Tekst łatwy do czytania i zrozumienia to narzędzie dostępności informacyjno
-komunikacyjnej i racjonalne dostosowanie umożliwiające korzystanie z wolności i praw człowieka. Dostępność jest prawem każdego człowieka, szczególnie jednak dotyczy osób z niepełnosprawnościami. Oznacza możliwość uczestnictwa we wszystkich sferach życia społecznego i życia publicznego. To dostępność informacji, komunikacji, środowiska fizycznego, dostępność cyfrowa. To możliwość komunikowania się, bycia informowanym oraz działania w sposób autonomiczny.

Dyskusja wokół potrzeby wystandaryzowania tekstu łatwego do czytania i zrozumienia jako formy zapewnienia dostępności dla osób z niepełnosprawnością intelektualną została zainicjowana przez organizację parasolową Inclusion Europe, zrzeszającą 78 europejskich organizacji pozarządowych działających na rzecz osób z niepełnosprawnością intelektualną z 39 krajów. W ramach projektu finansowanego przez Komisję Europejską, pt. „Pathways to adult education for people with intellectual disabilities”, w roku 2009 opublikowano dokument pt. „Information for all. European standards for making information easy to read and understand” (https://www.globaldisabilityrightsnow.org/sites/default/files/related‑files/374/EN_
Information_for_all.pdf), czyli „Informacja dla wszystkich. Europejskie standardy przygotowania informacji w tekście łatwym do czytania i zrozumienia”. Wprawdzie na przestrzeni ostatnich lat dokument ten nie został wprowadzony jako źródło prawa w Unii Europejskiej,
to jednak do zasad w nim opisanych odwołują się nie tylko poszczególne kraje europejskie, ale także instytucje unijne, np. Komisja Europejska. Warto zaznaczyć,
że logo tekstu łatwego zaproponowane przez Inclusion Europe, będące nieodłączną częścią Standardów, jest wykorzystywane na całym świecie, w tym przez Organizację Narodów Zjednoczonych do prezentowania treści w uproszczonej formie. W Polsce dokument ten został wydany po raz pierwszy w roku 2010 przez Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych (http://niepelnosprawni.gov.pl/container/publikacje/projektowanie‑uniwersalne/
informacja‑dlawszystkich.pdf), a w roku 2012 Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób
z Niepełnosprawnością Intelektualną opublikowało jego wydanie drugie (https://psoni.org.pl/wp‑content/uploads/2015/09/Informacja‑dla‑wszystkich
-internet_0.pdf).

Normatywny obowiązek zapewnienia dostępności dla osób z niepełnosprawnościami, w tym dostępu do informacji, po raz pierwszy został uwzględniony w Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami (Konwencja została uchwalona przez Organizację Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r. jako Convention on the Right of Persons with Disabilities. W polskiej wersji językowej przyjęte zostało brzmienie: Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych. Konwencja została ratyfikowana przez Polskę 6 września 2012 roku, po czym został ogłoszony przekład Konwencji (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 ze zmianami z 2018 r. poz. 1217), która nakreśliła wizję niezależnego życia każdej osoby z niepełnosprawnością. Niezależne życie według Konwencji obejmuje m.in. edukację włączającą, samostanowienie, mieszkalnictwo wspomagane, wsparcie w środowisku, zatrudnienie na otwartym rynku pracy, asystencję osobistą oraz udział w życiu publicznym.

Dostępność jest warunkiem korzystania z wszystkich wolności i praw człowieka, zarówno społecznych (np. dostępny transport do szkoły, dostępny materiał edukacyjny), gospodarczych (np. dostępna strona internetowa sklepu), jak i osobistych (np. dostępny formularz wniosku o paszport), politycznych (np. dostęp do lokalu wyborczego, dostępna karta wyborcza) i kulturalnych (np. dostępny spektakl teatralny, dostępna usługa zakupu biletów w kasie).

Podkreślając prawo dostępu osób z niepełnosprawnościami do wszystkich sfer życia, Konwencja wprowadziła konkretne narzędzia pozwalające ją realizować: uniwersalne projektowanie oraz racjonalne dostosowanie. Uniwersalne projektowanie dotyczy produktów, budynków, usług, rozwiązań, które są użyteczne dla wszystkich ludzi w jak największym zakresie, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznych zmian. Racjonalne dostosowanie to wszystkie konieczne modyfikacje lub adaptacje, niepociągające za sobą nieproporcjonalnych i niepotrzebnych utrudnień (w tym finansowych), które są w określonych przypadkach niezbędne dla zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwości korzystania z dóbr i usług. Według art. 5 Konwencji odmowa racjonalnego dostosowania dla osób z niepełnosprawnościami jest dyskryminacją.

Rozwinięciem konwencyjnej wizji życia osób z niepełnosprawnościami są postanowienia ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (dalej: ustawa o dostępności; Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnieniu dostępności o osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. z 2020 r. poz.1062)). Ustawa doprecyzowała zakres dostępności (dostępność architektoniczna, cyfrowa oraz informacyjno‑komunikacyjna), jej rozumienie i wprowadziła kolejne narzędzia jej realizacji (koordynator dostępności, minimalne wymagania, dostęp alternatywny). To w ustawie o dostępności po raz pierwszy pojawił się także na poziomie ustawowym tekst łatwy do czytania i zrozumienia, jako jeden ze sposobów zapewniania dostępności informacyjno‑komunikacyjnej (Tekst łatwy do czytania i zrozumienia pojawił się już w 2008 r. w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 lutego 2008 r. w sprawie rodzajów zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zlecanych fundacjom oraz organizacjom pozarządowym (Dz.U. z 2016 r. poz. 1945).

Dostępność w edukacji jest gwarancją równego traktowania wszystkich uczniów i uczennic, ale w sposób szczególny dotyczy osób z niepełnosprawnościami. Nie chodzi bowiem o deklarowanie prawa do nauki, ale jego faktyczną realizację. W odniesieniu do prawa do nauki osób z niepełnosprawnościami trzeba przyznać,
że wprawdzie było ono zagwarantowane na poziomie konstytucyjnym i ustawowym jeszcze przed ratyfikacją Konwencji, to jednak w praktyce nie gwarantowało dostępu do niezbędnych form wsparcia w procesie nauczania, a realizacja tego prawa nie zawsze uwzględniała indywidualne potrzeby uczniów z niepełnosprawnościami.
Nie ulega wątpliwości, że to Konwencja zapoczątkowała w Polsce dyskusję na temat sposobów realizacji prawa do edukacji włączającej wobec każdej osoby z niepełnosprawnością, a ustawa o dostępności wzmocniła argumentację o podmiotowym charakterze dostępności i prawa dostępu. To art. 1 Konwencji wprowadził definicję racjonalnych dostosowań a art. 5 wskazał, że odmowa racjonalnych dostosowań jest dyskryminacją mobilizują do poszukiwania form wsparcia każdej osoby z niepełnosprawnością. Zapewnienie pełnego i skutecznego korzystania z prawa do nauki to obowiązek władzy publicznej wskazany w art. 24 Konwencji, kształtujący nowy wymiar edukacji włączającej. Zgodnie z nim, realizując prawo osób z niepełnosprawnościami do nauki we włączającym systemie kształcenia, Polska powinna wprowadzać racjonalne dostosowania, zgodnie z indywidualnymi potrzebami oraz zapewnić niezbędne wsparcie w ramach powszechnego systemu edukacji, celem ułatwienia ich skutecznej edukacji.

Najistotniejszym elementem dostępności w edukacji jest dostępność informacyjno‑komunikacyjna. „Komunikacja” według art. 1 Konwencji obejmuje języki, wyświetlanie tekstu, alfabet Braille’a, komunikację przez dotyk, dużą czcionkę, dostępne multimedia, jak i sposoby, środki i formy komunikowania się na piśmie,
przy pomocy słuchu, języka uproszczonego, lektora oraz formy wspomagające (augmentatywne) i alternatywne, w tym dostępną technologię informacyjno‑komunikacyjną.

Bez dostępu do informacji osoba nie może zdobywać wiedzy, a co za tym idzie praktykować jej. Bez możliwości komunikacji, osoba zostaje wykluczona, a jej wola i decyzje są często zastępowane przez wolę i decyzje innych. Zgodnie z postanowieniami Konwencji prawo to ma być realizowane m.in. przez:
– dostarczanie osobom z niepełnosprawnościami informacji przeznaczonych dla             ogółu społeczeństwa, w dostępnych dla nich formach i technologiach, odpowiednio     do różnych rodzajów niepełnosprawności,
– akceptowanie i ułatwianie korzystania przez osoby z niepełnosprawnościami                 w sprawach urzędowych z języków migowych, alfabetu Braille’a, komunikacji                 wspomagającej (augmentatywnej) i alternatywnej oraz wszelkich innych dostępnych     środków, sposobów i form komunikowania się przez osoby                                                 z niepełnosprawnościami, – umożliwienie wyboru najbardziej adekwatnej
do potrzeb i możliwości formy komunikowania się, w tym w tekście łatwym
do czytania i zrozumienia,
– nakłanianie instytucji prywatnych, które świadczą usługi dla ogółu                                   społeczeństwa,w tym przez Internet, do dostarczania informacji i usług w formie         dostępnej i użytecznej dla osób z niepełnosprawnościami,
– zachęcanie środków masowego przekazu, w tym dostawców informacji przez               Internet, do zapewnienia, by ich usługi były dostępne dla osób                                           z niepełnosprawnościami.

W dyskursie publicznym powszechne są już zarówno język migowy, alfabet Braille’a, a nawet czytniki ekranu. Szczególnym wyzwaniem jest zapewnienie dostępności informacyjno- -komunikacyjnej osobom z niepełnosprawnością intelektualną oraz osobom mającym trudności z przyswajaniem wiedzy, zapamiętywaniem, a tym bardziej osobom nie potrafiącym czytać, czy też nie komunikującym się werbalnie. Tekst łatwy do czytania i zrozumienia oraz formy komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC) nie są stosowane powszechnie w edukacji, ani w innych sferach życia.

Tymczasem zarówno ETR, jak i AAC stanowią racjonalne dostosowanie umożliwiające realizację prawa do nauki, a odmowa ich zapewnienia może stanowić dyskryminację osób z niepełnosprawnościami.