RiuRAocdGuCjV

La cantata delle putte delli Ospitali Obraz w jednym z weneckich pałaców pokazujący scenę z koncertu w sierocińcu dla dziewcząt. (Zwróć uwagę na publiczny charakter koncertu i względną „równość” słuchaczy siedzących podobnie jak dzisiaj przed występującymi artystami). Źródło: Gabriele Bella, La cantata delle putte delli Ospitali, 1700, domena publiczna.

Antonio Lucio Vivaldi (1678‑1741) był włoskim muzykiem, wirtuozem gry na skrzypcach i kompozytorem. W 25. roku życia otrzymał święcenia kapłańskie, a ponieważ był rudy, stąd przydomek „Rudy Ksiądz”. Należał do najbardziej popularnych muzyków swoich czasów, jednak po jego śmierci jego twórczość została zapomniana. Ponownie odkryto ją w XX w.

Początkowo Vivaldi prowadził działalność duszpasterską w weneckim sierocińcu dla dziewcząt, gdzie stworzył chór i organizował koncerty, które stały się elementem ówczesnego życia artystycznego Wenecji. Miasto zaś w XVIII w. wprawdzie utraciło swoje znaczenie polityczne i gospodarcze, było jednak celem podróży turystycznych i edukacyjnych elit całej Europy (tzw. grande tourt2LXdq1eew_000tp001grande tour – czyli wielki objazd). Publiczne koncerty w sali i na dziedzińcu sierocińca z pewnością rozpropagowały twórczość Vivaldiego w Europie.

Po wyjeździe w 1718 r. zatrzymał się w Mantui na dworze tamtejszego gubernatora cesarskiego, księcia Filipa Heskiego. Stamtąd podróżował z koncertami po różnych miastach włoskich i środkowoeuropejskich, koncertując publicznie. Po powrocie do rodzinnej Wenecji kierował teatrem „Sant Angelo”,w którym sam też występował. Teatr stał się niemal miejscem pielgrzymek muzyków z całej Europy, jeszcze bardziej rozsławiając artystę.

Po roku 1700 nastąpiła zmiana gustów muzycznych i Vivaldi zaczął tracić swoją popularność, a próby pozyskania wsparcia ze strony cesarza okazały się bezowocne. Wkrótce starszy już zresztą kompozytor zmarł. Pochowany został w Wiedniu.

Cywilizacja oświecenia

Wiek XVIII przyniósł wiele zmian w Europie. Odnosiły się one do sfer określanych jako kultura, ale objęły także szereg innych obszarów, takich jak demografia, rodzina, przemysł, rolnictwo, komunikacja. Zakres tych przeobrażeń pozwala mówić o zmianach wręcz cywilizacyjnych, czyli dotyczących całokształtu życia społecznego.

Cechą charakterystyczną epoki było znaczące powiększenie się liczby mieszkańców Europy. Najmniej ludności przybyło na i tak już gęsto zaludnionych terenach, takich jak Holandia czy Francja, ale w pozostałych państwach liczba mieszkańców zwiększyła się od 50 do blisko 300%. Wynikało to z polepszenia warunków bytowych – lepszego wyżywienia, mniej destrukcyjnych sposobów prowadzenia wojen, lepszych warunków mieszkaniowych i wreszcie znaczącej poprawy stanu zdrowia ludzi.

Rozwój ludności niektórych krajów europejskich w XVIII w. (w tys.)

Źródło: E. Rostworowski, Historia powszechna wiek XVIII, Warszawa 1984, s. 20

Szczególne znacznie miał ten ostatni czynnik. Wynikało to z postępu w medycynie – wprowadzenia pierwszych szczepień, wyraźnego polepszenia stanu sanitarnego miast, znacznego poprawienia higieny i porządku. Możliwe to było m.in. dzięki ingerencji władz centralnych, które mogły administracyjnie narzucić, a co ważniejsze, egzekwować nowe porządki.

R16UjOqINe6NS

Pierwszy znany opis ziemniaka w Europie z 1588 r., z kolorowanym rysunkiem. Pierwszy znany opis ziemniaka w Europie z 1588 r., z kolorowanym rysunkiem. Źródło: Samuel austin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1Tq5Mz1etkWE

Sadzenie ziemniaków wg szesnastowiecznej kroniki inkaskiej. Ziemniak był jedną z podstawowych roślin spożywczych w Ameryce Południowej. Hiszpanie najpierw przenieśli jego uprawę na wyspy atlantyckie, a później na kontynent europejski. Pod koniec XVI w. roślina poznana została m.in. w Irlandii (ponoć w wyniku plądrowania wraków wielkiej armady hiszpańskiej w 1588 r.). Roślina szybko stała się podstawą jadłospisów tamtejszej biedoty posiadającej jedynie niewielkie działki przyzagrodowe. Sadzenie ziemniaków wg szesnastowiecznej kroniki inkaskiej. Ziemniak był jedną z podstawowych roślin spożywczych w Ameryce Południowej. Hiszpanie najpierw przenieśli jego uprawę na wyspy atlantyckie, a później na kontynent europejski. Pod koniec XVI w. roślina poznana została m.in. w Irlandii (ponoć w wyniku plądrowania wraków wielkiej armady hiszpańskiej w 1588 r.). Roślina szybko stała się podstawą jadłospisów tamtejszej biedoty posiadającej jedynie niewielkie działki przyzagrodowe. Źródło: Felipe Guaman Poma de Ayala, 1615/1616, domena publiczna.

R1BMeTOcedwZF

Fryderyk II, król Prus Walory ziemniaków doceniali też władcy. Fryderyk II, król Prus, uznając zalety, przede wszystkim dużą plenność (ilość plonów), jakie można uzyskać, nakazał odgórnie wprowadzać uprawę ziemniaków w swoich krajach. Na zdjęciu obraz namalowany w 1886 przez Roberta Warthmülera przedstawiający Fryderyka II podczas jednego z corocznych objazdów swojego królestwa. Władca zainteresowany jest zbiorami ziemniaków, które pokazuje mu pochylony chłop. Obraz eksponowany jest w Muzeum Historii Niemiec w Berlinie. Źródło: Robert Warthmüller, Fryderyk II, król Prus, 1886, olej na płótnie, Deutsches Historisches Museum, domena publiczna.

R1FkjvbBnJCTH

Edward Jenner przeprowadza szczepienia ochronne na tzw. „krowią ospę” (krowiankę), która uodporniała na ospę prawdziwą. Edward Jenner przeprowadza szczepienia ochronne na tzw. „krowią ospę” (krowiankę), która uodporniała na ospę prawdziwą. Źródło: Ernest Board, ok. 1910, domena publiczna.

R1yU1w8ZXMtzl

Karykatura na temat obaw przed szczepieniami „krowią ospą” (krowianką), XVIII w. Satyra była dziełem znanego rysownika z przełomu XVIII i XIX w. Jamesa Gillraya. Centralną postacią rysunku jest sam Jenner, dokonujący szczepienia starszej kobiety. W tym czasie miała miejsca ostra dyskusja, a część ówczesnych lekarzy nie podzielała poglądów, że szczepienia zapobiegają zachorowaniu na niezwykle groźną ospę prawdziwą (wg szacunków ok. 50 % zarażonych umierało). Karykatura pokazywała rzekome zgubne efekty szczepienia krowianką – pacjenci nabywali bydlęcych atrybutów. Karykatura na temat obaw przed szczepieniami „krowią ospą” (krowianką), XVIII w. Satyra była dziełem znanego rysownika z przełomu XVIII i XIX w. Jamesa Gillraya. Centralną postacią rysunku jest sam Jenner, dokonujący szczepienia starszej kobiety. W tym czasie miała miejsca ostra dyskusja, a część ówczesnych lekarzy nie podzielała poglądów, że szczepienia zapobiegają zachorowaniu na niezwykle groźną ospę prawdziwą (wg szacunków ok. 50 % zarażonych umierało). Karykatura pokazywała rzekome zgubne efekty szczepienia krowianką – pacjenci nabywali bydlęcych atrybutów. Źródło: James Gillray, 1802, Biblioteka Kongresu USA, domena publiczna.

R19myLUmNQYFA

Plan Wiednia z 1739 r. z istniejącymi fortyfikacjami oraz ważniejszymi pałacami i budynkami publicznymi,  siecią kanałów i ścieków podziemnych odprowadzających nieczystości z miasta. Już wówczas władze miejskie dbały o poprawę stanu sanitarnego wewnątrz miasta. Plan Wiednia z 1739 r. z istniejącymi fortyfikacjami oraz ważniejszymi pałacami i budynkami publicznymi,  siecią kanałów i ścieków podziemnych odprowadzających nieczystości z miasta. Już wówczas władze miejskie dbały o poprawę stanu sanitarnego wewnątrz miasta. Źródło: 1739, domena publiczna.

Problem definicji „oświecenia”

Nazwa „oświecenie” pochodzi od słowa „światło”. Światło umożliwia postrzeganie, a ono jest pierwszym krokiem do rozumienia. To w sposób oczywisty wiązano z nauką i nauczaniem (czyli z edukacją i kształceniem). Oświecać znaczyło uczyć, stąd nacisk na rozwój powszechnego szkolnictwa i zainteresowań naukowych.

W tradycyjnym społeczeństwie stanowym szkolnictwo od czasów średniowiecza „przypisane” było do zadań Kościoła. Zatem każda chęć oddziaływania na system szkolny oraz zakres i sposób nauczania siłą rzeczy wiązała się w cywilizacji zachodniej z problemem religii i kultu. Silne oparcie na tradycji i niechęć do wszelkiego „nowinkarstwa” powodowały powstawanie wielu obszarów konfrontacji między zwolennikami idei oświecenia a Kościołami. Szczególnie odnosiło się to do najbardziej sformalizowanego i zhierarchizowanego z nich, czyli Kościoła katolickiego. Krytyka papiestwa, wielu instytucji kościelnych, zakonów kontemplacyjnych czy nauczających (np. jezuitów) stała się elementem krytyki całego systemu społecznego i politycznego: stanowości, absolutyzmu, braku równości społecznej, braku demokracji.

R1I1K6MTZ635S

Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung „Oświecenie to wyjście człowieka z zawinionej przez niego niedojrzałości. Niedojrzałość jest nieumiejętnością posługiwania się własnym rozumem bez przewodnictwa innych. Niedojrzałość ta jest zawiniona przez człowieka, jeśli jej powód tkwi nie w braku rozumu, ale zdecydowania i odwagi, by swym rozumem posługiwać się bez zwierzchnictwa innych. Sapere aude! – Odważ się posługiwać własnym rozumem! – stanowi maksymę przewodnią oświecenia. Gnuśność i tchórzliwość są przyczynami tego, że tak wielu ludzi, którzy choć z natury wolni od obcego przewodnictwa (naturaliter maiorennes), to jednak chętnie przez całe życie pozostają niedojrzali, dlatego też inni tak łatwo stają się ich opiekunami. A jakże wygodnie jest być niedojrzałym. Jeżeli mam księgę, która myśli za mnie, duszpasterza, który ma za mnie sumienie, doktora, który decyduje za mnie o diecie itd., wówczas sam nie muszę się o nic starać. Źródło: Immanuel Kant, Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung, 1700, domena publiczna.

R1A6iPI9Z9kSP

Klemens XI, papież w l. 1700-1721 Klemens XI, papież w l. 1700-1721 Źródło: Olej, domena publiczna.

RRYZX9HcWhVib

Klemens XII, papież w l. 1730-1740 Klemens XII, papież w l. 1730-1740 Źródło: Agostino Masucci, domena publiczna.

R12V0RFSSUZP1

Benedykt XIV, papież w l. 1740-1758 Benedykt XIV, papież w l. 1740-1758 Źródło: Pierre Subleyras, olej na płótnie, Pałac w Wersalu, domena publiczna.

W poszukiwaniu nowej religijności i nowego Kościoła – masoneria

W poszukiwania sił, które mogłyby zastąpić Kościoły w ich dotychczasowych funkcjach – przede wszystkim funkcji etycznego kształtowania człowieka oraz budowy więzi wspólnotowych – powstawały takie idee, jak religia naturalna (wyznanie, które miałoby cechy wspólne dla wszystkich, swoisty synkretyzmt2LXdq1eew_000tp002synkretyzm), deizmt2LXdq1eew_000tp003deizm, stosunkowo rzadziej ateizm. W tych kategoriach należy też postrzegać gwałtowny rozwój wolnomularstwa, czyli masonerii. Szczególnie ten ostatni ruch wydał się Kościołowi groźny, gdyż stanowił próbę budowy poczucia wspólnotowości wśród elit i to – co wydawało się szczególnym zagrożeniem – przy pomocy tych samych narzędzi, którymi posługiwał się Kościół.

Wolnomularstwo powstało na Wyspach Brytyjskich na początku XVIII w. i stało się płaszczyzną spotkań ludzi wykształconych oraz zamożnych, określanych mianem „gentelman”. Członkami masonerii mogli być ludzie wywodzący się z różnych stanów, co było możliwe za sprawą specyfiki angielskiego systemu stanowego. Taki wzorzec po przeniesieniu na grunt Europy kontynentalnej miał już posmak „rewolucji”, gdyż przełamywał bariery stanowe. W dodatku nadanie tym spotkaniom atmosfery tajemniczości (często związanej z orientalizmem, co wówczas uważano nie tylko za interesujące, ale też uduchowione), mało zrozumiałe rytuały, zrównanie członków (demokratyzacja) oraz ścisła hierarchizacja, choć zbudowana w oparciu o inne na pozór kryteria, zapewniły masonerii triumfalny pochód przez Europę i Amerykę.

RPR9zMCyUtDT9

Oko opatrzności na piramidzie – symbol, którym często posługiwali się deiści – tu na amerykańskim banknocie jednodolarowym. Oko Boże to symbol znany już w starożytnym Egipcie, później przejęty przez religię żydowską i chrześcijaństwo. Stało się też symbolem wolnomularskim jako wszystko widzące oko zawieszone w chmurach. Oko opatrzności na piramidzie – symbol, którym często posługiwali się deiści – tu na amerykańskim banknocie jednodolarowym. Oko Boże to symbol znany już w starożytnym Egipcie, później przejęty przez religię żydowską i chrześcijaństwo. Stało się też symbolem wolnomularskim jako wszystko widzące oko zawieszone w chmurach. Źródło: domena publiczna.

Rss4YqWuAaujG

Symbol masonerii (wolnomularstwa – cyrkiel i węgielnica – tu na murze budynku w Anglii. Symbol masonerii (wolnomularstwa – cyrkiel i węgielnica – tu na murze budynku w Anglii. Źródło: Nabokov, domena publiczna.

RRivSalgwSRS0

Grafika przestawiająca rytuał przyjmowania kandydata do loży masońskiej – sądząc po strojach miało to miejsce w Anglii w XVIII w. Grafika przestawiająca rytuał przyjmowania kandydata do loży masońskiej – sądząc po strojach miało to miejsce w Anglii w XVIII w. Źródło: Liberal Freemason, ok. 1805, domena publiczna.

R1OO37njgmCGa

Stanisław August Poniatowski Do masonerii należał Stanisław August Poniatowski. Na obrazie namalowanym już po jego abdykacji, przedstawiony on został z zawieszonym na szyi medalem masońskim z okiem opatrzności. Obraz Luoise Élisabeth Vigée le Brun z 1797 r. znajduje się w Muzeum w Kijowie. Źródło: Louise Élisabeth Vigée Le Brun, Stanisław August Poniatowski, 1797, olej na płótnie, Museum of Bogdan and Varvara Khanenko, domena publiczna.

Rc6iGhAJKctbL

George Washington Masonic National Memorial – Narodowy Pomnik Wolnomularski poświęcony Jerzemu Waszyngtonowi w Alexsandrii w stanie Wirginia nieopodal stołecznego Waszyngtonu. Pomnik powstał w latach 1823-1932. Prezentowany budynek główny ma wiele znaczeń i nawiązań symbolicznych – np. portyk wejściowy przypomina Partenon, kolejne kondygnacje zbudowane zostały wg kolejnych porządków greckich: doryckiego, jońskiego, korynckiego, całość zwieńczono czymś, co przypomina piramidę, a jednocześnie jest nawiązaniem do latarni morskiej stojącej w porcie Aleksandrii na wyspie Faros (jeden z cudów świata antycznego). Jedno z pięter stanowi muzeum poświęcone Jerzemu Waszyngtonowi, który też był członkiem loży masońskiej. George Washington Masonic National Memorial – Narodowy Pomnik Wolnomularski poświęcony Jerzemu Waszyngtonowi w Alexsandrii w stanie Wirginia nieopodal stołecznego Waszyngtonu. Pomnik powstał w latach 1823-1932. Prezentowany budynek główny ma wiele znaczeń i nawiązań symbolicznych – np. portyk wejściowy przypomina Partenon, kolejne kondygnacje zbudowane zostały wg kolejnych porządków greckich: doryckiego, jońskiego, korynckiego, całość zwieńczono czymś, co przypomina piramidę, a jednocześnie jest nawiązaniem do latarni morskiej stojącej w porcie Aleksandrii na wyspie Faros (jeden z cudów świata antycznego). Jedno z pięter stanowi muzeum poświęcone Jerzemu Waszyngtonowi, który też był członkiem loży masońskiej. Źródło: Ben Schumin, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Akademie, towarzystwa naukowe i salony literackie

Tradycyjne ramy nauczania i zakres badań naukowych były ściśle określone przez Kościoły. Ich funkcje cenzorskie oraz stanie na straży istniejących i aprobowanych przez władców porządków społecznych utrudniały rozwój nauki. Przekonali się o tym Kopernik, Galileusz czy Kartezjusz. Stąd w XVIII w., podobnie jak w przypadku szkolnictwa czy nowego typu wspólnotowości, podjęto próbę uniezależnienia nauki od Kościołów i prowadzonych przez nie instytucji, tworząc akademie i towarzystwa naukowe.

Już wcześniej pewną formą odejścia od Kościoła w dziedzinie nauki było powołanie instytucji państwowych, takich jak angielskie Towarzystwo Królewskie (1660) czy francuska Akademia Nauk (1666). Podobne instytucje powstawać zaczęły w innych krajach (np. Berlin – 1700, Petersburg – 1724).

Ważną rolę w upowszechnianiu, ale też kreowaniu kierunków badań odegrał znany już z poprzedniego stulecia „salon literacki”. Wprawdzie jego geneza była francuska, ale stał się on elementem kultury elit europejskiego kręgu cywilizacyjnego. Do najbardziej znanych salonów należał paryski salon pani de Geoffrin, która korespondowała nawet ze Stanisławem Augustem Poniatowskim.

R1IGRnMdocG4l

Współczesna siedziba Royal Society - Towarzystwa Królewskiego założonego w 1660 r.. Jego członkami byli najwybitniejsi uczeni – spośród Polaków m.in. król Stanisław August Poniatowski, prymas Michał Poniatowski, gdańszczanin Jan Heweliusz, a w XIX w. Edmund Strzelecki – odkrywca „wnętrza Australii”. Współczesna siedziba Royal Society - Towarzystwa Królewskiego założonego w 1660 r.. Jego członkami byli najwybitniejsi uczeni – spośród Polaków m.in. król Stanisław August Poniatowski, prymas Michał Poniatowski, gdańszczanin Jan Heweliusz, a w XIX w. Edmund Strzelecki – odkrywca „wnętrza Australii”. Źródło: Kaihsu Tai, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1NrsiHE0ODse

Minister Colbert przedstawia w 1667 r. Ludwikowi XIV członków Królewskiej Akademii Nauk Minister Colbert przedstawia w 1667 r. Ludwikowi XIV członków Królewskiej Akademii Nauk Źródło: Henri Testelin, XVII w., Pałac w Wersalu, domena publiczna.

R1GVixRKUwUQ1

Budynek Instytutu Francuskiego w Paryżu – obecnie siedziba Francuskiej Akademii Nauk. (zdjęcie współczesne) Budynek Instytutu Francuskiego w Paryżu – obecnie siedziba Francuskiej Akademii Nauk. (zdjęcie współczesne) Źródło: Benh LIEU SONG, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

REVoR8N1rThti

Rosyjska Akademia Nauk, założona przez Piotra I w Petersburgu w 1724 r. (obecnie w tym budynku znajduje się muzeum). Rosyjska Akademia Nauk, założona przez Piotra I w Petersburgu w 1724 r. (obecnie w tym budynku znajduje się muzeum). Źródło: Alex Florstein, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1JT85YELqfsp

Wejście do Pruskiej Akademii Nauk na dziedzińcu dzisiejszej Biblioteki Państwowej w Berlinie przy ul. Unter den Linden. Pierwszym przewodniczącym Akademii był G. W. Leibniz (1646-1716), wybitny myśliciel i uczony końca XVII w. Wejście do Pruskiej Akademii Nauk na dziedzińcu dzisiejszej Biblioteki Państwowej w Berlinie przy ul. Unter den Linden. Pierwszym przewodniczącym Akademii był G. W. Leibniz (1646-1716), wybitny myśliciel i uczony końca XVII w. Źródło: Andreas Praefcke, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Triumf doświadczenia i logiki

Potępienie Galileusza przez inkwizycję w 1633 r. uznane zostało przez większość uczonych za znak zaostrzenia cenzorskiej roli Kościoła. Pod wpływem tych wydarzeń Kartezjusz miał zniszczyć część swoich prac. W kręgach uczonych utrzymujących ze sobą ściśle kontakty sprawa została odebrana bardzo źle, choć zakres represji, jakie zastosowano wobec Galileusza, był więcej niż „skromny”.

Po tych wydarzeniach i „propagandowym” zdyskredytowaniu cenzorskich zapędów Kościoła inkwizycja zaczęła działać wyjątkowo ospale, niejako „spoczęła na laurach”. Uczeni jednak zaczęli powstrzymywać się od tworzenia wielkich, spekulatywnych teorii, które mogły uderzać w tradycyjne modele społeczne i światopoglądowe. Podejmowano mnóstwo „małych” doświadczeń i można wręcz powiedzieć, że zaczęto składać świat z drobnych kawałków. Dobrym przykładem takich działań była francuska Encyklopedia, odznaczająca się logiką i racjonalnością objaśnień.

Ram metodologicznych prowadzenia tych badań dostarczyły dzieła najwybitniejszego filozofa francuskiego XVII w., Kartezjusza. Uznał on, że najważniejszym elementem procesu poznania jest samo myślenie. Stąd jego słynna maksyma „Cogito ergo sum” - „Myślę więc jestem”. Idee racjonalizmu, który miał kierować uczonymi, i rozumu ludzkiego jako miary wszechrzeczy zostały oczywiście potępione przez wszystkie Kościoły (także protestanckie).

Myśliciele angielscy dostarczyli Europie drugiego narzędzia do badań, tzn. zasadę oparcia się na doświadczeniu, czyli empiryczności poznania. Isaac Newton podkreślał, że „wszystko, co nie wynika ze zjawiska, jest hipotezą”. Myśl tę rozwinął John Locke, który uważał, że każda racjonalna teoria winna zostać potwierdzona przez eksperyment.

Owe dwie ścieżki – racjonalizm i empiryzm - miały stać się podwaliną nowoczesnej nauki europejskiej.

R1ArtvYjIXWnS

Galileusz przed rzymską inkwizycją Źródło: Cristiano Banti, Galileusz przed rzymską inkwizycją, 1857, domena publiczna.

RT0tDEqBDp77U

Portret René Decartes’a, zwanego Kartezjuszem (1596-1650) Portret René Decartes’a, zwanego Kartezjuszem (1596-1650) Źródło: Frans Hals, ok. 1649-1700, olej na płótnie, Muzeum w Luwrze, domena publiczna.

Rl9tLvlhvTXRJ

Dysputa królowej Szwecji Krystyny z Kartezjuszem Dysputa królowej Szwecji Krystyny z Kartezjuszem. Obraz namalowany w XIX w. wg pierwowzoru wcześniejszego. Królowa Krystyna Waza była córką Gustawa Adolfa Wazy, brata stryjecznego Władysława IV Wazy i Jana Kazimierza, królów Polski. Abdykowała ona w 1654 r. i przeszła z luteranizmu na katolicyzm, po czym wyjechała do Rzymu. Wcześniej jednak w 1649 r. zaprosiła Kartezjusza do Szwecji, aby udzielał jej lekcji z filozofii. Według anegdoty królowa wyznaczyła godziny zajęć na 5 raną i odbywały się one w nieogrzewanej sali. W surowym klimacie Szwecji uczony przeziębił się i w następnym roku umarł. Prezentowany obraz ma wymowę symboliczną, gdyż pokazuje dysputę między królową a uczonym w obecności licznego kleru katolickiego, w tym kardynałów, co w Sztokholmie nie mogło mieć miejsca. Malarz nawiązał do późniejszego pobytu Krystyny w Rzymie. Źródło: Nils Forsberg, Dysputa królowej Szwecji Krystyny z Kartezjuszem, 1884, domena publiczna.

R1b5PQv6G6R6w

Portret Sir Isaaca Newtona Portret Sir Isaaca Newtona Źródło: Godfrey Kneller, 1702, olej na płótnie, National Portrait Gallery w Londynie, domena publiczna.

RPbEl8NXgNzAS

Portret Johna Locka Portret Johna Locka Źródło: Godfrey Kneller, 1697, Emitaż w Petersburgu, domena publiczna.

Edukacja

R5HrYcYbl6lzS1

Strona tytułowa pierwodruku „Emila” z 1762 r. Strona tytułowa pierwodruku „Emila” z 1762 r. Źródło: Jean-Jacques Rousseau, 1762, domena publiczna.

Podstawowym celem elit intelektualnych epoki było ukształtowanie „nowoczesnego człowieka”. Wielkim osiągnięciem było dostrzeżenie dziecka jako osobowości, którą można, a nawet trzeba ukształtować. Najbardziej poczytnym dziełem wskazującym na takie potrzeby była powieść Jana Jakuba (Jean‑Jacques) Rousseau, pt. „Emil, czyli o wychowaniu” (1762). W praktyce jego ideały zastosował Johann Heinrich Pestalozzi (1746‑1827) ze Szwajcarii, który od 1773 do 1779 r. prowadził rodzaj szkoły dla ubogich dzieci. W specjalnie założonym gospodarstwie rolnym chłopcy uczyli się nowoczesnej uprawy ziemi, poznawali m.in. tajniki nawożenia. Natomiast dziewczęta uczyły się zajęć gospodarskich i domowych – gotowania, szycia, tkania, prowadzenia gospodarstwa. Oczywiście dbano także o umiejętność pisania i czytania oraz uczono zasad moralnych. Dzięki nowatorskiemu podejściu do kształcenia zakład ten zyskał europejski rozgłos.

Idea powszechnego nauczania uznana została za ważną z punktu widzenia władz. W Prusach wprowadzono ją już w 1717 r., ale realizacja „powszechności” okazała się niemożliwa. Nawet powtórzenie w tzw. „generalnym porządku szkolnym” w 1763 r. przez Fryderyka II obowiązku nauczania dzieci nie usunęło podstawowych problemów upowszechnienia oświaty: braku środków, szkół i odpowiednio wykształconych kadr nauczycielskich. W Prusach jedną z przyczyn wprowadzenia powszechnego nauczania było dążenie władców do pozyskania lepszej jakości żołnierzy. Jednak nadal w większości krajów posiłkowano się tradycyjnym szkolnictwem parafialnym i Kościołem jako organem nadzorującym i organizującym oświatę.

R1POh7xr4m2KT

Rousseau Najbardziej znany portret Rousseau namalowany przez M. Q. de La Toura. Źródło: Maurice Quentin de La Tour, Rousseau, XVIII w., pastele, Musée Antoine-Lécuyer, domena publiczna.

RAfq785qR3JVT

Portret Johanna Heinricha Pestalozziego  Portret Johanna Heinricha Pestalozziego  Źródło: Georg Friedrich Adolph Schöner, 1804, domena publiczna.

R1Yu7JXD7OFko

Dziewiętnastowieczna rycina rozsławiająca metody pedagogiczne stosowane przez Pestalozziego. Ryc. z 1882 r. pokazująca Johanna z żoną Anną przy nauczaniu. Dziewiętnastowieczna rycina rozsławiająca metody pedagogiczne stosowane przez Pestalozziego. Ryc. z 1882 r. pokazująca Johanna z żoną Anną przy nauczaniu. Źródło: 1882, Rycina, domena publiczna.

R1anV7B791fUr

Szkoła elementarna (parafialna) w pierwszej poł. XIX w. Obraz J. P. Hasenclevera z 1845 r. przedstawiający w sposób nieco satyryczny wiejską szkołę w Prusach Szkoła elementarna (parafialna) w pierwszej poł. XIX w. Obraz J. P. Hasenclevera z 1845 r. przedstawiający w sposób nieco satyryczny wiejską szkołę w Prusach Źródło: Johann Peter Hasenclever, 1845, olej na płótnie, domena publiczna.

Szkoła użyteczna dla państwa

System szkolny, według pojęć oświeceniowych, powinien rozwijać człowieka, wskazując mu jego możliwości, a nie z góry ustalone miejsce w społeczeństwie, ale powinien też uczyć rzeczy przydatnych.

Wskazywać zaczęto na wady tradycyjnych gimnazjów klasycznych, które kładły nacisk na znajomość łaciny, greki i tekstów starożytnych. Zaczęły się pojawiać gimnazja realne, gdzie uczono języków współczesnych, rachunków, historii i literatury kraju ojczystego, wreszcie także podstaw nauk przyrodniczych.

Wielką popularnością cieszyły się tzw. Akademie Rycerskie, skierowane do młodzieży szlacheckiej i przygotowujące ją do funkcji, jakie miała pełnić w społeczeństwie. Szczególnie chętnie takie szkoły zakładano w we Francji, Niemczech i Austrii. Uczono tam, oprócz wspomnianych wcześniej przedmiotów z gimnazjów realnych, także zajęć „żołnierskich”: jazdy konnej, szermierki, ale też umiejętności przydatnych w życiu towarzyskim np. tańca czy śpiewu. W Polsce znane były Collegium Nobilium czy Szkoła Rycerska, w Niemczech - Akademia w Wiedniu czy w Legnicy na Śląsku (z powodu bliskości granicy uczęszczało do niej wielu Polaków).

R1P8bLa9eV9YP

Collegium Nobilium Collegium Nobilium w Warszawie wg rysunku w XVIII w. Źródło: Collegium Nobilium, domena publiczna.

RHhdN1xiUb9M2

Dzisiejszy wygląd budynku, w którym dawniej mieściło się Collegium Nobilium Dzisiejszy wygląd budynku, w którym dawniej mieściło się Collegium Nobilium Źródło: Hubert Śmietanka, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

RtUXC0yQ2red0

Założona w 1745 r. przez cesarzową Marię Teresę szkołą dla młodzieży chcącej robić karierę w administracji austriackiej „Teresianum” w Wiedniu. Widok obecny budynku szkolnego Założona w 1745 r. przez cesarzową Marię Teresę szkołą dla młodzieży chcącej robić karierę w administracji austriackiej „Teresianum” w Wiedniu. Widok obecny budynku szkolnego Źródło: Erich Schmid, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R9K1HWYYRvuWN

Akademia Rycerska w Legnicy na Śląsku Akademia Rycerska w Legnicy na Śląsku Źródło: Aw58, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Architektura odczytywana na nowo

Przez znaczną część XVIII w. dominował styl barokowy, z tym jednak, że w architekturze można było dostrzec jego ewolucję w kierunku swoistego wariantu stylistycznego, nazwanego przez historyków „rokoko”. Nazwa ta pochodzi od chętnie używanego ornamentu w kształcie muszli (fr. rocaille – muszla). Rokokowa stylistyka przejawiała się głównie w zdobnictwie. We Francji – we wnętrzach, natomiast w Niemczech ornament ów wychodził niejako na zewnątrz, w przestrzeń ogrodu czy placu.

Do najbardziej udanych realizacji rokokowych z pewnością należy zaliczyć pałacyk letni „Petit Trianon”, wzniesiony w Wersalu przez króla Ludwika XV dla swojej metresyt2LXdq1eew_000tp004metresy markizy de Pompadour. Swoistymi rokokowymi klejnotami były pałace: Zwinger w Dreźnie czy Sanssouci w Poczdamie. Miały one charakter siedzib prywatnych, zapewniających maksimum wygody i dalekich od pompatycznej reprezentacyjności, która nadal posługiwała się językiem monumentalnego baroku dworskiego.

Pod koniec epoki pod wpływem wykopalisk w Pompejach (od 1748) i Herkulanum (od 1711) raz jeszcze odkryto starożytność. Upowszechniać zaczęto elementy architektury nawiązujące do budowli klasycznych, np.: wspomniany Petit Trianon, wzniesiona w Berlinie przez śląskiego architekta Langhansa Brama Brandenburska czy paryski Panteon. Innym wielkim odkryciem oświecenia było średniowiecze. Dość niespodziewanie sztuka gotycka uznana została za ciekawą inspirację. W przestrzeni parków pojawiać się zaczęły romantyczne „średniowieczne” ruiny.

R1O0yhGgZsSVr

Ornament w typie „Rocaille” muszlowym typowym dla rokoka. Po raz pierwszy wykorzystany w 1730 r. Ornament w typie „Rocaille” muszlowym typowym dla rokoka. Po raz pierwszy wykorzystany w 1730 r. Źródło: FA2010, domena publiczna.

RzhzxQBVwrgeC

Dekoracja w stylu rocaille zastosowana w zamku w Ludwigsburgu w Niemczech Dekoracja w stylu rocaille zastosowana w zamku w Ludwigsburgu w Niemczech Źródło: Warburg, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RS0UNiXwA46xO

Fasada ogrodowa pałacu Petit Trianon w Wersalu Fasada ogrodowa pałacu Petit Trianon w Wersalu Źródło: Starus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RP1NRun84McWW

Madame de Pompadour Portret markizy de Pompadour namalowany przez F. Bouchera ok. 1756 r. Obecnie znajduje się w muzeum Alte Pinakotheka w Monachium. Źródło: François Boucher, Madame de Pompadour, 1756, olej na płótnie, Alte Pinakothek, domena publiczna.

W pogoni za przyjemnością – nowe oblicza sztuki

Podobnie jak w przypadku architektury również inne dziedziny sztuk plastycznych poszukiwały przyjemności, subtelności, radości życia a nawet smaku.

Wyszukane sceny rodzajowe, odpoczynek w ogrodzie, codzienne zajęcia w salonie stawały się motywami malarskimi takich artystów jak Jean Antoine Watteau, François Boucher, a w Anglii Thomas Gainsborough. Innym modnym nurtem sztuki, niejako korespondującym z wręcz naukowym zacięciem wnikliwego obserwatora, było malarstwo wedutowe, czyli pokazujące widoki miast. Wśród twórców wedut zasłynęli dwaj o przydomku Canaletto: starszy (Giovani Antonio Canal) i jego siostrzeniec Bernardo Bellotto, zwany Canaletto.

Pod koniec epoki moda na antyk zaczęła oddziaływać na sztuki plastyczne – malarstwo i rzeźbę. W opozycji do barokowych tendencji epatowania emocjami, uczucia podporządkowane zostały racjonalnemu spokojowi. Postacie z malarstwa Jacques’a Louis’a Dawida cechuje chłodny spokój i stonowane emocje.

Niezwykle popularnym elementem sztuki staje się rzemiosło artystyczne, a surowcem wyjątkowo wręcz cenionym – porcelana. Opanowanie sztuki produkcji porcelany w saskiej Miśni błyskawicznie rozprzestrzeniło się w całej Europie. Porcelanowe wyroby stały się w pewnym sensie kwintesencją nowej sztuki – tworzonej dla przyjemności, elitarnej, kruchej, o wysublimowanym smaku, ale w motywach chętnie nawiązującej do wzorów orientalnych (chińskich) lub rustykalnych (wiejskich).

R1LlBKkeGbbwI

Odjazd na Cyterę Obraz Jeana Antoine’a Watteau pt. „Odjazd na Cyterę” przedstawia częsty w okresie rokoka motyw zabawy i idyllicznej atmosfery wśród społeczności dworskiej. Prezentowany obraz znajduje się w Pałacu w Charlottenbourgu w Berlinie, ale inne dzieła tego autora pod identycznym tytułem, różniące się jedynie szczegółami, znajdują się obecnie w Luwrze oraz w rezydencji Städel we Frankfurcie n/Menem. Źródło: Antoine Watteau, Odjazd na Cyterę, 1720, olej na płótnie, domena publiczna.

Rq2oP1622JiPF1

Sala na Zamku Królewskim w Warszawie znana jako „Sala Canalletta” Sala na Zamku Królewskim w Warszawie znana jako „Sala Canalletta” Źródło: Marek & Ewa Wojciechowscy, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Opera – między muzami a polityką

Szczególną rolę w okresie oświecenia odegrał teatr, a zwłaszcza opera. To pierwsza z epok, w której muzyka zajęła tak poczesne miejsce. Dominowali kompozytorzy włoscy: Antonio Vivaldi, Alessandro Scarlatti i inni. Ich miejsce stosunkowo szybko zaczęli jednak zajmować artyści z Niemiec: Georg Friedrich Händel, Johann Sebastian Bacht2LXdq1eew_000tp005Johann Sebastian Bach i wreszcie Wolfgang Amadeusz Mozartt2LXdq1eew_000tp006Wolfgang Amadeusz Mozart.

Muzyka miała kilka nurtów, które się wzajemnie krzyżowały, przenikały i inspirowały. Nadal istotne znaczenie miała muzyka kościelna przeznaczona do upiększenia liturgii. Popularna była zarówno w katolicyzmie, jak i protestantyzmie (który, w przeciwieństwie do sztuk plastycznych, nie oskarżał jej o zbędne odwracanie uwagi wiernego od skupienia się na Bogu). Kolejnym nurtem była muzyka dworska, w której przodowali kompozytorzy francuscy, poczynając od Jeana Baptiste'a Lully’ego, przez Françoisa Couperina, po Jean‑Philippe’a Rameau. Dla dworu tworzyli także tacy wielcy, jak Händel, Haydn, Bach, Mozart. Muzykowi nadzwyczaj trudno było utrzymać się bez pomocy jakiegoś mecenasa.

Trzeci nurt, dworsko‑plebejski, gdyż skierowany do szerokiego grona odbiorców, to opera. Popularność teatru była ogromna, a oddziaływanie muzyki tworzonej na jego potrzeby bardzo silne. Po raz pierwszy pojawili się artyści, których można kreślić współczesnym mianem gwiazd – np. Farinnelli (śpiewak), baletmistrzynie (Barbara Campanini, zwana Barberina, Marie Camargo).

RGhobNXex0FfB

Rysunek kolorowany piórkiem Gabriela de Saint-Aubin z 1761 r. pokazujący przedstawienie operowe w Palais Royal w Paryżu. Scena z opery Lully’ego „Armide”. Rysunek kolorowany piórkiem Gabriela de Saint-Aubin z 1761 r. pokazujący przedstawienie operowe w Palais Royal w Paryżu. Scena z opery Lully’ego „Armide”. Źródło: Gabriel de Saint-Aubin, 1761, domena publiczna.

RTWGAU1zDBfuV

Portret tancerki Barbary Campani zwanej „La Barberina” Antoine’a Pesne, obecnie znajduje się w zamku Charlottenburg w Berlinie. Portret tancerki Barbary Campani zwanej „La Barberina” Antoine’a Pesne, obecnie znajduje się w zamku Charlottenburg w Berlinie. Źródło: Antoine Pesne, ok. 1745, olej na płótnie, Pałac Charlottenburg, domena publiczna.