
2. Jest rzeczą partii Niemców sudeckich przedłożenie Rządowi Czechosłowackiemu takich dezyderatów, których realizację uważa ona za konieczną dla uzyskania żądanych korzyści.
Pan minister Rzeszy dodał, że nie jest rzeczą Rządu Rzeszy wypracowanie dla Konrada Henleina, który jest uznanym przywódcą Niemców sudeckich, co zostało raz jeszcze potwierdzone przez führera, postulatów, jakie mają być przedłożone Rządowi Czechosłowackiemu. Należałoby skonstruować maksymalny program, który w swym ostatecznym zamierzeniu gwarantowałby Niemcom sudeckim pełną wolność. Niebezpiecznie byłoby przedwcześnie zadowolić się obietnicami Rządu Czechosłowackiego, które, z jednej strony, mogłyby wywołać za granicą wrażenie, jakoby znalezione już zostało rozwiązanie, podczas gdy, z drugiej strony, Niemcy sudeccy byliby tylko częściowo zaspokojeni. Ostrożność jest wskazana przede wszystkim dlatego, że opierając się na dotychczasowych doświadczeniach nie można wierzyć zapewnieniom Benesza i Hodžy [premier rządu czechosłowackiego od XI 1935 do IX 1938 r.]. Ostateczny cel przyszłych rokowań partii Niemców sudeckich z Rządem Czechosłowackim – to uniknięcie przystąpienia do rządu, przy jednoczesnym powiększaniu żądań i stopniowym ich konkretyzowaniu. W czasie rokowań należy wyraźnie podkreślić, że partnerem w rokowaniach z Rządem Czechosłowackim jest wyłącznie partia Niemców sudeckich, a nie Rząd Rzeszy. Rząd Rzeszy ze swej strony musi odmówić występowania w charakterze przedstawiciela lub adwokata żądań niemiecko-sudeckich wobec rządu praskiego lub wobec Londynu i Paryża. Jako samo przez się zrozumiałe zakłada się, że Niemcy sudeccy przy wyżej wspomnianych rokowaniach z Rządem Czechosłowackim muszą całkowicie podporządkować się Konradowi Henleinowi, zachować spokój i dyscyplinę oraz unikać nieostrożnych posunięć. Na ten temat Konrad Henlein dał już zadowalające zapewnienia.
Po tych zasadniczych wytycznych pana ministra Rzeszy przedyskutowano i w zasadzie zatwierdzono przytoczone w załączniku żądania, które mają być przedstawione przez partię Niemców sudeckich Rządowi Czechosłowackiemu.
Dla dalszej współpracy polecono Konradowi Henleinowi utrzymywać możliwie jak najściślejszy kontakt z panem ministrem Rzeszy, a kierownikiem Centralnego Biura dla Volksdeutschów [Volksdeutsche Mittelstelle], jak również z posłem niemieckim w Pradze, jako tamtejszym przedstawicielem p. ministra Rzeszy. Zadanie posła niemieckiego w Pradze polegać będzie na tym, aby nieoficjalnie, lecz w prywatnych rozmowach z czechosłowackimi mężami stanu podtrzymywać żądania partii Niemców sudeckich, wykazując ich rozsądność, nie wywierając przy tym bezpośredniego wpływu na zakres żądań partii.
Na zakończenie omawiano sprawę celowości współpracy partii sudecko-niemieckiej z pozostałymi mniejszościami narodowymi w Czechosłowacji, a zwłaszcza ze Słowakami. Pan minister Rzeszy zdecydował, że partii należy pozostawić zupełną swobodę w nawiązywaniu kontaktu z innymi grupami narodowościowymi, których równoległe akcje mogą okazać się celowe.
Źródło: Historia powszechna 1918–1945. (Wybór tekstów źródłowych), oprac. B. Łyczko-Grodzicka, M. Pułaski, Kraków 1981, s. 166–167.
Brytyjska opinia publiczna wobec decyzji N. Chamberlaina o wizycie w Niemczech.
Telegram niemieckiego chargé d’affaires w Londynie T. Kordta do Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Nigdy jeszcze nie widziałem tak raptownej zmiany nastrojów, jak ta, która nastąpiła w całej Anglii wczoraj wieczorem, po ogłoszeniu komunikatu o wizycie Chamberlaina u führera. Aż do wieczora całe społeczeństwo brytyjskie odczuwało ciężkie brzemię, spowodowane nie mniej ciężką decyzją chwycenia w określonych okolicznościach za broń. I oto nagle, najzupełniej niespodziewanie, nastąpił zwrot, który dał nadzieję na pokojowe rozwiązanie. Co do szczegółów pozwolę sobie wskazać na obszerny komunikat Niemieckiego Biura Informacyjnego. Nie ma przesady w tym, co podają gazety, że na ulicach mężczyźni i kobiety płakali z radości.
Dzisiejszego ranka w towarzystwie radcy ambasady von Selzama byłem obecny na lotnisku w Heston przy wyjeździe Chamberlaina, któremu towarzyszą sir Horacy Wilson i radca ambasady Strang. Przed lotniskiem zgromadził się radośnie podniecony tłum, witający premiera serdecznymi okrzykami. Pogratulowałem premierowi powziętej przez niego decyzji i złożyłem mu najserdeczniejsze życzenia na drogę. Wyraźnie wzruszony odpowiedział mi w prostych i serdecznych słowach, że ma nadzieję, iż przez pertraktacje z führerem (powiedział dosłownie „the führer”) przyczyni się do utrwalenia pokoju.
Ze strony angielskiej obecni byli: lord Halifax z małżonką i wyżsi urzędnicy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wszyscy, a zwłaszcza lord Halifax, usiłowali zachowaniem swym dać nam, Niemcom, do poznania, że ze szczerą radością przyjęli bezzwłoczną i serdeczną odpowiedź führera na apel brytyjskiego premiera. Lord Halifax odwołał mnie na bok, aby zapytać, jakie wrażenie wywołała w Berlinie inicjatywa premiera, i był bardzo zadowolony, gdy mu odpowiedziałem, jak entuzjastycznie przyjmuje niemieckie społeczeństwo przyjazd pana Chamberlaina.
Lord Brocket, który również przybył w towarzystwie swej małżonki, opowiedział mi, jak głębokie wrażenie odniósł ze swojej rozmowy z führerem w Norymberdze, i wyraził niezłomne przekonanie, że dzieło pojednania uda się.
Bezpośrednio przed odlotem pan Chamberlain musiał stawić czoło krzyżowemu ogniowi fotoreporterów. Dla dźwiękowego tygodnika filmowego złożył on następnie krótkie oświadczenie następującej treści:
„Udaję się na spotkanie z kanclerzem niemieckim, ponieważ uważam, że w obecnej sytuacji wymiana zdań między nim a mną może dać pożyteczne wyniki.
Dążyłem zawsze w swojej polityce do zapewnienia pokoju i fakt, że pan Hitler z całą gotowością przyjął moją propozycję, budzi we mnie nadzieję, iż wizyta moja nie pozostanie bez rezultatu”.
Prasa południowa zamieściła obszerne doniesienia o wyjeździe Chamberlaina. Co do przyjaznego nastawienia nie ma wątpliwości.
T. Kordt
Źródło: Stanisław Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 3, 1935–1939, Poznań 1992, s. 338–339.
Układ monachijski z 29 IX 1938 r.
Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Francja i Włochy, biorąc pod uwagę osiągnięte już w zasadzie porozumienie co do odstąpienia Niemcom obszaru zamieszkanego przez Niemców sudeckich, zgodziły się na poniżej wymienione sposoby i warunki tej cesji oraz na zarządzenia, jakie mają być wydane, przy czym, na mocy tego porozumienia, każde z tych państw uważa się za odpowiedzialne za kroki niezbędne dla zapewnienia jego wykonania:
1. Ewakuacja rozpocznie się 1 października.
2. Zjednoczone Królestwo, Francja i Włochy zgodne są co do tego, żeby ewakuacja tego obszaru była zakończona 10 października, i to bez zniszczenia jakichkolwiek urządzeń, i że rząd czechosłowacki ponosi odpowiedzialność za to, że ewakuacja będzie dokonana bez uszkodzenia wspomnianych urządzeń.
3. Sposoby dokonania ewakuacji będą ustalone w szczegółach przez Komisję międzynarodową, złożoną z przedstawicieli Niemiec, Zjednoczonego Królestwa, Francji, Włoch i Czechosłowacji.
4. Obsadzanie stopniowe obszarów o przeważającej ludności niemieckiej przez wojska niemieckie rozpocznie się 1 października. Wskazane na załączonej mapie cztery obszary będą obsadzone przez wojska niemieckie w następującej kolejności: obszar oznaczony Nr I – 1 i 2 października, obszar oznaczony Nr II – 2 i 3 października, obszar oznaczony Nr III – 3, 4 i 5 października, obszar oznaczony Nr IV – 6 i 7 października. Pozostały obszar o przeważającym charakterze niemieckim będzie niezwłocznie określony przez wyżej wymienioną komisję i obsadzony przez wojska niemieckie do dnia 10 października.
5. Wymieniona w punkcie 3 komisja międzynarodowa określi obszary, na których ma się odbyć plebiscyt. Obszary te będą obsadzone przez oddziały międzynarodowe aż do zakończenia plebiscytu. Ta sama komisja ustali sposób przeprowadzenia plebiscytu, biorąc za podstawę warunki przeprowadzenia plebiscytu na obszarze Saary. Komisja ustali również datę odbycia się plebiscytu, ta data nie może jednak przypaść później jak na koniec listopada.
6. Ostatecznego ustalenia granic dokona komisja międzynarodowa. Ta sama komisja będzie również uprawniona do zaproponowania czterem Mocarstwom: Niemcom, Zjednoczonemu Królestwu, Francji i Włochom, dopuszczenia w pewnych wyjątkowych przypadkach nieznacznych odchyłek od ściśle etnograficznego określenia stref, które mają być przekazane bez plebiscytu.
7. Przewiduje się prawo opcji dla przenoszenia się na odstępowane obszary oraz dla opuszczania ich; z prawa tego należy skorzystać w ciągu sześciu miesięcy, licząc od dnia zawarcia niniejszego porozumienia. Komisja niemiecko-czechosłowacka ustali szczegóły opcji, rozważy sposoby ułatwienia wymiany ludności oraz rozstrzygnie zasadnicze kwestie, które wynikną z tej zmiany.
8. Rząd czechosłowacki zwolni w ciągu czterech tygodni, licząc od daty zawarcia niniejszego porozumienia, ze służby w wojsku i w policji tych wszystkich Niemców sudeckich, którzy pragnąć będą tego zwolnienia; w ciągu tego samego okresu czasu rząd czechosłowacki zwolni z więzień tych Niemców sudeckich, którzy odsiadują karę za przestępstwa polityczne.
ZAŁĄCZNIK DO POROZUMIENIA
Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie i Rząd Francuski przystąpiły do powyższego porozumienia na tej podstawie, że podtrzymują ofertę, zawartą w punkcie 6 propozycji angielsko-francuskich z dnia 19 września, dotyczącą międzynarodowego zagwarantowania nowych granic Czechosłowacji przed nie sprowokowaną napaścią.
Z chwilą gdy sprawa polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji będzie załatwiona, Niemcy i Włochy ze swej strony udzielą gwarancji Czechosłowacji.
DEKLARACJA
Szefowie rządów czterech Mocarstw oświadczają, że jeżeli zagadnienie polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji nie zostanie załatwione w ciągu trzech miesięcy w drodze porozumienia między zainteresowanymi rządami, będzie ona przedmiotem nowej konferencji obecnych tu szefów rządów czterech Mocarstw.
DEKLARACJA DODATKOWA
Wszystkie kwestie, mogące wynikać z przekazania obszarów, będą uważane za wchodzące w zakres kompetencji komisji międzynarodowej.
SKŁAD KOMISJI MIĘDZYNARODOWEJ
Obecni tu czterej szefowie rządów zgodzili się co do tego, żeby komisja międzynarodowa, przewidziana w podpisanym dziś przez nich porozumieniu, składała się z Sekretarza Stanu niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ambasadorów brytyjskiego, francuskiego i włoskiego akredytowanych w Berlinie oraz z mianowanego przez rząd czechosłowacki jego przedstawiciela.
Źródło: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 114–115.
30.9.1938 r., Praga
Zaproszenie Czechosłowacji po odbiór decyzji monachijskiej
30 IX.1998 r. o godz. 5 rano poselstwo niemieckie przekazało telefonicznie prośbę chargé d’affaires o udzielenie mu przed godz. 6 rano audiencji u p. ministra Krofty, któremu zakomunikuje on decyzję konferencji monachijskiej czterech wielkich mocarstw.
(Przyjechał on o godz. 6 m. 15 i p. minister sporządził następującą notatkę o jego wizycie:
„Hencke wręczył mi decyzję monachijską wraz z pismem zapraszającym naszego przedstawiciela do Berlina na dziś na godz. 17. Powiedział on, że mapę dostarczy poselstwo angielskie. Nie polecono mu dodawać jakichkolwiek uzupełnień do pisma. Zauważył jedynie, że jego zdaniem nie ma różnicy między Berchtesgaden a Godesbergiem”.
Tymczasem do Ministerstwa przybyli poseł Krno, dr Čermak oraz poseł Smutny. Minister Krofta rozmawiał telefonicznie z premierem generałem Syrowym, podczas gdy pana prezydenta Republiki poinformował poseł Smutny. Prezydent zaprosił na godzinę pół do dziesiątej przywódców partii politycznych. Rada Ministrów zebrała się w Pałacu Kolowrackim, a potem – wspólnie z 7 mężami stanu, przedstawicielami partii politycznych i z generałami – u pana prezydenta Republiki.
Posłowie francuski, angielski i włoski zwrócili się w godzinach przedpołudniowych do posła Krno z prośbą o audiencję u ministra Krofty, aby usłyszeć od niego o postanowieniu rządu. Chcieli dowiedzieć się o decyzji przed godziną 12 w południe. Ponieważ jednak minister wrócił od prezydenta dopiero o godz. 12, mógł ich przyjąć dopiero o godz. 12 m. 30. Weszli wszyscy razem do ministra, a on im powiedział:
„W imieniu prezydenta Republiki i w imieniu rządu oświadczam, że podporządkowujemy się uchwałom powziętym w Monachium bez nas i przeciwko nam. Nasze stanowisko będzie panom przedstawione na piśmie. W chwili obecnej nie mam nic do dodania. Chcę tylko zwrócić panom uwagę na konieczność spowodowania, aby rząd niemiecki bezwzględnie wstrzymał prowadzoną już od kilku tygodni w prasie i w radio kampanię przeciwko nam, w przeciwnym bowiem razie niemożliwe stanie się pokojowe urzeczywistnienie powziętego w Monachium programu”.
Poseł Delacroix nie taił, że zgadza się z oświadczeniem ministra, iż decyzja powzięta została „przeciwko nam” i oświadczył, że Daladier wyraża z tego powodu „ses vifs regrets”. Newton oświadczył, że Chamberlain zrobił dla nas wszystko, co mógł. Fransoni nie powiedział nic. Minister zakończył rozmowę następującymi słowami:
„Nie chcę skrytykować, ale dla nas jest to katastrofa, na którą nie zasłużyliśmy. Podporządkujemy się i będziemy się starali zapewnić naszemu narodowi spokojne życie. Nie wiem, czy ta powzięta w Monachium decyzja wyjdzie na korzyść waszym krajom. W każdym razie jednak my nie jesteśmy ostatni. Po nas ten sam los dosięgnie również innych”.
Źródło: Stanisław Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 3, 1935–1939, Poznań 1992, s. 369–370. - Austria przyłączona do Niemiec w marcu 1938 r. (Anschluss): Przemówienie Adolfa Hitlera w Reichstagu. Berlin 20 lutego 1938 r.
W dwóch tylko graniczących z nami państwach przebywa ponad dziesięć milionów Niemców. Do roku 1866 byli oni jeszcze połączeni więzami państwowoprawnymi z całym narodem niemieckim. Do roku 1918 walczyli podczas Wielkiej Wojny ramię w ramię, z niemieckimi żołnierzami Rzeszy. Traktaty pokoju przeszkodziły im, wbrew ich własnej woli, połączyć się Rzeszą. Już sam ten fakt jest wystarczająco bolesny. Co do jednego nie może być […] z naszego punktu widzenia żadnej wątpliwości.
Państwowoprawne oddzielenie od Rzeszy nie może prowadzić do wyzucia z praw narodowych; to znaczy, że ogólnych praw do samostanowienia narodowego, które skądinąd zostały nam uroczyście zapewnione w 14 punktach Wilsona, będących podstawą zawieszenia broni, nie można po prostu lekceważyć dlatego tylko, że chodzi tu Niemców. Dla mocarstwa światowego, świadomego swej potęgi, nie do zniesienia jest na dłuższą metę świadomość istnienia rodaków, którym zadaje się najcięższe cierpienia ze względu na ich sympatię lub ich związek z całym ich narodem, jego losem i światopoglądem.
Wiemy doskonale, że niemożliwe jest w Europie takie wytyczenie granic, które byłoby zadawalające dla wszystkich. Z tego też względu byłoby o wiele ważniejsze unikać zbędnego dręczenia mniejszości narodowych, aby nie dodawać jeszcze do cierpień wynikających z politycznego rozłączenia prześladowań z powodu przynależności do jakiegoś określonego narodu. Zostało dowiedzione, że przy dobrej woli możliwe jest tu znalezienie ugody, względnie zmniejszenie napięcia. Kto jednak siłą przeszkadza rozładowaniu napięcia w Europie w drodze ugody, ten nieuchronnie prowadzi do tego, że któregoś dnia przemoc zapanuje w stosunkach między narodami.
Nie można bowiem zaprzeczyć, że dopóki Niemcy były same bezsilne i bezbronne, dopóty musiały po prostu znosić cierpliwie wiele takich, ciągnących się od dawna, prześladowań Niemców wzdłuż swoich granic. Podobnie jak Anglia reprezentuje swoje interesy na całej kuli ziemskiej, tak też i dzisiejsze Niemcy potrafią reprezentować i bronić swoich, jakkolwiek o wiele bardziej ograniczonych, interesów, a do tych interesów Rzeszy Niemieckiej należy również ochrona tych niemieckich rodaków, którzy we własnym zakresie nie są w stanie zapewnić sobie wzdłuż naszych granic prawa ogólnej swobody ludzkiej, politycznej i światopoglądowej.
W piątym roku po pierwszym wielkim międzynarodowo-politycznym układzie Rzeszy możemy z pełnym zadowoleniem stwierdzić, że właśnie w naszych kontaktach z państwem, z którym stosunki nasze nacechowane były prawdopodobnie największymi przeciwieństwami, nastąpiło nie tylko odprężenie, lecz raczej, że w czasie tych lat doszło do coraz bardziej przyjaznego zbliżenia. Wiem doskonale, że należy to zawdzięczać przede wszystkim tej okoliczności, że w owym czasie w Warszawie nie istniał jakiś zachodni parlamentaryzm, lecz że znajdował się tam polski marszałek, który jako dominująca osobistość rozumiał ważne z europejskiego punktu widzenia znaczenie takiego odprężenia w stosunkach niemiecko-polskich. Dzieło, w które wówczas wielu ludzi wątpiło, wytrzymało jednak próbę życia i mogę powiedzieć, że od chwili, kiedy Liga Narodów zrezygnowała wreszcie ze swych długotrwałych wysiłków zakłócenia sytuacji w Gdańsku i mianowała na stanowisko komisarza człowieka o wyróżniającej się indywidualności [chodzi o Carla. J. Burckhardta, szwajcarskiego historyka i dyplomatę], to właśnie groźne dla pokoju europejskiego miejsce utraciło całkowicie swój niebezpieczny charakter.
Państwo Polskie szanuje stosunki narodowe w tym mieście, a miasto to i Niemcy szanują polskie prawa, W ten sposób udało się utorować drogę do porozumienia, którego inicjatywa wyszła z Gdańska i które pomimo wysiłków pewnych mącicieli potrafiło ostatecznie rozładować stosunki między Niemcami i Polską przekształcając je w prawdziwie przyjazną współpracę.
Źródło: Historia powszechna 1918–1945. (Wybór tekstów źródłowych), oprac. B. Łyczko-Grodzicka, M. Pułaski, Kraków 1981, s. 163–164.
Ustawa Rzeszy w sprawie ponownego zjednoczenia Austrii z Rzeszą Niemiecką, wydana w Linzu 13 III 1938 r.
Rząd Rzeszy uchwalił poniższą „Ustawę w sprawie ponownego zjednoczenia Austrii z Rzeszą Niemiecką z dnia 13 marca 1938 r.”, którą niniejszym ogłasza się:
Art. I.
Wydana przez austriacki Rząd Związkowy Ustawa Związkowa Konstytucyjna w sprawie ponownego zjednoczenia Austrii z Rzeszą Niemiecką z dnia 13 marca 1938 staje się ustawą Rzeszy Niemieckiej. Ma ona brzmienie następujące:
Ustawa związkowa
w sprawie ponownego zjednoczenia Austrii z Rzeszą Niemiecką.
Na podstawie artykułu III punkt 2 Związkowej Ustawy Konstytucyjnej w sprawie zarządzeń nadzwyczajnych w ramach Konstytucji B.G.B.I. Nr 255/1934 Rząd Związkowy postanowił:
Artykuł l
Austria jest krajem Rzeszy Niemieckiej.
Artykuł 2
W niedzielę, dnia 10 kwietnia 1938 r. odbędzie się wolne i tajne głosowanie ludowe niemieckich mężczyzn i kobiet Austrii w wieku ponad 20 lat w sprawie ponownego zjednoczenia z Rzeszą Niemiecką.
Artykuł 3
W głosowaniu ludowym rozstrzyga większość oddanych głosów.
Artykuł 4
Przepisy potrzebne do wykonania i uzupełnienia niniejszej Związkowej Ustawy Konstytucyjnej będą wydane w drodze rozporządzenia.
Artykuł 5
1. Niniejsza Związkowa Ustawa Konstytucyjna wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
2. Wykonanie niniejszej Związkowej Ustawy Konstytucyjnej powierza się Rządowi Związkowemu.
Art II.
Prawa, obowiązujące obecnie w Austrii, pozostają na razie w mocy. Prawa Rzeszy wprowadza w Austrii Wódz i Kanclerz Rzeszy albo upoważniony przezeń do tego Minister Rzeszy.
Art. III.
Minister Spraw Wewnętrznych Rzeszy upoważniony jest do wydawania, w porozumieniu z zainteresowanymi Ministrami Rzeszy, ustaw i rozporządzeń, potrzebnych do wykonania i uzupełnienia niniejszej ustawy.
Art. IV.
Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
Źródło: Wybór źródeł do historii powszechnej 1918–1945, cz. 1, 1918–1939, oprac. R. Renz, B. Szabat, Kielce 1980, s. 241–242. - Nadrenia zmilitaryzowana przez Niemcy w marcu 1936 r.: Nadrenia była obszarem strefy zdemilitaryzowanej, powstałej w wyniku ustaleń traktatu wersalskiego z 1919 r. 7 marca 1936 r. granice Nadrenii przekroczyło dziewiętnaście niemieckich batalionów piechoty oraz kilka samolotów. Na zajętym terenie Niemcy wznieśli graniczne umocnienia forteczne, część Linii Zygfryda.
48 godzin po wmaszerowaniu naszych wojsk było najbardziej szarpiącymi nerwy godzinami w moim życiu – wspominał Hitler – gdyby Francuzi również wkroczyli do Nadrenii musielibyśmy się wycofać z podkulonym ogonem.
Cyt. za: Artykuł "Remilitaryzacja Nadrenii - historia zatacza koło?", 2014, polskieradio.pl - Zagłębie Saary przyłączone do Niemiec w styczniu 1935 r. (plebiscyt): W 1920 r. Zagłębie Saary, ważny ośrodek przemysłowy i wydobywczy, zostało odłączone od Rzeszy Niemieckiej i przekazane na 15 lat pod zarząd Ligi Narodów jako Terytorium Saary. W 1935 r. przeprowadzono plebiscyt, w którym większość mieszkańców Saary opowiedziała się za przyłączeniem do Niemiec.
Źródło: opracowanie własne, zespół autorski Contenplus.sp. z o.o.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Rozstrzygnij, czy aneksje, których dokonała III Rzesza w 1938 r., miały na celu przywrócenie granic Niemiec sprzed traktatu wersalskiego.
Polecenie 3
Wyjaśnij, na czym polegało znaczenie remilitaryzacji Nadrenii dla sytuacji politycznej w Europie.