Światowe procesy dekolonizacyjne, konflikty zimnowojenne i proces rozpadu „imperium szatana”. ZSRS na przełomie lat 80. i 90
Początek końca ZSRS. Polityka Michaiła Gorbaczowa
Sowiecki przywódca Leonid Breżniew w październiku 1981 r. w rozmowie z I sekretarzem Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec, rządzącej w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD), Erichem Honeckerem przyznał, że gospodarka jego kraju znalazła się w katastrofalnym stanie.
Era Gorbaczowa
W 1985 roku nowym sekretarzem generalnym KPZS został Michaił Gorbaczow, który zdecydował się na odprężenie w polityce zagranicznej i wprowadzenie reform w kraju zmierzających w kierunku demokratyzacji życia politycznego. Chciał również dokonać zmian w gospodarce poprzez przestawienie przedsiębiorstw na własny rozrachunek.
Historia powszechna 1989‑2011[...] Gorbaczow nie był pierwszym politykiem radzieckim, który miał świadomość, że ZSRR jest kolosem na glinianych nogach, ale był pierwszym, który postanowił postawić go na solidnych fundamentach, co miało pozwolić na szybki rozwój gospodarczy i społeczny. Zrozumiał, że centralnie sterowana gospodarka radziecka osiągnęła swój kres.
[...] Dystans technologiczny między ZSRR a USA, Japonią i Europą Zachodnią stale się powiększał. „Ale ta bieda to dopiero pół biedy” – mówił bohater popularnych bajek rosyjskich. Katastrofalnego obrazu kraju dopełniała korupcja aparatu partyjnego, mafijne układy, alkoholizm, kryzys demograficzny, bieda na wsi, degradacja środowiska naturalnego oraz wojna w Afganistanie – bez nadziei zwycięstwa, za to z perspektywą dalszych strat militarnych, prestiżowych i finansowych, ZSRR wiele kosztowało wspieranie promoskiewskich reżimów na świecie.
[...] Zimna wojna wyczerpała i wyniszczyła imperium sowieckie w nieznanym dotąd stopniu. Jej skutki okazały się równie pustoszące, co skutki obu wojen światowych. Jej niemożliwe do spełnienia wymagania gospodarcze i militarne sprawiły, że odegrała rolę zastępczej III wojny światowej.
[...] Kipiący energią Gorbaczow postanowił ratować leninowski model państwa przez zastosowanie kuracji odmładzającej własnego pomysłu.
Źródło: Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.
Podstawą zmian była „głasnost”, czyli jawność, i „pierestrojka”, czyli przebudowa. Gorbaczow wyróżniał się na tle przywódców sowieckich (zwłaszcza ostatnich). Był znacznie młodszy – w chwili obejmowania funkcji sekretarza generalnego KC KPZS miał 54 lata. Sprawiał wrażenie otwartego, spokojnego, wzbudzał sympatię.
Efektem „jawności” było zachwianie monopolu informacyjnego w ZSRS. W gazetach, programach telewizyjnych pojawiały się treści do tej pory zakazane. Publikowano pisarzy zagranicznych, ukazywały się wspomnienia z wojny afgańskiej, pisano o zbrodniach stalinowskich i leninowskich, o korupcji w ZSRS itp. „Po latach milczenia […] i cenzury pękają tamy i burzliwe, potężne, wszechobecne potoki słów zalewają wszystko” – pisał o Moskwie końca 1989 roku Ryszard Kapuściński w Imperium. Pisarz użył również obrazowego określenia, że reformy Gorbaczowa to masowa kuracja odwykowa od lęku oraz zbiorowa podróż do świata informacji.
Gorbaczow miał nadzieje, że powiew wolności, który nastąpił w ZSRS, zachęci społeczeństwo do działania także na polu gospodarczym, że demokratyzacja życia politycznego wyzwoli kreatywność i chęć wspierania rozwoju „nowego państwa”, zwłaszcza że elementy tej wolności były widoczne: zlikwidowano część łagrów, zwolniono ludzi z więzień, a na przełomie maja i czerwca odbył się I Zjazd Deputowanych Ludowych (superparlamentu, do którego przeprowadzono kampanię wyborczą, choć na podstawie „zaakceptowanych odgórnie” list wyborczych). Po raz pierwszy jednak wybrano nie ciało partyjne, lecz organ państwowy cieszący się poparciem społecznym. Zniesiono również art. 6 konstytucji sowieckiej, gwarantujący kierowniczą rolę w państwie partii komunistycznej. 15 marca 1990 roku Gorbaczow został wybrany na prezydenta ZSRS.
Wprowadzona demokratyzacja pociągnęła za sobą powstanie ruchów narodowych i obudzenie aspiracji państw wchodzących w skład ZSRS. Trochę wbrew woli Gorbaczowa ZSRS się rozpadał, ale „pociągu przemian” nie dało się już zahamować. Trudno było też objąć nad nimi kontrolę.
W polityce zagranicznej Gorbaczow doprowadził do zahamowania wyścigu zbrojeń i odprężenia w kontaktach z USA i Zachodem. Między innymi w 1987 roku podpisany został układ o ograniczeniu zbrojeń. Gorbaczow kilkakrotnie spotkał się z Ronaldem Reaganem – prezydentem USA.
Rozstrzygnij, czy słuszne jest stwierdzenie, że o losach świata decydują wybitne jednostki? Uzasadnij swoją odpowiedź.
W 1989 roku Gorbaczow doprowadził także do zakończenia interwencji w Afganistanie. Państwom bloku sowieckiego dał sygnał, że skończyła się era funkcjonowania „doktryny Breżniewa”.
Przyjazne kontakty ze Stanami Zjednoczonymi były kontynuowane za kolejnego ich prezydenta George’a Busha [czyt.: dżordż busz], podobnie jak i polityka rozbrojeniowa. Podczas wspólnych spotkań padały deklaracje dobrej woli zakończenia zimnej wojny, zlikwidowania napięć w stosunkach Wschód‑Zachód. Gorbaczow stwierdził: „Mury, które przez lata dzieliły narody, upadają. Okopy zimnej wojny są zasypywane, mgła wzajemnych uprzedzeń, nieufności i wrogości rozprasza się”.
31 lipca 1991 roku obaj prezydenci – Gorbaczow i Bush – podpisali w Moskwie układ nazwany START 1, który obniżał o prawie 30% produkcję głowic jądrowych w krajach sygnatariuszy.
Jeszcze wcześniej (w 1990 r.) Gorbaczow podpisał w Paryżu wraz z krajami KBWE układ o ograniczeniu zbrojeń konwencjonalnych.
28 czerwca 1991 roku doszło do rozwiązania RWPG, a 1 lipca tego roku– Układu Warszawskiego. Blok państw demokracji ludowej przestał istnieć.
Ćwiczenia
Wyjaśnij, dlaczego Michaił Gorbaczow postanowił zreformować ZSRS? Napisz swoją odpowiedź.
Co Gorbaczow chciał zmienić w gospodarce? Zaznacz poprawne odpowiedzi.
Słownik
(ros. Гласность – jawność) rosyjskie słowo oznaczające wygładzanie wizerunku władcy; główny element pierestrojki ros.
(ros. Перестройка - przebudowa) proces przekształceń systemu komunistycznego ZSRS, który miał miejsce w latach 1985–1991; obejmował m.in. zmiany w systemie społecznym, ekonomicznym i politycznym
(ros. кремль) gród warowny na wzgórzu, położony na wschodnim brzegu rzeki Moskwy; składa się z zabudowań książęcych, cerkwi i budynków administracyjnych; nazwa Kreml jest też synonimem władzy centralnej w Rosji