Odkrywcy
Wyobraź sobie, że jesteś świadkiem przybycia przedstawicieli obcej, nieznanej cywilizacji, np. z kosmosu. Nie znasz ich języka, zwyczajów ani nie potrafisz przewidzieć ich zachowania. Jaka będzie twoja pierwsza myśl? W jaki sposób ich przywitasz?
Spróbujcie wypracować kilka prawdopodobnych scenariuszy spotkania cywilizacji. Zastanówcie się, jak wyglądałyby scenariusze spotkania cywilizacji, gdyby do wybrzeża Portugalii dobiły wielkie statki (dżonki) chińskie.
Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy z rubrykami: kraj organizujący wyprawę, odkrywca, lata wyprawy, poznane obszary - do uzupełniania po realizacji każdego z modułów.
Portugalczycy
Penetracja wybrzeży Afryki
W latach 1415‑1427 Henryk Żeglarz, inicjator powstania portugalskiego imperium kolonialnego, zorganizował szereg wypraw morskich do zachodnich wybrzeży Afryki. Mimo wielkich nadziei i zdobycia Ceuty, Portugalczykom nie udało się przejąć handlu saharyjskim złotem. Flota ruszyła dalej, penetrując wybrzeża Zachodniej Afryki. W ten sposób żeglarze odkryli atlantyckie wyspy: Maderę, Azory oraz Wyspy Zielonego Przylądka. W 1460 roku Portugalczycy dotarli do terytoriów leżących poniżej wpadających do Atlantyku rzek Senegal i Gambia, gdzie nawiązali kontakty handlowe z ludnością tubylczą. Wymieniali złoto, kość słoniową i niewolników na produkty portugalskie. W tym samym roku zmarł Henryk Żeglarz, największy promotor portugalskich wypraw morskich.
W 1486 roku Bartolemeo DiazBartolemeo Diaz dotarł do południowego krańca Afryki, nazywając jego skalisty cypel Przylądkiem Burz. Nazwę Przylądka Dobrej Nadziei nadał mu dopiero król Jan II, aby nie zniechęcać żeglarzy do zapuszczania się do tej części świata. Droga do Indii wprawdzie nie została jeszcze wytyczona, ale przekonano się, że istnieje.
Spójrz na mapę Afryki i przyporządkuj odkryte przez Portugalczyków miejsca do krajów, których terytorium stanowią obecnie.
Portugalczycy
Vasco da Gama
Po powrocie z udanej ekspedycji Krzysztofa Kolumba rywalizujący z Hiszpanami Portugalczycy postanowili podjąć kolejną wyprawę poza Przylądek Dobrej Nadziei. W dniu 8 lipca 1497 r. z Lizbony wyruszyły cztery statki pod dowództwem szlachcica portugalskiego Vasco da GamyVasco da Gamy. Po zaopatrzeniu na Wyspach Zielonego Przylądka skierowały się w stronę dzisiejszej Brazylii i, nie docierając do jej wybrzeży, dokonały zwrotu na wschód. Po 90 dniach przybiły do brzegów południowej Afryki, a później skierowały się na północ. W następnym roku dotarły do wschodnioafrykańskiego portu Mombasa. Tu, pozyskawszy arabskiego pilota, w maju 1498 r. dotarły do Indii. Bezpośrednia droga morska z Europy do Indii została poznana. Po dwóch latach rejsu jedynie trzy statki, z połową pierwotnego składu załogi, powróciły do Lizbony. Ich ładunki składające się z bezcennych przypraw przyniosły niebywałe zyski.
Nic zatem dziwnego, że już na wiosnę następnego roku ruszyła w rejs kolejna ekspedycja, tym razem Pedro Àlvaresa CabralaPedro Àlvaresa Cabrala. Ponieważ zboczył on nieco zbyt mocno na zachód, niespodziewanie odkrył nowy ląd – Brazylię. Wyprawa Cabrala powróciła do Portugali z cennymi „korzeniami” już po 15 miesiącach. Następna podróż Portugalczyków przypadła na lata 1502‑1503. Vasco da Gama również przywiózł z niej wielką ilość „korzeni” (przypraw korzennych, m.in. pieprzu, imbiru, gałki muszkatołowej i cynamonu).
Portugalczycy
Portugalczycy w Azji
Wyprawy Portugalczyków do Azji zdecydowanie zmieniły tradycyjne szlaki handlowe. Zbyt duża podaż towarów oznaczać musiała obniżenie cen, a tego Portugalczycy nie chcieli. Trzeba było rozprawić się z konkurencją, w czym niebagatelną rolę odegrał wspomniany wcześniej Alfons de Albuquerque. Teraz jedynie kwestią czasu było poznanie drogi do wysp indonezyjskich i dalej do Chin oraz Japonii. Portugalczycy zdobyli na razie monopol na kontakty z tymi ziemiami.
Praca pod kierunkiem nauczyciela: uzupełniamy karty pracy rozdane na początku lekcji.
Hiszpanie
Hiszpanie znacznie później niż Portugalczycy zakończyli rekonkwistę (w 1492 zdobyto Grenadę), a dodatkowo związek polityczny z Aragonią umożliwił części rycerstwa udział w ekspansji w basenie Morza Śródziemnego. Mniejsze naciski na władcę powodowały, że zainteresowanie morskimi wyprawami również było mniejsze, ale opanowanie Wysp Kanaryjskich uświadomiło Hiszpanom, jak wielkie korzyści daje posiadanie zamorskich terytoriów. Długo jednak trwało namówienie Izabeli do wydania znacznej kwoty i zgody na zorganizowanie przez Kolumba wyprawy. Nie spodziewano się po niej zresztą jakichś spektakularnych osiągnięć, a z pewnością nie do końca wierzono - w przeciwieństwie do Kolumba - w możliwość dotarcia do Azji.
Hiszpanie
Krzysztof Kolumb
Według tradycji Krzysztof KolumbKrzysztof Kolumb pochodził z Genui, miasta, które w średniowieczu rywalizowało z Wenecją o prymat w handlu lewantyńskim (ze wschodnimi portami Morza Śródziemnego) i z rywalizacji tej wyszło pokonane. Bogaci genueńscy kupcy poszukiwali na zachodzie innych równie zyskownych szlaków handlowych oraz zajmowali się pożyczaniem swoich kapitałów, dzięki czemu Genua stała się jednym z centrów europejskiej bankowości. Kolumb na swoją wyprawę otrzymał od królowej dwa statki: Niña i Pinta. Trzeci okręt flagowy - Santa Maria - wydzierżawił. Wyruszył wiosną 1492 r. i po kilku tygodniach dotarł do archipelagu Bahamów, skąd skierował się na południe, odkrywając Kubę oraz Haiti. Chociaż dwa statki uległy uszkodzeniu, a część załogi została we wzniesionym forcie, Santa Maria powróciła do Hiszpanii. Przywiozła wiadomość o odkryciu zamieszkanych wysp, przechwalając się nieco na wyrost ich bogactwem i możliwościami. Najważniejsze jednak, że były to wyspy tropikalne, których wartość Portugalczycy i Hiszpanie już znali. Wkrótce wyruszyły następne ekspedycje, które w latach 1493‑1504 odkryły kolejne wyspy i dotarły do stałego lądu. Nie udało się jednak Kolumbowi dotrzeć do wymarzonych Indii od zachodu.
Na podstawie map omów (posługując się nazwami i pojęciami geograficznymi):
trasę pierwszej wyprawy K. Kolumba,
trasy i poznane obszary drugiej, trzeciej i czwartej wyprawy K. Kolumba.
Hiszpanie
Amerigo Vespucci, Ferdynand Magellan
Osiągnięcia Kolumba podsyciły zainteresowanie wyprawami. Do czasów odkrycia wielkich cywilizacji indiańskich w Ameryce Środkowej i Południowej siłą napędową wypraw były korzyści, jakie wynikały z posiadania wysp oraz wprowadzania tam nowej gospodarki i upraw. Teraz do hiszpańskich władców zgłaszali się kolejni żądni bogactw i sławy śmiałkowie, m. in. z Włoch i z Portugalii. Jednym z nich był Amerigo VespucciAmerigo Vespucci, którego listy z podróży uświadomiły europejskiej opinii publicznej, że wyprawa nie dotarła do Azji, jak twierdził Kolumb, tylko odkryto nowy kontynent. W latach 1519–1522 wyprawa portugalskiego kapitana Ferdynanda MagellanaFerdynanda Magellana opłynęła Ziemię w kierunku zachodnim, odkrywając przejście na kolejny wielki ocean, nazwany przewrotnie Spokojnym, docierając w końcu, zgodnie z planami Kolumba, do Azji. Droga ta okazała się jednak znacznie dłuższa niż sądzono i przez to mało opłacalna. Sam Magellan zginął przypadkowo podczas walk z tubylcami na Filipinach w 1521 r.
Praca pod kierunkiem nauczyciela: uzupełniamy karty pracy rozdane na początku lekcji.
Próby włączenia się innych krajów w odkrycia w XVI w.: uwarunkowania i dokonania (Francja, Anglia)
Sława i olbrzymie zainteresowanie, jakie w całej Europie wzbudziły odkrycia, spowodowały, że do rywalizacji o nowe tereny zaczęły się włączać inne monarchie. Zadziałały tu jednak nieco odmienne mechanizmy społeczne. Motorem kolejnych wypraw nie były realne przesłanki społeczne czy ekonomiczne, ale ambicje, chęć zdobycia prestiżu i sławy. Wyobraźnię rozbudzały zaś zwłaszcza niewyobrażalne wręcz bogactwa zdobyte przez Corteza i Pizarra.
Już w 1497 r. Anglicy wysłali Giovanniego (Johna) CabotaGiovanniego (Johna) Cabota w kierunku północno‑zachodnim w poszukiwaniu drogi do Indii. Dotarł on do wybrzeży Ameryki Północnej. Król Francji Franciszek I sfinansował wyprawę innego Włocha - Varrazzano, który w 1524 r. przepłynął wzdłuż wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej (m.in. w pobliżu późniejszego Nowego Jorku). Kontynuatorami tych wypraw (odkrywających późniejszą Kanadę) byli Jacques CartierJacques Cartier i Samuel de ChamplainSamuel de Champlain oraz Anglicy Francis DrakeFrancis Drake (słynny z opłynięcia świata w latach 1577‑1580) i Henry HudsonHenry Hudson. Wyprawy te nie przyniosły tak spektakularnych sukcesów ekonomicznych jak wyprawy państw iberyjskich i możliwe były tylko dzięki ich finansowaniu przez monarchów.
Znaczenie odkryć
Po odkryciu Ameryki przez Kolumba oraz znalezieniu nowej drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę powstała nowa sieć szlaków handlowych, dzięki czemu centrum gospodarcze Europy z basenu Morza Śródziemnego zaczęło przesuwać się na zachód, w stronę Atlantyku. Oprócz niewątpliwych korzyści gospodarczych, wyprawy morskie wniosły ogromny wkład w poznanie świata na niespotykaną przedtem skalę. Odkryte zostały nowe oceany i kontynenty, a zdobyta wiedza przyrodnicza i geograficzna zaowocowała rozwojem nowych dziedzin nauki.
Praca pod kierunkiem nauczyciela: uzupełniamy karty pracy rozdane na początku lekcji (można wybiórczo - najważniejsze odkrycia wskazane przez nauczyciela).
Ile miał lat:
Krzysztof Kolumb, gdy odkrył Amerykę,
Vasco da Gama, gdy odkrył drogę do Indii,
Henryk Żeglarz, gdy została odkryta Madera?
Jak sądzisz, co wiek odkrywców mówi o ówczesnych czasach?
Scharakteryzuj XVIII–wieczne wyprawy badawcze Jamesa Cooka. Na czym polegał ich nowatorski charakter w porównaniu z wyprawami XV/XVI w.?
Nowi europejscy eksploratorzy – wyprawy Holendrów w XVII w.
Początkowo kupcy z Niderlandów korzystali z nowego handlu światowego dzięki unii personalnej łączącej ich kraj z Hiszpanią, a od 1580 r. także Portugalią. Gandawa oraz Antwerpia stały się wielkimi centrami handlu kolonialnego. Bunt przeciw Flipowi II i wojna o niepodległość zmieniły sytuację. Port w Antwerpii został zablokowany przez powstańców, a handel przesunął się do Amsterdamu w Holandii. Holendrzy zaczęli na własną rękę, łamiąc zakazy hiszpańskie i portugalskie, wyprawiać się do Azji, szukając jednocześnie alternatywnej, północno‑wschodniej drogi do Azji. Wyprawy Willema BarentsaWillema Barentsa odkryły Spitsbergen, dotarły do północnych wysp oceanu Arktycznego, a ich uczestnicy zetknęli się też z białym niedźwiedziem, ale drogi do Indii nie odkryli. Większe sukcesy odniesiono na południu, gdzie odebrano nawet niektóre kolonie Portugalii i Hiszpanii. Żeglarze Holenderskiej Kampanii Wschodnioindyjskiej prowadzili szerokie badania odkrywcze: Willem JanszoonWillem Janszoon dotarł do północnych wybrzeży Australii, a Abel TasmanAbel Tasman odkrył wyspy Nowej Zelandii i Tasmanię. Uznano je jednak za bezwartościowe i nie skolonizowano.
Anglicy – od piractwa po unaukowienie wypraw poznawczych
Anglicy pod koniec XVI w. znaleźli się w stanie wojny z Hiszpanią. Piractwo i morska rywalizacja zapoczątkowane przez Francisa Drake’a kontynuowane były także później. W XVII w. koncentrowano się na łamaniu zakazu handlu z koloniami hiszpańskimi (to właśnie było piractwem, niekoniecznie rabunkowe ataki na statki) i zakładaniu własnych kolonii w Ameryce Północnej. W XVIII w. podejmowano coraz liczniejsze podróże odkrywcze. Zmieniły się jednak czasy i wyprawy przybierały coraz bardziej charakter poznawczo‑naukowy. Zbierano informacje o roślinności, zwierzętach, ludności zamieszkującej nieznane terytoria. Przykładem działań nowego typu były wyprawy Jamesa CookaJamesa Cooka, organizowane w latach 1768‑1779 na zlecenie Królewskiego Towarzystwa Naukowego. Wyznaczano za każdym razem konkretny cel naukowy wypraw - przykładowo badania astronomiczne, poszukiwania tzw. „terra australis” (ziemi‑kontynentu południowego), czy przejścia północno‑wschodniego.
Rosja jako promotor odkrywania nowych ziem – różnice i podobieństwa w stosunku do przedsięwzięć zachodnioeuropejskich
Równolegle z odkrywaniem nowych, nieznanych Europie terenów „zamorskich” trwała eksploracja północnych ziem Eurazji przez Rosjan. O ile znajomość tych osiągnięć w wiekach XVI i XVII była znikoma, o tyle po otworzeniu się państwa carów na Europę w wieku XVIII stało się o nich głośno. Piotr I, podobnie jak jego poprzednicy i następcy, organizował ekspedycje poznawcze, z których najbardziej znane były wyprawy Duńczyka w służbie rosyjskiej Vitusa BeringaVitusa Beringa. Udowodnił on w latach 20. i 30. XVIII w., że Azja nie łączy się z Ameryką, co później potwierdził J. Cook.
Wiem, że będziesz uradowany, gdy dowiesz się o powodzeniu mojej wyprawy.[…] Na trzydziesty drugi dzień po wyjeździe z Kadyksu przybyłem na Morze Indyjskie i odkryłem tam bardzo liczne i gęsto zaludnione wyspy, które bez czyjegokolwiek protestu objąłem w posiadanie naszego najmiłościwszego króla przez uroczystą proklamację i zawieszenie flagi hiszpańskiej. Pierwszą z owych wysp, którą Indowie mianowali Guanahani, nazwałem San Salwador z wdzięczności dla Zbawiciela, w którego pomoc ufni przybyliśmy zarówno do tej, jak i do innych ziem. […]
Mieszkańcy owych wysp nie różnią się wcale co do wyglądu, obyczajów lub języka i rozumieją się nawzajem. Ostatnia okoliczność jest bardzo pożyteczna przede wszystkim dla spełnienia życzenia Najjaśniejszego Króla naszego, mianowicie […] dla nawrócenia ich na świętą wiarę chrześcijańska, dla której, o ile mogłem wyrozumieć, bardzo łatwo ich będzie można pozyskać.[…]
Teraz więc […] wraz z całym szczęśliwym królestwem i ze wszystkimi krajami chrześcijańskimi złóżmy podziękowanie Zbawicielowi naszemu i Panu Jezusowi Chrystusowi, że nas takim zwycięstwem i darem zaszczycił. Należy urządzać procesje, składać święte ofiary i ozdabiać zielenią kościoły. Uraduje się Chrystus […], gdy zobaczy, że poprzednio utracone dusze tak wielu narodów zostaną uratowane. Lecz także i my będziemy się cieszyć z wywyższenia naszej wiary, a szczególnie ze wzrostu dóbr doczesnych, w których weźmie udział nie tylko Hiszpania, lecz cały świat chrześcijański.
Zwróć uwagę na podkreślone fragmenty tekstu - pokazują one rzeczywiste i materialne wartości, które dostrzegano w odkryciach Kolumba. Czy wspomina on cokolwiek o towarach, które można przywieźć z odkrytych wysp, o złocie, przyprawach?
Mimo wszystko cieszy się „ze wzrostu dóbr doczesnych” nie tylko dla samej Hiszpanii, ale w całym świecie chrześcijańskim - czyli Europie. Skąd miałoby płynąć owo bogactwo?