Działalność człowieka doprowadziła do zniszczenia wielu naturalnych siedlisk oraz wymarcia tysięcy gatunków organizmów. Pozostałe naturalne ekosystemy i zagrożone wyginięciem gatunki wymagają troski i ochrony ze strony wszystkich ludzi. Jest ona najskuteczniejsza, gdy opiera się na międzynarodowej współpracy.

R10hvlEwb3HDB1

Fotografia przedstawiająca logo Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro z 1992 roku

1. Ochrona przyrody a potrzeby społeczeństw

Zasięgi występowania organizmów obejmują obszary wykraczające poza granice państw. Gatunki często żyją na terenie kilku krajów, zwykle sąsiadujących ze sobą. Granice administracyjne nie są barierą dla zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby, które rozprzestrzeniając się, rzutują na przyrodę obszarów przyległych. Dlatego, aby skutecznie chronić rzadkie bądź zagrożone wyginięciem gatunki, należy objąć je ochroną prawną we wszystkich państwach, na terenie których żyją. Jest to niezwykle trudne zwłaszcza w przypadku zwierząt, które przemieszczają się na bardzo duże odległości, np. ptaków. Nie wystarczy objęcie ich ochroną tam, gdzie gniazdują, trzeba stworzyć im także odpowiednie warunki w miejscach dobierania się w pary, odchowu młodych, żerowania, a także na wszystkich obszarach, przez które przebiegają ich drogi migracyjne.

Na jakość ochrony środowiska i różnorodności biologicznej ma wpływ rozwój ekonomiczny i gospodarczy danego państwa, a nawet kontynentu. Bioróżnorodność Azji, Afryki czy Ameryki Południowej jest bardzo bogata, a zagraża jej przede wszystkim rabunkowa eksploatacja zasobów naturalnych. Kluczowy element zachowania różnorodności biologicznej na tych obszarach stanowi zrównoważony rozwójzrównoważony rozwójzrównoważony rozwój, czyli taki rozwój społeczny, ekonomiczny i gospodarczy, który gwarantuje zaspokojenie potrzeb obywateli, nie naruszając jednocześnie zasobów naturalnej przyrody.

RlB36etD10O921

Ilustracja przedstawia model planowania i realizacji zrównoważonego rozwoju w postaci zbiorów. Trzy duże owalne zbiory są w kolorach: niebieskim, pomarańczowym i oliwkowym. Na każdym napis, czego dotyczy. Zbiory mają części wspólne w kolorach: różowym, żółtym i zielonym. W centrum część wspólna wszystkich zbiorów w kolorze szarym.

Podstawowym zadaniem zrównoważonego rozwoju jest zachowanie harmonii pomiędzy 3 podstawowymi elementami rzutującymi na przyszłość człowieka na Ziemi: środowiska, gospodarki i społeczeństwa, a także sprawienie, aby żaden z nich nie wpływał negatywnie na inny. Pożądane jest, żeby wzrost gospodarki prowadził do zwiększenia spójności społecznej, czyli zmniejszenia dysproporcji między różnymi narodami. Podniesienie zamożności społeczeństw nie może z kolei odbywać się kosztem stanu środowiska. Tymczasem w krajach Trzeciego Świata tak właśnie się dzieje. Rozwój często dokonuje się poprzez rabunkową gospodarkę zasobami, np. wycinanie ogromnych obszarów lasów w Chinach. Nadmierną eksploatację drewna wspiera zapotrzebowanie na ten surowiec w USA i Europie, gdzie zasoby naturalne są bardziej ograniczone i lepiej chronione. W efekcie państwa takie, jak Chiny, notują szybki wzrost gospodarczy, ale z drugiej strony rujnują środowisko przyrodnicze. Efektem tego jest na przykład pustynnienie dużych obszarów kraju i powtarzanie się długotrwałych okresów suszy. Ich skutki są odczuwane nie tylko w Chinach.

2. Różnorodność biologiczna wspólnym dobrem wszystkich narodów

Idea zrównoważonego rozwoju upowszechniła się, stając się doktryną polityczną, po konferencji Narodów Zjednoczonych, zwanej Szczytem Ziemi. Konferencja ta została zorganizowana w 1992 r. w Rio de Janerio pod hasłem Środowisko i Rozwój. W wydarzeniu tym brali udział przedstawiciele rządów 172 państw i ok. 2400 organizacji pozarządowych. Podpisano kilka dokumentów dotyczących wspólnych (międzynarodowych) działań na rzecz ochrony przyrody i środowiska przed negatywnym wpływem cywilizacji ludzkiej oraz zachowania w odpowiednim stanie zasobów naszej planety. Najważniejszymi dokumentami były Konwencja o różnorodności biologicznej i Agenda 21.

R10hvlEwb3HDB1

Fotografia przedstawiająca logo Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro z 1992 roku

Konwencja o różnorodności biologicznejkonwencja o różnorodności biologicznejKonwencja o różnorodności biologicznej (ang. Convention on Biological Diversity) zobowiązuje państwa członkowskie do:

• opracowania krajowych strategii, planów lub programów ochrony różnorodności biologicznej;

• identyfikowania i monitorowania stanu bioróżnorodności na wszystkich jej poziomach;

• rozpoznania procesów i działań, które mają lub mogą mieć negatywny wpływ na bioróżnorodność;

• śledzenia skutków działań ochronnych oraz tych, które mają negatywny wpływ na gatunki i ich zespoły.

Konwencja reguluje także sposób korzystania z zasobów różnorodności biologicznej, określając zasady sprawiedliwego podziału korzyści płynących z jej eksploatacji. Do 2010 r. konwencję podpisały 193 państwa, a idee zrównoważonego rozwoju i ochrony bioróżnorodności stały się ważnym elementem systemu prawa międzynarodowego.

Agenda 21Agenda 21Agenda 21 jest międzynarodowym programem wdrażania w życie zrównoważonego rozwoju na poziomie krajowym. Postuluje się w nim między innymi:

• ochronę gatunków zagrożonych, rozumianą jako ochronę organizmów lądowych i wodnych w miarę możliwości w obrębie ich naturalnych ekosystemów, ale także na stanowiskach zastępczych, w ogrodach zoologicznych, botanicznych, w bankach genów;

• zapobieganie wylesianiu; dokument wyraźnie podkreśla, że ma ono na celu nie tylko zapewnienie zasobów drewna do celów gospodarczych, ale także ochronę ekosystemów leśnych, zaprzestanie zubażania ich różnorodności biologicznej i dewastacji gleb;

• przeciwdziałanie pustynnieniu, które należy osiągnąć m.in. poprzez konserwację gleb, zalesianie terenów zagrożonych suszą i uświadamianie lokalnym społecznościom roli lasów w stabilizowaniu obiegu wody;

• ochronę mórz i oceanów wraz ze strefami przybrzeżnymi oraz wprowadzenie regulacji prawnych zabezpieczających przed nadmierną eksploatacją łowisk, a co za tym idzie, spadkiem różnorodności gatunkowej i genetycznej ryb;

• zachowanie różnorodności genetycznej roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych, ograniczenie stosowania pestycydów w celu zachowania różnorodności biologicznej agrocenoz oraz zapobieganie innym zanieczyszczeniom środowiska.

W dokumencie podkreśla się także konieczność stosowania demokratycznych sposobów rozwiązywania problemów, wagę równouprawnienia kobiet, wyrównywania na świecie dysproporcji w poziomie życia dla uniknięcia konfliktów społecznych oraz wskazuje się na znaczenie ograniczenia konsumpcji dóbr materialnych (w państwach wysoko rozwiniętych) i roli nowych technologii w drodze do rozwoju zrównoważonego.

3. Sieć obszarów Natura 2000

Realizacja idei zrównoważonego rozwoju na terenie krajów członkowskich Unii Europejskiej polega na ochronie gatunków i ekosystemów, przeprowadzana jest przede wszystkim w sieci obszarów Natura 2000Natura 2000sieci obszarów Natura 2000. Sieć ma ułatwiać przemieszczanie się dzikich organizmów i wymianę genów między populacjami, tym samym przyczyniać się do zachowania bioróżnorodności. Nie zastępuje ona krajowego systemu obszarów chronionych, ale go wzbogaca i uzupełnia. Obszary Natura 2000 są wyznaczane przez państwa członkowskie głównie na wniosek naukowców badających ekosystemy.

Przykładem obszaru Natura 2000 jest Dolina Rospudy – jeden z najcenniejszych pierwotnych obszarów torfowiskowych w Europie, miejsce występowania wielu rzadkich gatunków ptaków, jak: bocian czarny, dubelt, sowa błotna, sóweczka, gadożer, bielik, a wśród roślin na przykład 20 gatunków storczyków, w tym najrzadszego polskiego storczyka – miodokwiatu krzyżowego, niewystępującego już naturalnie na żadnym innym stanowisku w naszym kraju.

W 2007 r. Dolina Rospudy stała się powodem ogólnoeuropejskiego sporu w związku z budową obwodnicy miasta Augustowa, która zgodnie z pierwotnym planem miała przebiegać przez środek tego unikatowego terenu. Już wówczas był on objęty ochroną jako jeden z obszarów sieci Natura 2000. Wyznaczenie drogi naruszającej jego terytorium łamało zatem unijne przepisy o ochronie przyrody. W lutym 2007 r. rozpoczęły się prace budowlane, przeciwko którym silnie protestowała większość głównych organizacji ekologicznych działających w Polsce (m.in. Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Greenpeace, WWF, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polska Zielona Sieć). Wstrzymaniu prac sprzeciwiała się natomiast lokalna ludność, dla której budowa drogi była szansą na wyprowadzenie z miasta samochodów ciężarowych podążających masowo w kierunku położonych niedaleko przejść granicznych z Litwą, Białorusią i Rosją. Determinacja mieszkańców była duża, ponieważ nasilony ruch tranzytowy stanowił nie tylko niewygodę, ale także poważne zagrożenie ich zdrowia i życia. Ostatecznie, po kategorycznym sprzeciwie Komisji Unii Europejskiej i zapowiedzi narzucenia na Polskę ogromnych kar finansowych w razie kontynuowania prac, budowy zaprzestano. W 2009 r. wytyczono nowy wariant drogi z ominięciem cennych przyrodniczo obszarów.

R6qQVSpQlfXyX1

Fotografia lotnicza przedstawia jasnozielony obszar z ciemnym wężykiem rzeki. Po obu stronach ciemnozielone obszary porośnięte lasem. To dolina Rospudy.

Obszary Natura 2000 zostały wprowadzone do polskiego prawa ochrony przyrody jako forma ochrony obszarowej w wyniku stosowania 2 dyrektyw unijnych: Dyrektywy o ochronie dziko żyjących ptaków, zwanej także dyrektywą ptasiądyrektywa ptasiadyrektywą ptasią, oraz Dyrektywy o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory, określanej mianem dyrektywy siedliskowejdyrektywa siedliskowadyrektywy siedliskowej.

R1BqhaWTpJObi1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie barwnymi plamami przedstawiono obszary specjalnej ochrony ptaków, specjalne obszary ochrony siedliskowej i obszary chronione w ramach obu dyrektyw (ptasiej i siedliskowej). Obszary te występują na lądzie, jak również w obrębie morza. Najwięcej jest obszarów specjalnej ochrony ptaków, występują głównie nad morzem, w pasie pojezierzy i wzdłuż rzek. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień.

RHRT9rvCYpJT61

Ilustracja przedstawia mapę Europy. Państwa spoza Unii Europejskiej oznaczono kolorem szarym. Na mapie barwnymi plamami przedstawiono obszary specjalnej ochrony ptaków, specjalne obszary ochrony siedliskowej i obszary chronione w ramach obu dyrektyw (ptasiej i siedliskowej). Obszary te występują na lądzie, jak również w obrębie mórz. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

Celem dyrektywy ptasiej jest zachowanie wszystkich dzikich gatunków ptaków występujących na terytorium Europy oraz zapobieganie niehumanitarnym metodom ich odławiania, np. przy użyciu siatek i sideł. Główną metodą ochrony ptactwa, do której zobowiązuje dyrektywa ptasia, jest tworzenie obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) obejmujących miejsca gniazdowania, odchowu młodych, żerowania, pierzenia się i odpoczynku w czasie migracji. Dokument zawiera także wykaz ponad 200 gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem, określanych mianem gatunków priorytetowych, których zachowanie jest szczególnie ważne dla różnorodności biologicznej.

Dyrektywa siedliskowa zobowiązuje kraje członkowskie UE do ochrony zagrożonych typów siedlisk przyrodniczych będących miejscami życia ginących gatunków roślin i zwierząt (innych niż ptaki). Główną metodą ochrony takich terenów jest tworzenie specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO). Wyznacza się je na podstawie zamieszczonych w dyrektywie list zagrożonych siedlisk i gatunków. Podobnie jak w przypadku dyrektywy ptasiej, dyrektywa siedliskowa zabrania niehumanitarnego i nadmiernego odłowu zwierząt, zwłaszcza ryb i ssaków, a także ich zabijania. Dodatkowo wyróżnia ona typy ekosystemów wyjątkowo ważne dla zachowania różnorodności biologicznej, czyli tzw. siedliska priorytetowe oraz priorytetowe gatunki roślin i zwierząt (kilkadziesiąt gatunków). Należą do nich m.in. foka szara, niedźwiedź brunatny, kumak górski, kozioróg dębosz, obuwik pospolity.

4. Międzynarodowe formy ochrony przyrody w Polsce

Międzynarodowa ochrona różnorodności biologicznej może być o wiele bardziej skuteczna od działań podejmowanych przez pojedyncze państwa, dlatego powstało sporo konwencji międzynarodowych, których celem jest stworzenie obszarów chronionych, służących zachowaniu bioróżnorodności.

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) w trosce o zachowanie cennych przyrodniczo obszarów świata doprowadziła do utworzenia w 1971 r. światowej sieci obszarów chronionych zwanych rezerwatami biosferyrezerwat biosferyrezerwatami biosfery. Obszary te zostały powołane w ramach programu Człowiek i biosfera (ang. Man and the Biosphere, w skrócie MAB). Obecnie na świecie jest 621 takich obszarów, z czego 10 w Polsce. Unikalne i cenne przyrodniczo obszary mogą także znaleźć się na Liście światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Na terenie Polski takim obszarem jest Puszcza Białowieska.

R1bmOCxOd1u6J1

Ilustracja przedstawia mapę świata z konturami państw. Kolorami oznaczono na niej ilość rezerwatów biosfery w poszczególnych państwach w 2009 roku. Kolory są opisane w legendzie.

Polska przystąpiła także do konwencji ramsarskiej podpisanej w 1971 r. w miejscowości Ramsar w Iranie. Dokument ten zobowiązuje państwa członkowskie do ochrony terenów wodno‑błotnych, na których występują liczne gatunki zagrożonych zwierząt, zwłaszcza ptaków. W Polsce znajduje się 13 obszarów chronionych w ramach tej konwencji. Na całym świecie jest ich prawie 2 200.

R4DcBjjJRpjNw1

Fotografia przedstawia krajobraz rolniczy. Na pierwszym planie z lewej łąka z zaroślami, z prawej pole uprawne, droga i zabudowania. W centrum za ciemno zielonym lasem rozciąga się szarobłękitny pas jeziora. Na nim kępy drzew na wyspach. To Jezioro Siedmiu Wysp albo Oświn, jeden z obszarów Konwencji Ramsar w Polsce.

Nasz kraj jest również sygnatariuszem konwencji berneńskiej, obejmującej ochroną zagrożone gatunki dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedliska naturalne, a także konwencji helsińskiej, otaczającej opieką środowisko morskie obszaru Morza Bałtyckiego.

Żyjące w Polsce zagrożone wyginięciem lub rzadkie gatunki zwierząt są dodatkowo chronione na mocy innych porozumień międzynarodowych. Najważniejszymi z nich są: konwencja bońska, która obejmuje ochroną gatunki wędrowne, Porozumienie Eurobats, zajmujące się ochroną nietoperzy, oraz Porozumienie Ascobans, zobowiązujące do ochrony małych waleni Bałtyku i Morza Północnego.

5. Konwencja waszyngtońska (CITES)

Liczne gatunki zwierząt zostały niemalże wytępione z powodu nadmiernego, często nielegalnego ich odławiania i polowania na nie w celu pozyskania takich surowców, jak kość słoniowa, rogi nosorożców, kości i futro dzikich kotów, których cena na czarnym rynku jest niewyobrażalnie wysoka. Stale rosnący popyt na egzotyczne zwierzęta i rośliny oraz wytworzone z nich produkty potęgują to zjawisko. Aby zmniejszyć popyt, wprowadzono międzynarodowe przepisy zakazujące handlu żywymi okazami gatunków najbardziej zagrożonych wyginięciem, ich częściami i wykonanymi z nich przedmiotami oraz regulujące handel okazami innych dziko żyjących gatunków. Reguły te zostały zawarte w konwencji waszyngtońskiejkonwencja waszyngtońskakonwencji waszyngtońskiej.

Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (ang. Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, w skrócie CITES) została podpisana 3 marca 1973 r. w Waszyngtonie, w odpowiedzi na rosnące zagrożenie dla występowania w warunkach naturalnych wielu gatunków organizmów. Dziś obowiązuje w 180 państwach. Polska przyjęła CITES 3 listopada 1989 r.

R1J8Rr1RshJ8l1

IIlustracja przedstawia zrzut ekranu strony głównej CITES w języku angielskim. U góry z lewej logo, z prawej fotografia dwóch nosorożców. W centrum logo World Trade Organisation (Światowej organizacji Handlu) oraz informacja o 20 latach współpracy z CITES.

Mechanizm działania konwencji polega na kontroli transgranicznego handlu gatunkami dzikimi i zagrożonymi wyginięciem. System kontroli przewiduje, że import oraz eksport gatunków objętych konwencją możliwe są jedynie po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń lub świadectw. CITES obejmuje ochroną ponad 36 tysięcy gatunków, z czego ponad 5 600 to zwierzęta. Rygorom podlega nie tylko handel wymienionymi gatunkami, ale także ich hodowla. Posiadacze mają obowiązek rejestrowania organizmów objętych konwencją, a ich przewóz do innego kraju wymaga posiadania dokumentów potwierdzających ich pochodzenie. Kupowane na terenie Polski egzotyczne zwierzęta wymienione w konwencji waszyngtońskiej muszą mieć świadectwa, na podstawie których rejestruje się je w starostwach lub urzędach miejskich. Bez tego posiadanie okazu jest nielegalne.

R3S9FajvBCa0M1

Ilustracja przedstawia mapę świata na błękitnym tle. Na obrzeżach znajdują się wizerunki zagrożonych gatunków. Strzałki wskazują drogi przemytu zwierząt. Kolorem zielonym oznaczono gorące punkty handlu gatunkami dzikimi i zagrożonymi wyginięciem.

Zakup wyrobów z kości słoniowej, rogów nosorożca, płytek pancerza żółwi morskich (szylkretu), skóry węży, krokodyli i aligatorów, futer dzikich kotów, szkieletów koralowców rafotwórczych i biżuterii z nich wykonanej, bardzo dużych muszli niektórych ślimaków i małżów, niektórych wyrobów z drewna egzotycznego, a także preparatów leczniczych, zwłaszcza tradycyjnej medycyny chińskiej, nie jest problemem w ich kraju pochodzenia. Pamiętać należy, że kupowanie takich pamiątek oznacza wspieranie kłusowników i udział w zmniejszaniu populacji zagrożonych gatunków. Ponadto za ich przewóz do Europy grożą wysokie kary, a służby celne upoważnione są do odbierania nielegalnych przedmiotów.

Podsumowanie

• Zachowanie różnorodności biologicznej leży we wspólnym interesie wszystkich ludzi.

• Międzynarodowa współpraca ma kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej.

• Zrównoważony rozwój ma zapewnić odpowiedni standard życia współczesnym społeczeństwom oraz korzystanie z zasobów przyrody kolejnym pokoleniom.

• Idea zrównoważonego rozwoju została upowszechniona po Szczycie Ziemi w 1992 r. w Rio de Janeiro, a jej wdrożenie stało się możliwe dzięki Konwencji o różnorodności biologicznej i Agendzie 21.

• W krajach Unii Europejskiej z ochroną przyrody związane są przede wszystkim dyrektywy ptasia i siedliskowa, na których podstawie została utworzona sieć obszarów chronionych Natura 2000.

• Konwencja waszyngtońska (CITES) reguluje handel dzikimi i zagrożonymi wyginięciem gatunkami roślin i zwierząt, ich częściami oraz produktami z nich wytworzonymi.

Słowniczek

Zadania