Wielkie cywilizacje
Zlokalizuj na mapie świata dawne cywilizacje.
Majowie,
Inkowie,
Chiny dynastii Ming.
Wyobraź sobie, że jesteś odkrywcą, którego statek rozbija się u nieznanych wybrzeży o skały. Bohater serialu „Szogun” z 1980 roku jest angielskim nawigatorem, który odzyskuje świadomość w nieznanym pomieszczeniu. Znajduje w nim coś do zjedzenia, choć wygląd potraw jest mu obcy; jedyny znany mu symbol to krzyż; tubylcy zwracają doń w niezrozumiałym języku; więc porozumienie nie jest możliwe. Przeprowadź eksperyment: zapytaj kolegów bez słów, jedynie za pomocą gestów, rysunków, dźwięków:
o coś do jedzenia, do picia, do ubrania,
jak dostać się do stolicy kraju,
gdzie znajduje się morze.
Główne kręgi kulturowe świata u progu odkryć geograficznych Europejczyków
Znajdź informacje o tym, ile ludzi mieszka obecnie na świecie. Ile w Polsce? Ile w twoim mieście, wsi?
Świat u progu tzw. „europejskich odkryć geograficznych” zamieszkiwało ok. 400‑500 mln ludzi. Zaawansowane cywilizacje funkcjonowały na wszystkich kontynentach poza Australią, zamieszkaną przez zajmujących się myślistwem i zbieractwem Aborygenów. Różnice między kręgami cywilizacyjnymi były wprawdzie znaczne, ale przewaga technologiczna żadnego z nich nie była tak duża, aby zdominować pozostałe. Europa pod względem potencjału ludnościowego i gospodarczego była mniej więcej zbliżona do kręgu cywilizacji chińskiej czy indyjskiej, a w wielu dziedzinach zdecydowanie ustępowała innym cywilizacjom. Produkcja i wydajność rolnictwa w Chinach, w znacznej części Indii, a nawet na znaczących obszarach cywilizacji środkowo- i południowoamerykańskich bywały wyższe niż w większości krajów europejskich.
Najbardziej rozwinięte kręgi kulturowe ok. XV w.
Krąg cywilizacyjny | Kraje i ludy | Uwagi odnośnie podstaw gospodarczych |
Europa | Cała Europa | Cztery zboża: żyto, pszenica, jęczmień, owies; winorośle, oliwki, rośliny strączkowe |
Daleki Wschód | Chiny, Korea, Japonia, Wietnam | Zboża: ryż w uprawie suchej i mokrej, pszenica, proso, jęczmień, żyto |
Indie | Państwa Półwyspu Indyjskiego i Azji południowo‑wschodniej | j.w |
Ameryka Środkowa i Południowa, północna Afryka, Egipt, Syria, Turcja w części azjatyckiej, Mezopotamia i Wyżyna Irańska Muzułmanie w rejonie Morza Śródziemnego oraz Bliskiego Wschodu | Majowie, Aztekowie, Inkowie | Kukurydza i ziemniak |
Jak cywilizacje rosły na ziemniakach i kukurydzy
Cywilizacja amerykańska swój rozwój zawdzięczała uprawie kukurydzy oraz ziemniaków. Wydajność tych roślin zapewniała wyżywienie samym rolnikom, nadwyżki dla innych klas społecznych oraz ziarno na kolejny siew. Dzięki temu amerykańscy rolnicy mieli sporo czasu. Podczas gdy rolnik w Europie zbierał z trudem 5‑6 ziaren z jednego wysianego, to kukurydza dawała 70‑80 ziaren, a na bardzo żyznych terenach lub sztucznie nawadnianych nawet 800 ziaren. Upowszechniająca się uprawa ziemniaka w Europie pod koniec XVIII w. pozwalała z takiego samego kawałka gruntu wyżywić dwa razy więcej ludzi niż uprawa zboża. Pośrednie miejsce zajmuje w tych uprawach ryż, który w uprawie wodnej w bardzo ciepłym klimacie dawał dwa, a niekiedy nawet trzy plony i prawie 5 razy większą wydajność niż pszenica, która jest najbardziej wydajna z tzw. czterech zbóż.
Wypisz w tabelce po trzy znane ci dania z
ziemniaka,
kukurydzy,
ryżu,
pszenicy lub innych zbóż.
Które dania wydają ci się najsmaczniejsze? Oceń, który z powyższych produktów najczęściej jemy w Polsce. Dlaczego?
Elementy skłaniające do ekspansji i samowystarczalności gospodarczej
”Obfitość” nie zawsze daje dobrobyt i spokojne życie. Ponieważ w kręgu cywilizacji amerykańskiej rolnicy mieli więcej wolnego czasu, rządzący wykorzystywali ich do prowadzenia wielkich prac inżynierskich. W krajach, gdzie - jak wspominaliśmy - nie stosowano koła i nie znano zwierząt pociągowych, powstawały imponujące piramidy, drogi, wielkie kamienne budowle. Tam, gdzie uprawiany był ryż, należało utrzymywać system nawadniający pola, co wymuszało dyscyplinę i powstawanie społeczeństw ściśle zhierarchizowanych. Wysokie plony powodowały wzrost demograficzny, zapewniający wystarczającą liczbę pracowników, co skutkowało mniejszym zainteresowaniem mechanizacją. Umożliwiało to także budowanie społeczeństw samowystarczalnych, niepotrzebujących kontaktów z innymi społecznościami. Tak działo się w przypadku Japonii, a częściowo również Chin. Kraje te nie potrzebowały niczego z zewnątrz, aby sprawnie funkcjonować. Powodowało to niechęć do handlu z obcymi, a nawet prowadziło do administracyjnego zamykania granic (np. w Japonii).
Aztekowie
Specyfika „państwa” w Ameryce Środkowej
Cywilizacje w Ameryce Środkowej i Południowej, z którymi zetknęli się Europejczycy, miały zupełnie inne podstawy i struktury niż te znane na Starym Kontynencie. Odkrywcy starali się więc zrozumieć je i opisać słowami znanymi w Europie. Stąd mówimy o „imperium Azteków”, „królu” lub „cesarzu” Montezumie II, „arystokracji” czy np. „klasztorach” w państwie Inków. Nałożenie tych nazw powodowało skojarzenie ich z europejskimi pierwowzorami, choć nie miało to żadnych podstaw.
Władztwo Azteków nie było właściwie „państwem” w rozumieniu europejskim, z hierarchiczną władzą i władcą na czele. Władza miała tu raczej charakter religijno‑militarny. Podbój oznaczał wygraną bitwę, wzięcie do niewoli wojowników i złożenie ich w krwawej ofierze bogom, którzy wręcz tego wymagali.
„Państwo”-miasto Azteków – Tenochtitlan
Aztekowie pojawili się na obszarze środkowego Meksyku zaledwie w XII w., a więc nieco ponad 250 lat przed Hiszpanami. Osiedlili się na wyspie jeziora Texcoco i rozpoczęli budowę wspaniałego miasta Tenochtitlan. Zawierali również sojusze z innymi miastami‑państwami, wspólnie atakując podobne do nich struktury. Podporządkowując je sobie i tworząc stałych wrogów, prowadzili z nimi walki, dzięki którym zdobywali jeńców i łupy wojenne. Wojna była rytuałem religijnym. Nie chodziło o zwycięstwo, ale dostarczenie ofiar do krwawych obrzędów rytualnych. Rozbudowa miasta i wzrost jego zaludnienia były możliwe dzięki niezwykłej wydajności rolnictwa w okolicach jeziora, zakładaniu licznych wysp‑ogrodów i rozbudowanym połączeniom wodnym. Hiszpanie porównywali Tenochtitlan do Wenecji, gdyż jak ona poprzecinane było licznymi kanałami ułatwiającymi transport towarów i ludzi. Miasto liczyło ponoć ok. 360 tys. mieszkańców.
Najważniejsze azteckie osiągnięcia kulturowe
Aztekowie przejęli i rozwinęli pismo, umiejętności astronomiczne i matematyczne od Tolteków, ludu dominującego wcześniej w Ameryce Środkowej. Kalendarz aztecki był precyzyjniejszy od tego, który wówczas znali Europejczycy. Kasta kapłanów i arystokracji azteckiej stanowiły podstawę kultury. Struktury polityczne władztwa były bardzo luźne i bardziej przypominały konfederację plemienną z podporządkowanymi innymi terytoriami plemiennymi niż rzeczywiste, zunifikowane, jednolicie administrowane państwo.
Podbój Meksyku
Podboju dokonał Ferdynand Cortez z grupą około 500 żołnierzy, kilkoma działami oraz nieznanymi tu końmi. W 1519 r. wylądował w Meksyku, gdzie założył późniejszy port Veracruz. Stamtąd, wspomagany przez wrogie Aztekom plemiona, dotarł do Tenochtitlanu i uwięził Montezumę. Po zwycięstwie nad zbuntowanymi Aztekami zniszczył ich wspaniałą stolicę.
Udany podbój możliwy był dzięki:
korzystnej dla Hiszpanów przewadze technologicznej, posiadaniu broni palnej i - znacznie lepszej - broni żelaznej,
pomocy niektórych plemion indiańskich,
innemu podejściu do celów walki i wojny Hiszpanów i Azteków,
tworzeniu struktur administracyjnych analogicznych do europejskich, a tym samym podważeniu tradycyjnych struktur oraz powiązań politycznych i gospodarczych,
wybuchowi fali epidemii chorób zakaźnych przywleczonych z Europy, co potęgowało poczucie klęski i nieuchronności przegranej wśród miejscowej ludności.
Majowie
Majowie stworzyli wysoko rozwiniętą kulturę już między III a X wiekiem n.e., a zatem w okresie schyłku cesarstwa rzymskiego oraz tzw. wczesnego średniowiecza w Europie. To tzw. Stare Państwo Majów miało charakter raczej łagodny i oparte było na licznych miastach–państwach (m.in.: Tikal, Palenque, Copán), zawdzięczających swój dobrobyt uprawie kukurydzy. Upadek i migracja Majów na Półwysep Jukatan nie została jeszcze wyjaśniona przez naukę. Najczęściej podawaną przyczyną było wyjałowienie ziemi na dawnych obszarach siedliskowych. Zatem upadek tej cywilizacji należałoby uznać za jedną z pierwszych katastrof ekologicznych, jaką zgotowała sobie społeczność ludzka.
Na nowym miejscu Majowie podbici zostali przez agresywne plemię Tolteków, którzy przybyli z północy, z Meksyku. Wspólnie stworzyli oni cywilizację Nowego Państwa Majów, o luźnej strukturze miast‑państw (m.in.: Chichen Itza, Mayapán), obarczonych jednak brzemieniem religijnym oraz zwyczajem rytualnych wojen Tolteków wraz z braniem do niewoli jeńców i składaniem ich w krwawych ofiarach bogom.
Majowie, podobnie jak Aztekowie, stworzyli cywilizację o wysokiej kulturze, znającą pismo, z rozwiniętymi badaniami astronomicznymi i rozległą wiedzą matematyczną. Opracowali także niezwykle precyzyjny kalendarz. W latach 20. XVI w. bez większych problemów podbici zostali przez Hiszpanów, co ułatwiły trudności wewnętrzne, jakie już wówczas przeżywała owa cywilizacja.
Wymień ludy, które stworzyły w Ameryce Środkowej własne, bogate w osiągnięcia cywilizacje.
Wymień najważniejsze osiągnięcia cywilizacji Majów i Azteków.
Jakie były przyczyny stosunkowo łatwego podboju Azteków przez Cortesa.
Inkowie
Państwo Inków
W Ameryce Południowej, w regionie wysokich Andów, wokół jeziora Titicaca powstało imperium plemienia Inków, które od XII do końca XV w. zdołało podporządkować sobie niemal cały zachodni, andyjski pas kontynentu. Rozciągało się od dzisiejszego Ekwadoru po Chile i Argentynę. W szczytowym momencie obejmowało ok. 950 tys. km² (trzykrotnie większy obszar niż współczesna Polska) i liczyło ok. 6 mln mieszańców. Stolicą tego rozległego państwa było położone na wysokości 3500 m n.p.m. miasto Cusco ze wspaniałymi świątyniami, pałacami i składami, których wykonane z kamienia przyziemia wciąż widoczne są we współczesnej zabudowie miasta. Cywilizacja inkaska oparta została na uprawie kukurydzy i ziemniaka. Pozwoliło to wykorzystać nadwyżkę czasu, jaką dysponowała ludność, do przeprowadzania wielkich prac inżynieryjnych.
Najważniejsze osiągnięcia Inków
Do najbardziej znanych dzieł tej cywilizacji należy zaliczyć „sieć drogową” obejmującą zasięgiem cały obszar imperium. Kamienne trakty i liczne mosty wiszące zachowały się w wielu miejscach do dzisiaj. Pamiętajmy jednak, że Inkowie nie znali koła, a cały ruch odbywał się pieszo lub na jucznych lamach, zatem owe wspaniałe „drogi” były w rzeczywistości ścieżkami. Innym wielkim osiągnięciem było wybudowanie na stokach gór tysięcy tarasowych pól uprawnych, które zapewniały Inkom samowystarczalność żywnościową. Nawadniane były specjalnym systemem irygacyjnym. Niezwykłym wyczynem inżynierskim było wybudowanie wspaniałych kamiennych miast i warowni (np. Macchu Picchu czy Sacsayhuamán koło stołecznego Cuzco). Wznoszono je ze starannie obrobionych i precyzyjnie do siebie dopasowanych wielkich ciosów kamiennych. Uczeni do dziś nie wiedzą, jak tego dokonano, zważywszy że Inkowie nie znali ani żelaza, ani transportu kołowego, a odległości do kamieniołomów bywały znaczne.
Państwo miało charakter monarchii teokratycznej, w której najwyższą władzę sprawował król‑kapłan. Wspólnoty wioskowe z przywódcą, najczęściej wywodzącym się z jednej rodziny, organizowały uprawę ziemi i nadzorowały roboty publiczne. Trzecia część ziemi należała do władcy, kolejna do kapłanów, a ostatnia do wspólnoty wioskowej. Nadwyżki gromadzone przez elity służyły utrzymaniu aparatu państwowego (urzędników, kurierów, wojska), ale w razie wystąpienia braków żywnościowych rozdysponowywane były wśród mieszkańców.
Scharakteryzuj system rządów imperium Inków (możesz sięgnąć do dodatkowych źródeł informacji). Na jakie części dzielono całość zbieranych plonów?
Wymień główne osiągnięcia cywilizacji Inków. Brak jakich odkryć wskazuje na inną ścieżkę rozwoju cywilizacyjnego w porównaniu z Europą?
Podbój Peru
Podboju Imperium Inków dokonał w latach 1531‑1535 Francisco PizarroFrancisco Pizarro, który już od lat próbował odnaleźć drogę do mitycznego Peru. Pojawienie się Hiszpanów z bronią palną i na koniach zrobiło na Indianach, podobnie jak w Meksyku, olbrzymie wrażenie. Ich państwo było osłabione wojną domową (1527‑1531), która wybuchła po śmierci władcy zmarłego przedwcześnie na dur plamisty przywleczony do Ameryki przez Hiszpanów. Choroba ta dotarła do terenów inkaskich, zanim pojawili się tam sami Europejczycy. Zwycięzca wojny domowej – Inka Atahualpa został pojmany przy spotkaniu z Pizarrem i uwięziony, a później zabity. Widać zatem, że powielano schemat podboju znany z Meksyku. Różnica była jednak znacząca, gdyż Aztekowie stworzyli swoją krwawą dominację w oparciu o nienawiść i strach, natomiast Inkowie doprowadzili do znacznej integracji społecznej swojego władztwa. Marionetkowe państwo ze starymi inkaskimi elitami przetrwało do końca XVI w. Symbolem nieufności Indian wobec obcych może być nieodkryte nigdy przez konkwistadorów miasto‑twierdza Machu Picchu.
Opisz podbój państwa Inków przez Hiszpanów.
Wyjaśnij znaczenie słowa „konkwistador”. Skorzystaj z dowolnych źródeł informacji.
Indie
Półwysep Indyjski w chwili pojawienia się żeglarzy portugalskich
Indie pod koniec XV w., a więc w chwili dotarcia tam Europejczyków, podzielone były na szereg państw. W większości z nich rządziły dynastie muzułmańskie. Elity były mieszane, muzułmańsko‑hinduskie, a większość pozostałej ludności pozostawała przy tradycyjnej religii i kulturze hinduistycznej. Obszar Indii był rozległy, posiadał wydajne rolnictwo i - jak na ówczesne warunki - mocno rozwiniętą produkcję rzemieślniczą. Jej organizacja i rozmiary były nieporównywalnie większe od tego, co można było spotkać w Europie. Wszystko to w połączeniu z rozwiniętą siecią rzek i dróg lądowych powodowało kumulację olbrzymiego bogactwa.
Imperium Wielkiego Mogoła
Budowę imperium rozpoczął w XVI w. Babur, wezwany w czasie walk wewnętrznych do północnych Indii z Kabulu w Afganistanie. Jego dynastia, szczycąca się takimi protoplastami jak Dzingis‑Chan i Timur, przyjęła nazwę Wielkich Mogołów. Po zlikwidowaniu Sułtanatu Delhijskiego przeniesiono stolicę do Agry i rozpoczęto poszerzanie granic. Wnuk Babura, Akbar (rządził w latach 1556‑1606), panował już w całych północnych i środkowych Indiach. Za czasów Aurangzeba (1658‑1707) imperium Wielkiego Mogoła osiągnęło największy zasięg terytorialny, obejmując większość południowych ziem Półwyspu Indyjskiego. O ile jednak Akbar nie był fanatycznym islamistą, o tyle Aurangzeb był zdecydowanie nietolerancyjny. Zniósł on większość wcześniejszych ułatwień dla niemuzułmanów. Podnosił podatki, zamykał hinduistyczne świątynie, pozwalał zabijać krowy oraz podważać system kastowy i rolę braminów (najwyższej warstwy kapłańskiej).
Rozkwit i upadek Imperium
Zjednoczenie kraju oraz reformy administracyjne, a przede wszystkim względny spokój, jaki udało się zaprowadzić w kraju, spowodowały wzrost zaludnienia (do ok. 100 mln) oraz rozkwit kulturalny. Powstały wspaniałe dzieła architektoniczne, takie jak Mauzoleum Tadż‑Mahal w Agrze, pałace Czerwonych Fortów w Delhi i Agrze itp. Szczególnie intensywnie rozwijała się literatura oraz malarstwo miniaturowe. Jednocześnie jednak antagonizmy religijne oraz ucisk nie‑muzułmanów stały się powodem osłabiania Imperium Wielkiego Mogoła i jego penetracji przez państwa kolonialne. Wprawdzie Brytyjczycy, którzy na tym terenie wyszli zwycięsko z rywalizacji z innymi państwami europejskimi, utrzymali nominalnie władzę cesarską dynastii Mogolskiej do XIX w. (1858 r.), ale jej rozkład widoczny był już w XVIII w.
Chiny
Cesarstwo dynastii Ming
Pojawienie się Portugalczyków na Dalekim Wschodzie przypadło na schyłek panowania w Chinach dynastii chińskiej Ming. Kraj przeżywał okres intensywnego rozwoju. Był z pewnością największym pod względem powierzchni (ok. 9 mln. km²) jak i zaludnienia (w poł. XVII w. 100 mln) państwem ówczesnego świata. Scentralizowane, ale osłabione przez rozbudowaną i sformalizowaną administrację Chiny nie potrafiły ograniczyć stałego wzrostu podatków, co wywoływało bunty i destabilizację wewnętrzną oraz ułatwiało najazdy z zewnątrz. Wydajne rolnictwo, różnorodne rzemiosło, a przede wszystkim wielkość rynku wewnętrznego powodowały brak zainteresowania dla wymiany handlowej z zagranicą. Wielkie wyprawy handlowo‑odkrywcze Chińczyków z XV w. (dotarli nawet do Afryki wschodniej) zostały zarzucone, a kraj pogrążał się w izolacji. Otwarty pozostał zaledwie jeden port w Kantonie na południu kraju, natomiast z zagranicą stawały się coraz bardziej sformalizowane.
Osiągnięcia Chin okresu Ming
Chiny pod rządami Mingów przeżywały okres ogromnego rozwoju kulturalnego. Wytwórczość rzemieślnicza pozostawała na niezwykle wysokim poziomie. Chińska porcelana, jedwab czy wyroby z laki poszukiwane były na całym świecie. Literatura, malarstwo na papierze i jedwabiu, wysublimowana muzyka i poezja, pełna symboliki architektura budzą podziw do dzisiaj. Wszystko to było zasługą nie tylko dworu, ale też elit – starannie kształconych i selekcjonowanych urzędników (mandarynów). Stanowili oni znaczną grupę odbiorców i twórców kultury, ale ich utrzymanie było powodem wspomnianych już kłopotów państwa.
Japonia
Kraj zunifikowany został jeszcze w średniowieczu, ale władza centralna cesarzy często bywała iluzoryczna. W rzeczywistości rządzili wojskowi dowódcy (szoguni). Pod względem wielkości był to kraj stosunkowo nieduży (ok. 300 tys. km²), ale ludny (ok. 20‑30 mln). Wysoce zhierarchizowane społeczeństwo opierało swój byt na rolnictwie o wysokiej wydajności, zważywszy że grunty orne zajmowały zaledwie 13% powierzchni kraju (resztę stanowiły góry i lasy). Na wysokim poziomie stała również produkcja rzemieślnicza. Niewielki zakres wymiany handlowej, ograniczający się do sprowadzania książek oraz porcelany z Chin, umożliwił w XVII w. wprowadzenie pełnej izolacji kraju. Wcześniej otwarcie na misje katolickie prowadzone przede wszystkim przez jezuitów portugalskich spowodowało powstanie sporej diaspory chrześcijańskiej, która zaczęła odstępować od tradycyjnych wartości japońskich i m.in. promowała bunt przeciwko nadmiernemu wyzyskowi. Wywołało to prześladowania i zakaz chrześcijaństwa, a później zamknięcie kraju. Kontakty z resztą świata odbywały się wyłącznie za pośrednictwem kupców holenderskich, którzy mogli przebywać jedynie na sztucznej wyspie wybudowanej w porcie Nagasaki.
Scharakteryzuj stopień rozwoju podanego państwa w momencie pierwszego zetknięcia się z Europejczykami:
Indie,
Chiny,
Japonia.