Pierwsze wolne elekcje
Wprowadzenie
Francuz podróżujący po Polsce w XVI wieku tak pisał o stosunku Polaków do króla:
Elekcja Henryka WalezegoPodkreślić należy posłuszeństwo i wierność Polaków wobec prawnie obranych królów. Chociaż przysługuje im prawo wyboru króla, to zawsze dotychczas wybierali synów królów panujących. Nie wydaje mi się, żeby wśród innych narodów można było spotkać się z podobnym przykładem. Rząd państwa polskiego jest czymś w rodzaju republiki, w której królowie nie mogą obalić tego, co raz zgodnie przez sejm zostało uchwalone. Jednakże nawet jeżeli król polski źle rządzi, to w ciągu ostatnich pięciu wieków nie zaszedł wypadek, jak to ma miejsce w innych krajach, buntu przeciwko królowi, poza jednym wyjątkiem. Co więcej, chociaż mieli sposobność zemsty na całym rodzie wypędzonego króla, to nie tylko tego nie zrobili, ale nawet wybrali brata tego, którego wypędzili. Gdy król Ludwik Węgierski, który pochodził z domu andegaweńskiego, zmarł bez męskiego potomka, Polacy po jego śmierci, chociaż mieli możność wyboru kogo innego, wzięli sobie za króla córkę wspomnianego Ludwika Jadwigę, która następnie poślubiła Jagiełłę, wielkiego księcia litewskiego. Uznawali więc prawo wielkości i autorytetu i nigdy go nie nadużyli. Przeciwnie, słuchali swych królów za życia, szanowali ich i czcili po śmierci. Nie ma chyba drugiego narodu na świecie, który by tak niezłomnie i w ciągu tak długiego czasu trwał w miłości i przywiązaniu do dynastii tych, którzy sprawowali nad nim rządy.
Jehan Choisnyn, Elekcja Henryka Walezego, [w:] Jan Gintel, Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, t. 1, Kraków 1971, s. 159–160.
Ułóż w kolejności chronologicznej nazwy dynastii panujących w Polsce.
- Jagiellonowie
- Andegawenowie
- Piastowie
Przyporządkuj królów do odpowiednich dynastii.
Zygmunt Stary, Zygmunt August, Jadwiga, Kazimierz Wielki, Ludwik Węgierski, Bolesław Chrobry, Władysław Jagiełło
| Andegawenowie | |
|---|---|
| Jagiellonowie | |
| Piastowie |
Kiedy to było?
Szlachta wybiera króla
W 1572 roku umarł bezpotomnie król Zygmunt August. Był on ostatnim przedstawicielem dynastii Jagiellonów na polskim tronie. Król nie pozostawił dziedzica, ani nie wskazał następcy, dlatego szlachta musiała zdecydować, kto ma zostać nowym królem. Na zwołanym zaraz po śmierci króla sejmie szlachta z Polski i Litwy podjęła decyzję, że sama wybierze nowego monarchę. Postanowiono, że każdy szlachcic ma prawo oddać głos na swojego kandydata pod warunkiem, że osobiście przybędzie na elekcję, czyli wybory. Taki sposób wyboru króla nazwano wolną elekcją. Wszystkie elekcje przeprowadzano na polu elekcyjnym niedaleko Warszawy. Wolna elekcja była jednym z najważniejszych praw szlacheckich.
W Rzeczypospolitej mieszkało kilkaset tysięcy szlachty. Jednak na elekcję przyjeżdżało jej najczęściej od kilku do kilkunastu tysięcy. Dla wielu szlachciców kilkutygodniowy wyjazd był zbyt dużym wydatkiem, dlatego woleli zostać w domu. Przyjeżdżała szlachta bardzo bogata lub ta, która mieszkała niedaleko od Warszawy.
Pole elekcyjne
Króla szlachta wybierała na specjalnie wyznaczonym do tego polu niedaleko Warszawy. Pole to otoczone zostało wałem ziemnym, a wejścia na nie strzegły straże. Pilnowały one, aby nikt nie wchodził z bronią palną. Wewnątrz pola, wzdłuż wałów, szlachta ustawiała się w odpowiednim porządku – każde województwo miało swoje wyznaczone miejsce. W osobnej części pola budowano specjalne drewniane pomieszczenie – szopę senatorską. Obradowali w niej senatorowie, którzy słuchali przemówień i propozycji posłów reprezentujących kandydatów do tronu Rzeczypospolitej (kandydaci nie przyjeżdżali osobiście). Po wysłuchaniu wszystkich posłów prymas, w asyście innych senatorów, obchodził całe pole. Pytał o zdanie szlachtę z poszczególnych województw i spisywał liczbę głosów oddanych na każdego kandydata. Na koniec prymas, jako najważniejszy senator, ogłaszał, który kandydat uzyskał najwięcej głosów i został wybrany na króla.
Przyjrzy się planowi pola elekcyjnego i obrazowi przedstawiającemu wybory króla. Wskaż na ilustracjach cechy charakterystyczne pola elekcyjnego:
wał ziemny,
szopę senatorską,
miejsce dla posłów,
wejścia na pole elekcyjne.
Pierwsza wolna elekcja
O tron Rzeczypospolitej ubiegało się wielu władców z innych krajów. Przysłali oni do Warszawy swoich przedstawicieli, którzy starali się zdobyć poparcie i głosy szlachty dla swoich kandydatów. Po wielu burzliwych dyskusjach w 1573 roku szlachta zebrana na polu elekcyjnym wybrała na króla kandydata z Francji (brata króla francuskiego Karola IX) księcia Henryka Walezego, po którego udało się do Paryża polskie poselstwo.
Przyjrzyj się scenie przybycia polskiego poselstwa do Henryka Walezego, namalowanej w XIX wieku. Wskaż na obrazie nowo wybranego władcę i polskich szlachciców. Po czym można ich poznać? Co ich wyróżnia?
Na obrazie możesz zobaczyć, jak elekcję Henryka wyobrażał sobie trzysta lat później malarz Jan Matejko. Opisz atmosferę panującą w czasie obrad.
Artykuły henrykowskie
Król we Francji miał większą władzę niż król w Rzeczypospolitej, którego ograniczały przywileje szlacheckie. Dlatego część szlachty uważała, że należy zobowiązać nowo wybranego króla do przestrzegania polskiego prawa i przywilejów szlacheckich. W tym celu spisano specjalny dokument. Zawierał on najważniejsze prawa i przywileje obowiązujące w Rzeczypospolitej, których dotrzymania musiał zaprzysiąc przed koronacją każdy elekcyjny władca. Znalazł się tam również punkt, według którego szlachta mogła wypowiedzieć królowi posłuszeństwo, jeśli ten będzie łamał prawo. Zbiór ten nazwano Artykułami henrykowskimi, od imienia pierwszego władcy elekcyjnego.
Przeczytaj kilka postanowień Artykułów henrykowskich, do przestrzegania których zobowiązywał się przyszły król, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Artykuły henrykowskieNie mamy mianować ani obierać [wybierać] króla na państwo, sukcesora [następcy] naszego wsadzać. A to dlatego, aby […] wolne wybieranie króla zostawało wszem Stanom Koronnym.
O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, bez pozwolenia sejmu wszech stanów.
Sejm walny koronny we dwie lecie [co dwa lata] najdalej ma być składan [zwoływany], a gdzieby to była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, wtedy […] go składać [zwoływać] będziemy.
Podatków […] postanawiać nie mamy, bez dozwolenia wszech stanów na sejmie walnym.
Artykuły henrykowskie, [w:] , Volumina legum II, Warszawa 1733, s. 897–901.
Wskaż zdania prawdziwe.
- Król nie mógł nakładać podatków bez zgody sejmu.
- Król nie mógł zaczynać wojny bez zgody sejmu.
- Król zobowiązany był zwoływać sejm co dwa lata.
- W pilnych i nagłych sprawach król nie mógł zwołać sejmu.
- Tron polski był tronem dziedzicznym.
Poselstwo polskie do Francji
Po wyborze Henryka do Francji udało się poselstwo złożone z przedstawicieli senatu Rzeczypospolitej. Senatorów przyjęto w Paryżu z wielkimi honorami. Polacy imponowali Francuzom znajomością języków i wykształceniem.
Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
We Francji rozrywkami dworskimi były:
- słuchanie muzyki
- taniec
- spacery po ogrodach pałacowych
- zawody sportowe
- walki gladiatorów
Ucieczka Henryka Walezego
Na początku 1574 roku Henryk Walezy przybył do Krakowa, gdzie został koronowany. Jednak kilka miesięcy później dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji Karola IX. Postanowił wówczas, w tajemnicy przed Polakami, opuścić Kraków i wrócić do Francji, gdzie odziedziczył tron po zmarłym bracie i został królem. O jego planach wiedziało tylko kilku zaufanych towarzyszy. Henryk wraz z nimi wymknął się w nocy z zamku na Wawelu i ruszył w kierunku granicy. W momencie, kiedy ją przekraczał, dogonił go pościg urządzony przez polskich senatorów. Prosili oni króla, aby nie wyjeżdżał z kraju i nie opuszczał swoich poddanych. Ten obiecał jedynie, że wróci, gdy tylko załatwi wszystkie sprawy we Francji. Jak się miało okazać, do Polski nie wrócił już nigdy.
Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zaznacz zdania, które odpowiadają przedstawionemu przez malarza nastrojowi.
- Król i jego towarzysze spieszą się.
- Uciekinierzy rozglądają się, czy ktoś ich nie ściga.
- Jeźdźcy są zaniepokojeni.
- Podróżni jadą spokojnie, nikt ich nie niepokoi.
- Król i jego towarzysze wyglądają tak, jakby mieli zamiar zejść za chwilę z koni i podziwiać przyrodę.
Stefan Batory – kolejny król elekcyjny
Po ucieczce Henryka do Francji szlachta miała nadzieję, że powróci on do Rzeczypospolitej. Po ponad roku oczekiwania zdecydowano jednak przeprowadzić drugą elekcję. Szlachta okrzyknęła królem Polski Annę Jagiellonkę, siostrę króla Zygmunta Augusta. Jednocześnie wysłano poselstwo na Węgry do księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego, ofiarowując mu koronę Rzeczypospolitej pod warunkiem poślubienia Anny Jagiellonki. Batory szybko zdecydował się na ślub, mimo że Anna miała już 53 lata i była od niego o dziesięć lat starsza. Na początku 1576 roku Batory przybył do Krakowa na koronację.
Wolna elekcja groźna dla państwa?
Wprawdzie wolna elekcja miała dać szlachcie możliwość wyboru na króla najlepszego kandydata, okazało się jednak, że niosła z sobą wiele niebezpieczeństw. Okres bezkrólewia był groźny dla państwa, ponieważ brak władcy mogli wykorzystać sąsiedzi, rozpoczynając w tym czasie wojnę. Ale niebezpieczny mógł być również sam wybór nowego króla. Zdarzało się w późniejszych latach, że szlachta wybierała kilku kandydatów, co prowadziło do wojen domowych. Władzę zdobywał wówczas najsilniejszy z kandydatów.
Wskaż dobre i złe strony wolnej elekcji oraz władzy dziedzicznej.
Wybór najlepszego kandydata., Brak wpływu obywateli na wybór władcy., Jasne zasady dziedziczenia tronu., Większy wpływ społeczeństwa na władzę., Królem może zostać osoba nieodpowiednia tylko dlatego, że jest najstarszym synem., Zagrożenie kraju w czasie bezkrólewia., Brak okresu bezkrólewia., Groźba podwójnej elekcji i wybuchu wojny domowej.
| Wolna elekcja – złe strony | |
|---|---|
| Wolna elekcja – dobre strony | |
| Władza dziedziczna króla – złe strony | |
| Władza dziedziczna króla – dobre strony |
Podsumowanie
Uzupełnij zdania podanymi niżej wyrazami.
Artykułach henrykowskich, wolnej elekcji, praw, Warszawą, szlachcic, Henryk Walezy
Po śmierci Zygmunta Augusta szlachta postanowiła sama wybierać nowego króla podczas ................................................... Polegała ona na tym, że każdy .................................................. miał prawo brać udział w wyborze nowego króla. Elekcje organizowano na polach pod ................................................... Nowo wybrany monarcha musiał złożyć przysięgę zachowania najważniejszych .................................................. Rzeczypospolitej zapisanych w ................................................... Pierwsi królowie elekcyjni to .................................................. i Stefan Batory.
Polecenia
Opowiedz, czym była wolna elekcja i jak przebiegała.
Przedstaw wady i zalety wolnej elekcji.
Obecnie w Polsce głową państwa jest prezydent. Czy dobrze byłoby, gdyby prezydentem zostawał zawsze najstarszy syn poprzedniego prezydenta? Uzasadnij swoją opinię na ten temat.