Stanisław Burkot Tadeusza Różewicza opisanie świata. Szkice literackie

Trzeba jednak pamiętać, że najważniejsze pozostaje w twórczości Różewicza rozpoznawanie sensu poezji i roli poety we współczesnym świecie, kogoś odrębnego, „pracującego w słowie”, którego status okazuje się niepewny wobec dewaluacji słowa w „ kulturze obrazkowej”. W licznych dyskursach o poecie i poezji, jakie prowadzi Różewicz w swych utworach (uznać je można za szczególny przejaw poetyki sformułowanej), stale powtarza się zasadnicza ambiwalencja: potrzeba poezji sąsiaduje ze zwątpieniem w jej sens, sam poeta raz jest (w sensie społecznym) śmiesznym, zwykłym „gadułą”, to znów kimś, kto „miękki jak wosk”, utrwala tragizm egzystencji, cierpienie człowieka współczesnego. Dwuznaczna staje się nie tylko sytuaq'a poety, artysty w ogóle, lecz całej sztuki. Tę postawę dość zgodnie wyprowadzamy z wojennych doświadczeń poety.

5 Źródło: Stanisław Burkot, Tadeusza Różewicza opisanie świata. Szkice literackie, Kraków 2004 , s. 26–27.

Michał Januszkiewicz Różewicz – nihilista

Właściwie od samego początku twórczości Tadeusza Różewicza towarzyszy jej spór związany z problemem nihilizmu. Przynajmniej do lat dziewięćdziesiątych (a nawet dłużej) ubiegłego wieku przybierał on zasadniczo postać alternatywy: nihilista czy moralista? [...]

W latach dziewięćdziesiątych najważniejsza dyskusja dotycząca nihilizmu Różewicza odbywa się w 1992 roku w Poznaniu (część panelowa konferencji pt. Twórczość Tadeusza Różewicza). Toczy się ona – już tradycyjnie – w ramach alternatywy: nihilista czy moralista? Obok wypowiedzi rekapitulujących znaną krytykę (Tadeusz Drewnowski), pojawiają się i nowe tony. Uwagę zwrócić należy przede wszystkim na wypowiedzi Ewy Czaplińskiej i Ryszarda Nycza, którzy odchodzą od zbyt uproszczonego i potocznego rozumienia nihilizmu. Czaplińska powiada, że Różewiczowski nihilizm ma nie tylko i nie tyle źródło w wojennej traumie, jak powszechnie przyjęło się uważać, lecz zakorzeniony jest w wieku dziewiętnastym - w problemie Nietzscheańskiej „śmierci Boga”. Także i Nycz zwraca uwagę na ten kontekst: uznając Różewicza za nihilistę, przywołuje jedną z wielu definicji Nietzscheańskich: „nihilista to człowiek, który sądzi o świecie, jaki jest, że być nie powinien, a o świecie, jaki być powinien, że nie istnieje”. W trakcie dyskusji autor tej wypowiedzi naraził się jednak Józefowi Kelerze, gdy uznał, że Różewicz moralistą nie jest, bo „nie ma stabilnego systemu moralnego”. Kelera ostro zaoponował, twierdząc, że taki fundament etyczny istnieje i że autor Niepokoju z całą pewnością jest moralistą. Zlekceważył również przywołaną przez Nycza definicję nihilisty, gdyż... nie funkcjonuje ona w języku potocznym. Dość osobliwe to uzasadnienie.

1 Źródło: Michał Januszkiewicz, Różewicz – nihilista, „Teksty Drugie” 2007, nr 3, s. 42–48.

Michał Januszkiewicz Różewicz – nihilista

Piotr Śliwiński twierdzi, że Różewiczowski nihilizm to nic innego, jak tylko strategia moralisty. Teza poznańskiego badacza nie przełamuje jednak opozycji moralista/ nihilista: w gruncie rzeczy jest ponownie wyrazem opowiedzenia się po jednej ze stron sporu: Różewicz jest takim moralistą, który odwołuje się do kategorii negatywnych po to, by wzmocnić tylko swój moralny punkt widzenia. Sytuacja zmieni się jednak diametralnie, gdy postawimy tezę przeciwną: to raczej moralizm (choć szczególnie pojęty) jawi się jako „strategia” (jeśli to dobre słowo) nihilisty. Nie chodzi tu bowiem o proste odwrócenie tezy Śliwińskiego, jak na pozór mogłoby się wydawać, lecz o ukazanie dekonstrukcyjnego napięcia dynamizującego tę opozycję. Rzecz bowiem w tym, byśmy mieli raczej świadomość utrzymywanej przez differance gry, która nie znosi jednego bieguna opozycji na rzecz innego, aksjologicznie uprzywilejowanego, ani też nie zamienia tych biegunów miejscami. Innymi słowy: sens mojej tezy brzmi: nihilista jest właśnie moralistą.

2 Źródło: Michał Januszkiewicz, Różewicz – nihilista, „Teksty Drugie” 2007, nr 3, s. 54–55.