Potop szwedzki
Rzeczpospolita i Szwecja w XVI wieku
Na początku XVI wieku Polska i Szwecja nie miały wspólnej granicy, dlatego ich kontakty nie były zbyt intensywne. Jednak gdy w drugiej połowie XVI wieku nad Bałtykiem wybuchła wojna o bogatą krainę zwaną Inflantami (dzisiejszą Łotwę i Estonię), Polska i Litwa zaczęły zwracać coraz większą uwagę na Szwecję. Ostatniego polskiego króla z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Augusta, i króla szwedzkiego połączył wówczas wspólny cel. Obaj obawiali się wzmocnienia Księstwa Moskiewskiego, które próbowało zdobyć dostęp do Morza Bałtyckiego i zająć Inflanty. Ostatecznie wojna o tę prowincję zakończyła się porażką cara moskiewskiego Iwana Groźnego. Północną część Inflant (Estonię) zajęli Szwedzi. Część południową przejęła Rzeczpospolita. Oba kraje uzyskały wówczas granicę lądową. Efektem współdziałania Szwecji i Rzeczypospolitej było zawarte wówczas małżeństwo królewicza szwedzkiego Jana Wazy z Katarzyną Jagiellonką, córką króla polskiego Zygmunta Starego.
Przyjrzyj się drzewu genealogicznemu Zygmunta III Wazy, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Wskaż zdania prawdziwe.
- Katarzyna Jagiellonka była córką Zygmunta Starego.
- Zygmunt August był bratem Katarzyny Jagiellonki.
- Jan Waza, królewicz szwedzki, poślubił Katarzynę Jagiellonkę.
- Zygmunt III Waza, król polski i szwedzki, był synem Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki.
- Anna Jagiellonka była siostrą Zygmunta III Wazy.
- Zygmunt Stary był dziadkiem Zygmunta III Wazy.
Przyjrzyj się mapom, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Wskaż zdania prawdziwe.
- Rzeczpospolita i Szwecja miały wspólną granicę lądową.
- Miasto Ryga leżało w granicach Rzeczypospolitej.
- Polska i Szwecja leżały nad Morzem Bałtyckim.
- Moskwa miała dostęp do Morza Bałtyckiego.
Kiedy to było?
Zygmunt III Waza królem Rzeczypospolitej
W 1587 roku, po śmierci Stefana Batorego, podczas trzeciej wolnej elekcji królem obrano królewicza szwedzkiego Zygmunta III z dynastii Wazów. Dla szlachty ważne było pokrewieństwo młodego króla z Jagiellonami. Matka Zygmunta III była siostrą Zygmunta Augusta. Wybór szwedzkiego królewicza miał na celu zacieśnienie związków między Polską, Litwą i Szwecją. Po śmierci ojca, przebywający na stałe w Krakowie, Zygmunt udał się na krótko do swojej ojczyzny i koronował na króla Szwecji. Jednak nie był on popularny wśród szwedzkich poddanych. Po powrocie Zygmunta do Polski w Szwecji w jego imieniu rządził królewski stryj książę Karol. Wkrótce okazało się, że książę ma ochotę zdobyć tron dla siebie. W 1599 roku sejm szwedzki zdetronizował (pozbawił tronu) Zygmunta III, a nowym królem został Karol IX.
Wskaż właściwe dokończenie zdania. Kolumna Zygmunta znajduje się...
- na Placu Zamkowym w Warszawie.
- na Wawelu w Krakowie.
- na Rynku we Wrocławiu.
- na jednym z placów w Sztokholmie, stolicy Szwecji.
W Warszawie król zamieszkał w dawnej siedzibie książąt mazowieckich, którą na jego rozkaz przebudowano. Zamek Królewski był nie tylko siedzibą władców, ale odbywały się tu też obrady sejmów. Miasto rozrastało się i piękniało. Mieszkał tu król, odbywały się sejmy i wolne elekcje.
Wazowie na polskim tronie
Zygmunt III nie pogodził się nigdy z utratą szwedzkiej korony. On, jak i jego dwaj synowie Władysław IV i Jan Kazimierz, rządzili Rzecząpospolitą w latach 1587‑1668. Przez cały czas swego panowania starali się odzyskać szwedzki tron. Uważali się za prawowitych królów Szwecji. Szwedzi jednak nie chcieli powrotu polskich Wazów, dlatego między Rzecząpospolitą a Szwecją wybuchały konflikty. Szczególnie ważny dla obu państw był spór o kontrolę nad portami bałtyckimi. Odbywający się w nich handel pozwalał na czerpanie ogromnych zysków. Zyski te mogło zagarnąć państwo, które miało przewagę na Morzu Bałtyckim.
Zygmunt III Waza
Król szwedzki, polski, wielki książę litewski. Syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki. W Szwecji został zdetronizowany i pozbawiony władzy na rzecz swego stryja Karola IX. Zygmunt nigdy nie uznał tego aktu i do końca życia używał tytułu króla szwedzkiego, który przejęli jego synowie. Był najdłużej panującym w Polsce władcą elekcyjnym (1587–1632).
Władysław IV Waza
Najstarszy syn Zygmunta III Wazy, wybrany na tron polski po śmierci swego ojca w 1632 roku. Na okres jego panowania przypadły (jeśli nie liczyć krótkiej wojny z Moskwą w latach 1632–1634) długie lata pokoju, dlatego jego rządy były wspominane później przez szlachtę jako bardzo szczęśliwe. Król dbał o rozwój kultury i sztuki. Był zakochany w muzyce, miał wspaniały zespół operowy. Zmarł w 1648 roku. Jego jedyny syn zmarł jeszcze jako dziecko.
Jan Kazimierz Waza
Drugi z synów Zygmunta III. Został wybrany na króla przez szlachtę po śmierci starszego brata Władysława IV. Nie rządził jednak tak szczęśliwie, jak brat. Na okres jego panowania przypadło wielkie powstanie Kozaków na Ukrainie, wojny z Moskwą i ze Szwecją. Do tego doszły zamieszki wewnętrzne. Ciągłe wojny doprowadziły kraj do ogromnego zniszczenia. Nie może więc dziwić, że Jan Kazimierz nie był wśród szlachty popularnym królem. W 1668 roku abdykował (zrzekł się tronu) i wyjechał do Francji, gdzie zmarł w 1672 roku.
Na początku XVII wieku wojnę w Inflantach rozpoczęli Szwedzi. Karol IX próbował zdobyć największe miasto Inflant – Rygę. Został jednak pokonany przez wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez znakomitego litewskiego wodza Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku. Było to jedno z najwspanialszych zwycięstw wojsk Rzeczypospolitej w dziejach. Hetman Chodkiewicz miał do dyspozycji zaledwie 3600 żołnierzy, gdy siły szwedzkie, dowodzone przez Karola IX, liczyły około 11 tysięcy ludzi. Straty szwedzkie były ogromne, dochodziły do 9 tysięcy zabitych. Sam król szwedzki miał i tak wiele szczęścia, ponieważ uniknął niewoli. Na zwycięstwo złożyły się zdolności litewskiego dowódcy i znakomite wyszkolenie armii, jaką miała Rzeczpospolita.
Potop szwedzki
Do największej wojny doszło w latach 1655–1660. Wówczas Szwedzi najechali -”zalali wojskami” - Rzeczpospolitą. Najazd ten znany jest w historii pod nazwą potopu szwedzkiego. Ówczesny władca Szwecji Karol X Gustaw chciał zmusić Jana Kazimierza do zrzeczenia się tytułu króla szwedzkiego.
Potężne armie szwedzkie w 1655 roku wkroczyły do osłabionej wieloletnimi wojnami (z Kozakami, Tatarami i Moskwą) Rzeczypospolitej. Szlachta, zniechęcona do Jana Kazimierza i jego rządów, początkowo masowo poddawała się Szwedom. W ten sposób Szwedzi zajęli prawie cały obszar Rzeczypospolitej. Osamotniony Jan Kazimierz musiał uciekać z kraju na Śląsk.
Odczytaj nazwę morza, nad którym leżały Rzeczpospolita i Szwecja.
Odczytaj nazwy trzech portów bałtyckich.
Wskaż kierunki, z których Szwedzi zaatakowali Rzeczpospolitą.
Odczytaj nazwy miast zdobytych przez Szwedów.
Wskaż na mapie Śląsk i powiedz, czy znajdował się w granicach Rzeczypospolitej.
Przyjrzyj się mapie i zaznacz te ziemie, które zostały zajęte przez Szwedów w czasie potopu.
- Mazowsze
- Wielkopolska
- Pomorze (Prusy Królewskie)
- Śląsk
Obrona klasztoru na Jasnej Górze
Przełomowy momentem okazała się próba zdobycia przez Szwedów klasztoru na Jasnej Górze koło Częstochowy (listopad‑grudzień 1655 roku). Było to bardzo ważne miejsce dla Polaków i cel pielgrzymek do przechowywanego tam wizerunku Matki Boskiej. Odwagą wykazał się ojciec Augustyn Kordecki, który przez sześć tygodni kierował obroną klasztoru. Ostatecznie Szwedzi klasztoru nie zdobyli.
Opisz sytuację przedstawioną na obrazie.
Jasna Góra była nie tylko klasztorem, ale i nowoczesną twierdzą, jedną z najważniejszych na granicy Polski i Śląska. Zbudowana była według najnowocześniejszych założeń obronnych. Posiadała na rogach cztery bastiony, na których umieszczono silną artylerię. Fortecy pilnowała silna załoga, wzmocniona okoliczną szlachtą i mieszczanami. Zdobycie takiej twierdzy było bardzo trudne i wymagało długiego oblężenia.
Obrona Rzeczypospolitej
Oblężenie Jasnej Góry nie miało znaczenia dla losów wojny, jednak wywołało oburzenie w społeczeństwie polskim. Dodatkowo rabunki wojsk szwedzkich sprawiły, że szlachta szybko zrozumiała swój błąd. Jan Kazimierz wrócił do kraju, a cała ludność Rzeczypospolitej – ze Stefanem Czarnieckim na czele – porwała się do walki z najeźdźcami. Walki trwały kilka lat, ale w końcu Szwedzi zostali zmuszeni do opuszczenia ziem polskich i litewskich. W 1660 roku podpisano pokój w Oliwie. Inflanty przypadły Szwedom, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego, ale mógł do końca życia tytułować się królem szwedzkim. Szwecja obiecała dotrzymać wolności handlu na Bałtyku. Pokój ten ostatecznie zakończył wojny między Rzecząpospolitą a Szwedami.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj polecenia:
Opisz zachowanie szwedzkich żołnierzy na zajętych terenach Rzeczypospolitej.
Wymień przestępstwa popełnione przez Szwedów.
Roczniki miasta Łowicza pisane w latach 1648---1659Najpierw część żołnierzy szwedzkich, która została się do obrony zamku i miasta, gdy król [król szwedzki Karol X Gustaw] z wojskiem dalej po całym królestwie grasował, zajęła prawie wszystkie domy. Musieliśmy, choć niechętnie, żywić ich i konie. Broń wszystkim odebrali, niektórych wypędzili z domów, innym zabrali wszystkie sprzęty i co miesiąc brali z każdego domu podatki nie do zniesienia [...]. Nie szczędzili i świątyń, najpierw całkiem zburzyli klasztor bonifratrów [...], potem zrównali z ziemią kościół św. Jana Chrzciciela [...], zabrali szaty kościelne, kielichy, krzyże, świeczniki itp. [...] Z organów powyrywali piszczałki, ludzi przebywających w kościele pobili i ograbili, wreszcie pół miasta spalili.
Andrzej Kazimierz Cebrowski, Roczniki miasta Łowicza pisane w latach 1648–1659, [w:] Marek Ferenc, Epoka nowożytna. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 2001, s. 129–130.
Portret Stefana Czarnieckiego z XVII wieku. Wojsko polskie było znacznie gorzej uzbrojone niż szwedzka armia, dlatego nie miało dużych szans w bezpośrednim starciu. Czarniecki zdecydował się na tzw. wojnę szarpaną, czyli atakowanie małych oddziałów wroga z zaskoczenia.
Skutki potopu
Skutki kilkuletniej wojny ze Szwecją były dla Rzeczypospolitej bardzo dotkliwe. Szwedzi rabowali wszystko, co tylko zdołali przetransportować do swojego kraju: meble, stroje, kosztowności, broń, obrazy. Rabowano i niszczono miasta, rezydencje magnackie, dwory, folwarki i wsie. Głód i choroby przyczyniły się do spadku liczby ludności. Rzeczpospolita długie lata podnosiła się ze zniszczeń.
Szwedzi zrabowane dobra transportowali rzekami. Część przewożonych skarbów wpadała do wody. Ostatnio w Warszawie, kiedy opadła woda w Wiśle, ukazały się rzeźby zrabowane przez Szwedów.
Podsumowanie
Uzupełnij zdania podanymi niżej wyrazami.
Wazów, Oliwie, Szwecji, Szwedzi, Zygmunta III, potop, Bałtykiem
W czasie trzeciej wolnej elekcji szlachta wybrała królem ........................ ze szwedzkiej dynastii ......................... W XVII wieku doszło do wielu konfliktów ze Szwecją z powodu dążenia przez polskich Wazów do odzyskania tronu w ........................ i rywalizacji o panowanie nad ......................... Największą wojną ze Szwecją był tzw. ......................... ........................ zajęli większość ziem Rzeczypospolitej. Ostatecznie pokój w ........................ w 1660 roku zakończył długotrwały konflikt.
Polecenia
Opowiedz o przyczynach wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją w XVII wieku.
Wyjaśnij, co i dlaczego nazwano potopem szwedzkim.
Powiedz, jakie skutki dla Rzeczypospolitej miał konflikt w latach 1655‑1660.