Jerzy Kram Rozmowy o poezji współczesnej

Obcowanie z literaturą sprowadza się w istocie rzeczy do szukania siebie w tejże literaturze. A zatem co oznaczałoby: żyć w poezji. Oznaczałoby: odnajdować w niej siebie. Ale to nie wyczerpuje jeszcze zagadnienia. Każdy utwór literacki, nie tylko poetycki, wyrasta z określonego kontekstu społeczno‑historycznego, kształtującego na różne sposoby „ja” autora, a także kontekstu filozoficznego i estetycznego. Do tego sprowadza się na ogół zagadnienie tzw. kontekstu dzieła.
Myślę, że można kontekst rozumieć nieco szerzej. […] Zarówno kierunek, jak i intensywność oddziaływania utworu, jego przemawiania do nas, zależy przede wszystkim od sytuacji, w jakiej dochodzi do naszego z nim kontaktu. Od okoliczności tyleż obiektywnych, co i subiektywnych. Dlatego też uważam, że z chwilą gdy obcujemy z utworem, jesteśmy cząstką owego „kontekstu”.
Żyć w poezji – znaczy zatem także obcować z poezją – to zaś znaczy z kolei doprowadzać do konfrontacji swego spojrzenia na różne sprawy i swych doświadczeń osobistych ze spojrzeniem i doświadczeniem twórcy. […] Tak rozumiem nasze życie w poezji. Oczywiście różne mogą być środki, którymi operuje poeta, poezja jest – na szczęście – bardzo zróżnicowana pod względem językowym, stylistycznym, kompozycyjnym. Różne też bywają postawy filozoficzno‑moralne czy estetyczne dyktujące wypowiedź poetycką. W gruncie rzeczy jednak zawsze chodzi o ludzkie niepokoje czy oczarowania, o ludzkie marzenia czy konflikty, wreszcie – o komentarz do świata i człowieka.

p1 Źródło: Jerzy Kram, Rozmowy o poezji współczesnej, Warszawa 1977, s. 155–156.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Termin zaproponował Artur Sandauer. […] Krytyk wywodził problematykę autotematyzmu z ironii romantycznej i Byronowskiej autoironii, przeniesionej z XIX‑wiecznej powieści poetyckiej do prozy na początku XX stulecia, przekształcając doraźny chwyt w technikę kompozycyjną, której celem było ujawnienie w powieści faktu opowiadania oraz tematyzacja sposobu, w jaki się opowiada. Narodziny autotematyzmu w nowoczesnej prozie krytyk wiązał jednocześnie z sekularyzacją sztuki, ideą postępu oraz potencjalizacją osobowości twórczej. Tak rozumiany autotematyzm, będący reakcją na sztukę naturalistyczną XIX wieku, stawał się jednocześnie odpowiedzią na aktualną praktykę twórców, zwłaszcza awangardowych, eksperymentujących z formą i poszukujących nowych środków wyrazu. Sandauer powoływał się między innymi na Pałubę Karola Irzykowskiego, Fałszerzy André Gide’a oraz poezję Paula Valéry’ego. Używał terminu „autotematyzm” w odniesieniu do najnowszej literatury, ale także sztuki użytkowej, nieprzedstawiającej – architektury, tańca i muzyki, które przeciwstawiał sztuce heterotematycznej, wskazującej poza siebie. Autotematyzm w literaturze był dla niego czymś w rodzaju sztuki abstrakcyjnej, rezygnującej z wyboru tematu, skupiającej się na sobie samej i zagadnieniach formalnych, tematem czyniącej kształt materialny bądź własne znaczenie dzieła („samosłowo” oraz „samotreść”). […]

p2 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Sandauer przesuwa akcenty: ważniejsza od przedstawianych treści powinna być struktura utworu oraz jego geneza, która „ma służyć sobie za historię i komentarz, zamknięte w koło doskonałe i samowystarczalne, perpetuum mobile nicości”. Zwraca uwagę charakterystyczny dla rozważań krytyka negatywny sposób definiowania, podkreślający absurdalny, nieosiągalny cel autotematyzmu – Sandauer mówi o „błędnym kole” i niemożliwym w gruncie rzeczy „komunikacie, który nic nie komunikuje” oraz „niechęci do samookreślenia”:

p3 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Niemożliwość wykonania, daremne wysiłki i przerażenie wobec nie powstałego dzieła będą przedmiotem tego, które powstaje, skupione całe dokoła nie istniejącego środka, zorganizowane wokół ssącej próżni centralnej.

p4 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Niechęć do samookreślenia każe poecie cofnąć dzieło w owo stadium przygotowawcze, gdzie przeciwieństwa się łączą, gdzie odmowa wyboru jest wyborem, brak tematu – tematem, jałowość – twórczością.

p4a Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Termin Sandauera okazał się sporny i produktywny – efektowny i efektywny jednocześnie, jeśli wziąć pod uwagę jego kolejne teoretyczne mutacje. […] Wypowiedzi polemistów […] zmierzały przede wszystkim do sprecyzowania znaczenia, a zarazem poszerzenia zakresu pojęcia, umieszczając je w historycznym i kulturowym. […] Proponowali oni terminy pokrewne i konkurencyjne wobec autotematyzmu, takie jak „wypowiedzi w dziele o dziele”, „funkcja metapoetycka”, „powieściowa metodologia powieści”, „quasi‑powieść o powieści”, „sygnalizacja komentarza autorskiego”, „literatura warsztatowa”, „symbolika kreacji artystycznej”. Refleksja wkraczała tym samym na tereny pokrewne – skupiała się na komentarzu odautorskim, analizowała kwestie powstawania dzieła, poezji czystej, komunikacji literackiej, metatekstowości czy intertekstualności, ujawniając wiele pokrewnych problemów teoretycznoliterackich. […]

p5 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Problem z autotematyzmem dotyczy również zakresu występowania tego zjawiska w literaturze. […] Pojawia się pytanie, czy autotematyczność stanowi przypadek szczególny, związany z wyborem określonej problematyki, czy też jest potencjalnym stanem każdego tekstu – „ostentacyjnym sposobem ujawniania się heterotematyzmu: zróżnicowania, które jest podstawą każdej pisarskiej pracy”. Autotematyzm bowiem, mimo iż związany jest historycznie z przełomem modernistycznym, a zwłaszcza z awangardowymi ruchami XX wieku, uznać można za zjawisko szersze, towarzyszące literaturze podejmującej autorefleksję na przestrzeni wieków.

p6 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Autotematyzm ujawnia potencjalną i obecną w każdym dziele literackim partyturę dla „badacza”. Każdy tekst poetycki, będąc realizacją podstawowych reguł języka poetyckiego, można traktować jako model poezji „w ogóle”. […] Nastawienie na tekst jako na wypowiedź o poezji jest właśnie, jeśli tak można powiedzieć, poszukiwaniem w „czytelniku” – „badacza”. Edward Balcerzan

p7 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Autorka rozumie autotematyzm […] , jako „zjawisko wzmożonej autoświadomości twórczej, autoświadomości przejawiającej się w dziele literackim bądź to w formie wypowiedzi bezpośredniej, bądź to w sposobie kształtowania owego dzieła, bądź też w warstwie symbolicznej”. Podraza‑Kwiatkowska szuka źródła XX‑wiecznego zwrotu do autotematyzmu w liryce młodopolskiej, za czynniki sprzyjające uznając autoteliczne pojmowanie sztuki i dążenie do autonomii, zerwanie z mimetyzmem oraz rozwój literatury krytyczno‑programowo‑teoretyzującej.

p8 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Według Michała Głowińskiego refleksja metapoetycka w pewnym sensie zastępuje szeroko rozumiany autotematyzm:
A) podmiot przyznaje się do bycia poetą lub poetyckość manifestuje się jako atrybut „ja”;
B) wskazuje na sytuację pisania;
C) wypowiada się na temat procesu twórczego, odbioru, mechanizmów tworzenia lub pisanego właśnie utworu (autotematyzm); funkcji poezji i zadań poezji;
D) konstruuje program poetycki (poetologia) i teoretyzuje na temat ujęć programowych i istoty poezji.

p9 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.

Joanna Grądziel-Wójcik Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie

Jeśli każda literatura okazuje się w jakimś stopniu autobiograficzna, również każda może się stać autotematyczna […]. Tematyzacja czynności twórczych służy dziś przede wszystkim manifestacji podmiotowości piszącego – „osoba opowiadająca staje się tu zarazem osobą opowieści; ta zaś nie daje się oddzielić ani od swoich doświadczeń, ani od snucia opowiadania – za sprawą czego zapewnia sobie zresztą poczucie ciągłości i integralności własnej osoby, swą empiryczną tożsamość”. Być może autotematyzm – tak jak autoteliczność lub intertekstualność – należy uznać za pewien stan literatury w ogóle, perpetuum mobile twórczości samoświadomej siebie, zacierającej granice między życiem a fikcją, eksponującej sylleptyczność współczesnego podmiotu, który jest wtedy, gdy pisze – dlatego jest, że pisze.

p10 Źródło: Joanna Grądziel-Wójcik, Perpetuum mobile, czyli kilka uwag o autotematyzmie, „Forum Poetyki”, nr 2015/2.