Idź, serdeńko, bo cię trzepnę, czyli o kłótni i zgodzie w Zemście Aleksandra Fredry
O rodzajach komizmu, czyli co nas śmieszy w Zemście
Warto wiedzieć
Grecki filozof Arystoteles twierdził, że wśród głównych cech odróżniających ludzi od zwierząt jest umiejętność śmiania się. Śmiech to jedna z naturalnych reakcji człowieka, pojawiająca się nie tylko wtedy, kiedy jesteśmy świadkami czegoś zabawnego, ale też wówczas, gdy przykrywamy nim zażenowanie, wstyd, zaskoczenie, a nawet strach.
Według Słownika języka polskiego śmiech to wyrażanie wesołości objawiające się ruchami mięśni twarzy i wydawaniem swoistego głosu; śmianie się
. Tę naturalną reakcję można wywołać m.in. za pomocą sztuki, a śmiech byłby w tym przypadku rezultatem obecności w danym dziele komizmu. Badacze różnie definiowali to zjawisko, uznając za jego podstawę istnienie jakiejś anomaliianomalii czy rozbieżności między pozorem a prawdą.
W opracowaniach dotyczących komizmu podkreśla się także występowanie różnych jego rodzajów, wyszczególniając:
komizm postaci (charakterów)
komizm sytuacyjny
komizm słowny (językowy).
Komizm sytuacyjny | Komizm postaci | Komizm słowny |
polega na ukazaniu takich wydarzeń, które odbiorca powinien postrzegać jako niecodzienne, niezwykłe, nietypowe, a przy tym zabawne. Sceny najczęściej budowane są według zasady zabawnego nieporozumienia. | polega on na uwypukleniu niektórych cech bohatera, ich śmieszność wynika z przejaskrawienia wad, które często są ich jedynymi widocznymi cechami. Wokół przywar zostaje zbudowana charakterystyka bohatera lub bohaterki. | występuje w monologach lub dialogach bohaterów. Jednak jeśli w wypowiedziach postaci pojawią się np. błędy językowe czy logiczne albo nie dopasuje stylu do danej sytuacji, wówczas prawdopodobną reakcją czytelnika będzie rozbawienie. |
Z kolei biorąc pod uwagę cel, w jakim stosowany jest komizm, wyróżnia się dwie podstawowe jego odmiany: humorystyczny i satyryczny.
Komedia to gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, najczęściej zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów (happy endhappy end), operujący chwytami komizmu językowego, karykaturalnegokarykaturalnego przejaskrawienia i groteskigroteski, często mający charakter satyrycznysatyryczny.
Przygotuj czytanie na głos wybranej, śmiesznej sceny z komedii Fredry. Następnie przedstaw ją na forum klasy. Wysłuchaj fragmentów przygotowanych przez innych uczniów. Podyskutujcie o tym, co was w nich śmieszy.
Przeczytajcie poniższy fragment Zemsty Aleksandra Fredry z podziałem
na role.
ZemstaAKT I, scena siódma
Papkin, Śmigalski, kilku służących z kijami, później Rejent i Cześnik w oknach
PAPKIN
Panie majster, proszę waści
Przyzwoicie, grzecznie, ładnie,
Nie murować tu z napaści,
Bo mu na grzbiet co upadnie.po krótkim milczeniu
Wy zaś drudzy, dobrzy ludzie,
Którzy młotki, piony, kielnie
W niepotrzebnym dzisiaj trudzie
Używacie arcydzielnie,
Idźcie wszyscy precz do czarta!po krótkim milczeniu
Będzie, widzę, rzecz uparta!
Ta hołota, jakby głucha,
Mego słowa ani słucha. –
No, Śmigalski! Nie trać czasu —
Ściągnij za kark! weź narzędzie!
Grzecznie, ładnie, bez hałasu,
Niech wszystkiemu koniec będzie.
Nic się nie bój – ja za tobą.Śmigalski posuwa się z służącymi ku mularzom. Papkin cofa się za róg domu.
ŚMIGALSKI
Precz! precz!REJENT
w oknieStójcie! co to znaczy?
ŚMIGALSKI
Cześnik, pan mój, kazać raczy,
Aby muru nie kończono.CZEŚNIK
w oknieTak jest, każę, bo mam prawo.
Dalej naprzód! dalej żwawo!Śmigalski posuwa się naprzód. Papkin, który był wyszedł, znowu się cofa za róg domu.
REJENT
Jakie prawo?CZEŚNIK
Jak kupiono
Mur graniczny, tak zostanie.REJENT
Ależ, luby, miły panie,
To szaleństwo z waszej strony –
I mur będzie naprawiony.CZEŚNIK
Wprzódy trupem go zaścielę.REJENT
do mularzyKończcie śmiało, przyjaciele,
Gardźcie ze mną próżnym krzykiem.CZEŚNIK
Chcesz więc bójki?REJENT
Mój Cześniku,
Mój sąsiedzie, luby, miły,
Przestań też być rozbójnikiem.CZEŚNIK
Co! jak! – Żwawo! bij, co siły!Śmigalski ze swoimi ludźmi wstępuje na mur. Mularze cofają się tak, że bójka zostaje zakryta częścią muru całego.
REJENT
Panie majster, ja w obronie –
Nic się nie bój! – Niechaj bije,
Kiedy go tam swędzą dłonie.
Dobrze! dobrze! – po czuprynie.
Ot, tak – lepiej! – co się wlezie!
Nic się nie bój! – z tego trzeba. –
Niechaj bije! Świat nie zginie!
Ja Cześnika za to skryję,
Gdzie nie widać ziemi, nieba.CZEŚNIK
wołając za siebieHej! Gerwazy! daj gwintówkę!
Niechaj strącę tę makówkę! –
Prędko!Rejent zamyka okno
Ha, ha! fugas chrustasfugas chrustas!
No, Śmigalski, dosyć będzie!
Daj półzłotka albo złoty
BasarunkuBasarunku dla hołoty,
Ale zabierz im narzędzie.
Dosyć, dosyć na dziś będzie.Zamyka okno
Po odejściu wszystkich Papkin, obejrzawszy się, że już nie ma nikogo, mówi ku murowi.PAPKIN
samHa! hultaje, precz mi z drogi,
Bo na miazgę was rozgniotę –
Nie zostanie jednej nogi.
A mam diablą dziś ochotę!
Wielu was tam?
Chodź tu który!
Nie wylezie żaden z dziury?
O wy łotry! O wy tchórze!
Jutro cały zamek zburzę.Źródło: Aleksander Fredro, Zemsta, Kraków 2018, s. 20–22.
Wypisz z przywołanego fragmentu Zemsty trzy sformułowania nacechowane emocjonalnie, które wskazują na wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć osób biorących udział w sporze o mur.
Wyjaśnij, na czym polega komizm językowy we fragmencie:
'Hej! Gerwazy! daj gwintówkę! niechaj strącę tę makówkę!'
jedna z najbardziej popularnych odmian komedii, obejmująca utwory, w których na pierwszy plan wysuwają się sylwetki moralne i psychologiczne bohaterów; operuje środkami komicznego wyjaskrawienia w celu zbudowania zindywidualizowanych lub stypizowanych portretów charakterologicznych; postacie zarysowane przez komedię charakterów są zwykle podporządkowane jakiejś jednej cesze charakteru lub namiętności, która kieruje ich czynami i określa stosunki z otoczeniem
Papkin zmierza do siedziby Cześnika.
Zapoznaj się ze sceną szóstą „Zemsty”. Papkin pisze testament, gdyż uważa, że został przez Rejenta otruty. Zwróć uwagę na humor słowny i sytuacyjny.
Zemsta,Akt IV, SCENA SZÓSTA
Papkin, Klara z drzwi prawych.
PAPKIN
O mych myśli ty bogini!
O ty jedna litościwa!
Pasmo życia jad przerywa,
Ale serce, jakby w skrzyni,
Miłość k'tobie zawsze kryje.KLARA
Cóż się stało?
PAPKIN
Już nie żyję. —
Byłbym przywiózł krokodyla
Byłbym zyskał twoją rękę;
Lecz ostatnia przyszła chwila,
Dziś rycerską kończę mękę.KLARA
na stronie
Stracił zmysły do ostatka.
PAPKIN
Ten testament wręczę tobie:
Racz posłuchać, jakby matka,
I zapłakać na mym grobie.czyta, łzy często ocierając
Ja, Józef Papkin, syn mego ojca Jana Papkina…
czule
Jana, Jana — Jan mu było
czyta
Będąc zupełnie zdrów na ciele i umyśle, ale nie mogąc wiedzieć, kiedy umrę…
Oczywiście.
bo jestem otruty przez rejenta Milczka w lampce wina…
W lampce wina
robię ten testament, czyli ostatnie rozporządzenie mojego ruchomegoruchomego i nieruchomegonieruchomego majątku. Nieruchomym rozporządzać nie mogę, bo żadnego nie mam…
Nie mogę…
Ruchomości zaś rozdaję. — Tej, którąm zawsze kochał, czcił, szanował i ubóstwiał, JW‑ej Klarze Raptusiewiczównie, starościance zakroczymskiej, daruję angielską gitarę i rzadką kolekcyją motyli, będącą teraz w zastawie. — ArtemizęArtemizę…
Cześnikowi dać ją chciałem,
Ale teraz przemazałem.Artemizę dostanie najdzielniejszy rycerz w Europie, pod warunkiem, aby pomnik postawił na mym grobie. — Z resztą ruchomości chcę być pochowany (ociera łzy). — JW. Cześnika zaś i JW. Starościankę, jako egzekutorówegzekutorów testamentu, suplikujęsuplikuję, abym moje wszystkie długi, jakie się tylko pokażą, nie płacili, gdyż chcę przez to braciom moim różnego stanu i wyznania zostawić po sobie pamiątkę.
Józef PapkinJózef Papkin incognitoincognito -
Na tytuły miejsca nie ma —
Weź więc — i co tu wyryto,
Niech twa pamięć wiecznie trzyma.Źródło: Aleksander Fredro, Zemsta, Kraków 2018, s. 71–72.
Wyjaśnij, co ciebie śmieszy w scenie pisania testamentu. Zwróć uwagę na to, jak Papkin rozporządza swoim „majątkiem”.
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że Papkin, jedna z najciekawszych i najbardziej barwnych postaci w komedii Fredry, łączy w sobie wszystkie trzy typy komizmu: postaci, sytuacji i języka? Uzasadnij swoje stanowisko w formie pisemnej.
Wskaż we współczesnym tekście kultury (np. filmie, komiksie itp.) bohatera, który łączy w sobie trzy typy komizmu. Uzasadnij swój wybór. W odpowiedzi wskaż te cechy wybranej postaci, które cię śmieszą.
Sprawdź, czy umiesz!
Wskaż najzabawniejsze sceny z komedii Fredry. Następnie wyjaśnij, dlaczego te sceny cię śmieszą.
Aleksander Fredro wykorzystał w komedii trzy rodzaje komizmu: komizm sytuacyjny, komizm postaci i komizm językowy. Odszukaj w tekście przykłady każdego z wymienionych typów komizmu.
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że dzięki zastosowanemu komizmowi,
Zemsta zyskała wymiar ponadczasowyponadczasowy. Uzasadnij swoje stanowisko.
Słownik
odchylenie od normy, pewnej reguły; nieprawidłowość
Papkin nadał swojej szpadzie nazwę, która pochodzi od imienia greckiej bogini łowów Artemidy
wykonawca testamentu
[czytaj: inkognito] nie dając się poznać, nieznany
przedstawianie pewnych wydarzeń, sytuacji, postaci w sposób dowcipny i zabawny, wywołujący śmiech, może polegać na przejaskrawianiu rzeczywistości, ukazywaniu sprzeczności, kontrastów, wywoływaniu zaskoczenia; zespół cech wywołujących wesołość, śmieszność. Wyróżnia się komizm sytuacyjny, słowny i komizm postaci
rzecz stanowiąca czyjąś własność, dająca się przenosić
dobra nieprzenośne, nieruchome np. place, budynki, lasy, majątki ziemskie, stanowiące czyjąś własność; też: same zabudowania
nietracący nigdy znaczenia, wartości, zawsze aktualny
daw. wnosić pisemną prośbę
Źródła:
https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DcIyJtYeZ
https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/D2SqAdZD0
https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DpgvZKvJ9