Nad brzegiem rzeki
Grecki filozof, Heraklit z Efezu, myśląc o ciągłych zmianach całego świata, powiedział m.in., że: „Nie można dwukrotnie wejść do tej samej rzeki”. Miał rację – w rzece woda płynie przez cały czas. Jeśli wyjdziesz z rzeki, to już sekundę później w tym miejscu będzie inna woda. W dodatku rzeki ciągle się zmieniają.
jakie są właściwości wody i w jakich stanach skupienia występuje;
na czym polega krążenie wody w przyrodzie.
nazywać charakterystyczne odcinki rzeki;
opisywać wpływ rzek na otoczenie w poszczególnych jej odcinkach;
rozumieć mechanizmy powstawania zakoli i starorzeczy;
wyjaśniać kierunek i prędkość przepływu wody w rzece.
1. Rzeka w odcinkach
Rzekę najprościej można opisać jako wodę płynącą po powierzchni lądu w wyżłobionym korycie. Do większej rzeki wpadają inne, zwane dopływamidopływami. Obszar zajęty przez rzekę i jej dopływy nazywamy dorzeczemdorzeczem. W rzece możemy wyróżnić trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny. Bieg górny rozpoczyna się u źródłaźródła, czyli miejsca, z którego rzeka bierze początek. W Polsce najwięcej źródeł znajduje się w górach oraz na wyżynach. Dzięki dużym różnicom wysokości (czyli dużemu spadkowi) woda w górnym biegu płynie prędko.
Bieg środkowy charakteryzuje się zwykle wolniejszą niż wcześniej prędkością płynącej wody. Płynąca woda podmywa brzegi, przez co rzeka poszerza swoją dolinę, a także transportuje drobne skały. Jeśli koryto rzeki jest kręte, to przy brzegu po zewnętrznej części zakrętu woda płynie z większą prędkością. Przy brzegu po wewnętrznej stronie zakrętu prędkość wody jest mniejsza i woda pozostawia tam osady. Proces ten prowadzi do tworzenia zakolizakoli, które po pewnym czasie mogą zostać odcięte od rzeki przez kolejne partie osadów i pozostaną po nich jeziora zwane starorzeczamistarorzeczami.
Bieg dolny charakteryzuje się najmniejszą prędkością płynącej wody. Kończy się on ujściemujściem, czyli miejscem, gdzie rzeka wpada do innej rzeki, jeziora lub morza. Blisko ujścia rzeki nanoszą duże ilości osadów, dzięki którym może się utworzyć delta. Koryto rzeczne jest tam rozdzielone na wiele odnóg, a obszary między nimi są podmokłe.
![Ilustracja prezentuje profil rzeczny. Na profilu rzecznym wyróżnia się: górny, środkowy oraz dolny bieg rzeki. Od góry widoczne źródło rzeki, dalej do koryta rzecznego uchodzą dopływy prawy i lewy. W środkowym biegu koryto rzeczne jest szersze niż w górnym. W dolnym biegu rzeki tworzą się zakola oraz starorzecza, rzeka kończy się ujściem do morza.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Re7ieoAAysauv/5/SLnEPreTLP5rOS5Tvq9HvjrNx0Ozit8q.png)
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RccNsTWexDGGY/5/crXsK0n0yhovsldiIhrTq32wziDbQGVM.jpg)
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Prezentowana jest dolina rzeczna, rzeka płynie poprzez łąkę, lekko się zagina. Rzeka zaczyna płynąć szerszymi łukami. Zakola powiększają się, widać, że zewnętrzne brzegi stają się nieco strome, a wewnętrzne są piaszczyste i gładko schodzą do wody. Zakole ciągle powiększa się, aż dochodzi do połączenia wód przed i za zakolem. Widoczne jest, jak zakole jest odcinane przez rzekę płynącą prosto. Następnie starorzecze zaczyna się zmniejszać. Widać, jak rzeka znów powoli zaczyna się wyginać.
Na podstawie własnej obserwacji i map zdecyduj, czy rzeka w pobliżu twojego miejsca zamieszkania ma swój bieg górny, środkowy czy dolny. Ustal, czy występują tam zakola lub starorzecza.
Wskazanie dokładnego źródła rzeki jest często bardzo trudne. Na przykład najdłuższa polska rzeka – Wisła – nie ma jednego wyraźnego źródła. Powstaje ona z połączenia kilku potoków. Wszystkie one również nie mają jednego źródła, lecz wypływają z kilku miejsc, gdzie woda ledwie sączy się na powierzchni skał Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.
2. Od ujścia do źródła
W każdej rzece możemy wyróżnić kilka elementów budowy:
początek rzeki – przeważnie jest to źródło, ale niektóre rzeki biorą początek na przykład w jeziorze;
nurt, czyli najszybciej płynącą strugę rzeki w korycie, która na prostych odcinkach znajduje się zwykle w środku koryta rzeki, a na zakolach – bliżej zewnętrznego brzegu;
kierunek biegu, w którym płynie rzeka, wyznaczany zawsze od źródeł do ujścia; rozpoznać go można, obserwując nurt;
brzegi rzeki (lewy i prawy), które wyznacza się po określeniu kierunku biegu, stojąc plecami w stronę źródeł, a twarzą do ujścia.
![Fotografia przedstawia ujście rzeki Drwęcy, po bokach którego rosną drzewa](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RtxKaVgTh5G8f/7/1EvKaGyfSO9JXiQDUDUOMaoPJMHy15A7.png)
![Dwie fotografie prezentują wygląd miasta w czasie powodzi. Na obu fotografiach widoczne osiedla mieszkaniowe z kilkupiętrowymi budynkami. Woda sięga pierwszego piętra. Przed budynkami pagórek na którym stoją samochody, niektóry z nich częściowo zalane wodą.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R13gD1VHImULs/7/29n0JUeSzN5T7hwKi0u9u3BkSH30MJvW.png)
Wskaż na mapie Polski rzekę położoną najbliżej twojego miejsca zamieszkania. Wskaż jej źródła i miejsce, gdzie ma ujście.
Poznanie sposobu określania i pomiaru prędkości wody.
taśma miernicza,
stoper lub telefon z opcją pomiaru czasu,
suchy patyk lub inny pływający przedmiot o naturalnym pochodzeniu, np. szyszka (nie wolno do wody wrzucać plastiku lub papieru!),
kartka i ołówek,
ewentualnie kalkulator.
W towarzystwie nauczyciela lub innej osoby dorosłej udaj się nad rzekę lub większy potok.
Wybierz w miarę prosty odcinek rzeki.
Wybierz punkt, gdzie będzie zaczynał się pomiar. Powinien to być na przykład most lub inne miejsce, z którego łatwo będzie wrzucić do wody patyk.
Za pomocą taśmy mierniczej odmierz wzdłuż brzegu odległość 10 m od miejsca, z którego rozpocznie się pomiar. Na końcu powinna zostać osoba ze stoperem przygotowanym do pomiaru.
Wrzuć do wody patyk. W tym momencie należy zacząć pomiar czasu. Pomiar kończy się w chwili, gdy patyk przepłynie obok drugiej osoby.
Podziel długość odcinka przez zmierzony czas. Na przykład 10 m / 10 s = 1 m/s.
Ruch drobnych liści, gałązek i innych obiektów pozwala określić prędkość płynącej wody.
Płynąca woda ma ogromną siłę. Dlatego podczas jakichkolwiek prac i pomiarów prowadzonych w rzece należy zachować szczególną ostrożność. Przyjście z pomocą tonącemu w rzece jest bardzo trudne nawet dla ludzi umiejących pływać.
Długość Wisły, najdłuższej rzeki w Polsce, wynosi 1047 km. Średnia prędkość jej nurtu to 2 m/s (czyli 7,2 km/h). Oznacza to, że drobina wody przepłynie od źródła do ujścia Wisły w czasie ok. 145 godzin.
Podsumowanie
Rzeki zaczynają swój bieg w źródłach (mogą go też rozpoczynać na przykład w jeziorach) i kończą w ujściach.
Bieg rzeki dzielimy na: górny, środkowy i dolny.
W środkowym biegu rzeki woda niszczy brzegi i w efekcie powstają zakola, a potem starorzecza.
Po silnych opadach lub wiosennych roztopach rzeki mogą wylać i następuje powódź.
Opisz zmiany, jakim ulega pobliska rzeka w ciągu roku. Jak zmienia się roślinność tej rzeki, zwierzęta pływające w wodzie i po jej powierzchni oraz woda w kolejnych porach roku?
Zobacz także.
Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Rzeźbiarze krajobrazuRzeźbiarze krajobrazu
Słowniczek
rzeka, która uchodzi do innej większej rzeki
obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do jednej rzeki
jezioro leżące w dolinie rzecznej, które jest fragmentem jej dawnego koryta
miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, wpadając do innej rzeki, jeziora lub morza
fragment koryta rzecznego o kształcie przypominającym łuk lub pętlę wykształcony w wyniku erozji bocznej (podmywania brzegu przez rzekę)
naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię
Zadania
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
morzu, sklejane, równinnym, w depresji, rozsadzane, ujście, transportowane, nizinnym, meandrze, wody, przetapiane, ujściu, źródle, brzeg, wyżynnym, dno
Górny bieg rzeki zaczyna się w ............................. Rzeki w górnym biegu przeważnie płyną w terenie górzystym albo .............................
Dzięki dużym różnicom wysokości woda płynie prędko i z dużą siłą niszczy ............................ rzeki, żłobiąc coraz głębsze doliny.
Zabrane przez wodę skały są obtaczane, rozdrabniane i .............................
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
meandrów, starorzeczami, źródło, wodospadów, dolinę, pod górę, dorzecze, szybciej, wolniej, dopływów, rzekami, jeziorkami, źródeł, ujście, potokami, najszybciej
W środkowym biegu rzeki woda płynie ...........................
Nie niszczy już dna tylko brzegi rzeki, przez co poszerza ...........................
Proces ten prowadzi do powstania .......................... , które po pewnym czasie są odcinane od rzeki i tworzą niewielkie jeziorka zwane ...........................
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
porywania, zejścia, transportu, brzegu, ujścia, źródle, ujściu, osadzania, rozpuszczania, biegu, wypływu, wpływu
W dolnym biegu, a zwłaszcza u .......................... do morza lub jeziora, rzeka traci zdolność .......................... materiału i osadza go we własnym korycie albo w swoim ...........................
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących Wisły.
Prawda | Fałsz | |
Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce. | □ | □ |
Wisła wpada do Odry. | □ | □ |
Źródła Wisły znajdują się w Czechach. | □ | □ |
Wisła uchodzi do Bałtyku. | □ | □ |
Cały bieg Wisły od źródeł do ujścia znajduje się w Polsce. | □ | □ |
Wybierz najlepszą definicję nurtu rzeki.
- najszybciej płynąca część rzeki
- inna nazwa źródła
- brzeg rzeki
- piasek przenoszony przez rzekę
- miejsce gdzie rzeka uchodzi do morza
- odcięte przez rzekę zakole
Wybierz dwie najczęściej występujące przyczyny powodzi w Polsce.
- intensywne opady deszczu latem
- gwałtowne topnienie śniegu na wiosnę
- zatory na rzekach spowodowane przez krę
- silne mrozy zimą
- jesienne susze
- wzrost liczby źródeł
- podniesienie poziomu morza
- niespodziewane opady śniegu latem