Zło, tragedia, nawrócenie

Jacek Soplica stał się w kulturze polskiej archetypem upadku moralnego i nawrócenia oraz odkupienia win przez ofiarę. Złu obecnemu w świecie ulega również Polak. Polskie zło ma dwojaką przyczynę. Pierwsza z nich wynika z charakteru narodowego, skażonego kłótliwością, pychą, a niejednokrotnie zwykłą głupotą. Te cechy popchnęły do zbrodni Jacka, one były przyczyną nienawiści, w której przez długie lata żył Gerwazy, one spowodowały, że Dobrzyńscy dali się namówić do udziału w zajeździe na dwór w Soplicowie. Druga przyczyna polskiego zła tkwi w obcych. Jeśli nawet bezpośrednio nie pchają oni Polaka do zbrodni, to wykorzystują jego słabość, kuszą go, zniewalają i w ten sposób odbierają mu przyrodzoną cnotę. Nawet najcięższa zbrodnia może jednak zostać odpokutowana. Zresztą, paradoksalnie, wrogowie tym razem mogą być pomocni, bo ich obecność każe się Polakowi opamiętać, poprawić i powrócić na drogę dobra. To swoiście, w sposób narodowy, zinterpretowana chrześcijańska nauka o zawsze otwartej możliwości nawrócenia, przemiany i przebaczenia. Mickiewicz wprowadził ten motyw już w III części Dziadów, w której nieszczęśliwy kochanek Gustaw przeobraził się w cierpiącego za naród Konrada; dobitnie i bardziej jednoznacznie pod względem moralnym powtórzył go w kreacji Jacka Soplicy – księdza Robaka. Motyw nawrócenia i przemiany bohatera wielokrotnie wykorzystywała kultura polska także później, najbardziej znane jego przetworzenie to historia Kmicica w Potopie Henryka Sienkiewicza. Polska tragedia w świetle Pana Tadeusza znajduje swoją optymistyczną interpretację: nie ma sytuacji bez wyjścia, zawsze możliwe jest nawrócenie, każdy czyn może być odkupiony, jeśli tylko grzesznik wykaże taką wolę. Przekonanie to do dziś pojawia się w dyskusjach na temat różnych spornych postaci polskiej historii.

Wielka i mała ojczyzna

W Mickiewiczowskim poemacie pojęcie ojczyzny rozumiane jest dwojako: w sensie narodowym, związanym z językiem i historią, oraz lokalnym – jako region, mała ojczyzna. W Panu Tadeuszu obie te ojczyzny są mitologizowane. Bohaterowie poematu wyruszają walczyć o wolność Polski, wielkiej ojczyzny, pojmowanej jako dawne niepodległe państwo, a także wspólnota kultury, tradycji, języka. Zarazem odczuwają silną więź z małą ojczyzną, obejmującą Soplicowo, okoliczne zaścianki, puszczę. Bohaterowie kultywują tutejsze obyczaje, są przywiązani do lokalnej kuchni, mają charakterystyczną dla tego regionu mentalność. Koloryt małej ojczyzny oraz przywiązanie do niej oddane są też przez opis miejscowego pejzażu. Ta mniejsza ojczyzna określana jest przez Mickiewicza jako Litwa. Pod tą nazwą poeta rozumie Wielkie Księstwo Litewskie, jedną z dwu części Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Obecnie rodzinne strony Adama Mickiewicza, opisane w dziele, znajdują się na terenie Białorusi. Mała ojczyzna z Pana Tadeusza to dla Polaków jedno z miejsc stanowiących ostoję narodowej kultury. Utwór Mickiewicza jest jednak ważny również dla Litwinów, którzy podkreślają, że właśnie Litwę poeta wskazuje jako ojczyznę, oraz dla Białorusinów ze względu na fakt, że ich ziemie autor opisuje z pietyzmem. Tych różnic w interpretacji nie da się zignorować, świadczą one o tym, że poemat wrósł w świadomość wszystkich trzech narodów, a każdy z nich postrzega go z własnej perspektywy.

Tożsamość

Świat opisany w Panu Tadeuszu jest światem szlachty, szlacheckich obyczajów i mentalności. Narrator poematu zdaje się przynależeć do opisywanej przez siebie społeczności, co widać w języku narracji, bardzo bliskim językowi bohaterów utworu. Wyraźnie odwołuje się on do języka mówionego, nawiązuje do stylu gawędy – gatunku charakterystycznego dla kultury sarmackiej. Istotą tego gatunku jest mówienie, opowiadanie, a także wyraźna świadomość obecności słuchacza. Kultura szlachecka była kulturą rozmowy, dlatego w Panu Tadeuszu tyle jest dialogów oraz opowieści włączanych w tok narracji. Szlachta sportretowana przez Mickiewicza jest przywiązana do kultury polskiej. Bohaterowie tęsknią za niepodległą Polską i ruszają do walki o odzyskanie wolności swojego państwa. Ich polskość ugruntowana jest na tradycji, obyczaju, przywiązaniu do języka. Zarazem jednak swoją tożsamość kształtują oni w opozycji do innych narodów, np.: Rosjan, Żydów czy Francuzów. Rosjanie zostali jednoznacznie ukazani jako obcy, wrogowie, przed którymi trzeba się bronić. Najgorszym charakterem w całym poemacie okazuje się jednak Polak, major Płut, łotr wielki, jak zwykle się dzieje / z Polakiem, który w carskiej służbie zmoskwicieje. Rosjanin Ryków zaś to Moskal, lecz dobry człowiek. Moralnie napiętnowana zostaje więc przede wszystkim zdrada, zmiana tożsamości, zanegowanie związku z własną społecznością. Obcy może być dobry, ale zdrajca – nigdy.

Żydzi

O Żydach mówi się niekiedy z sympatią, niekiedy z przekąsem (zaznacza się to mimochodem w utrwalonych w języku stereotypach), jednak i oni mają szansę na akceptację, gdy stają się nasi. Wzorem jest Jankiel, Żyd, który miał także sławę dobrego Polaka. Niejednoznacznie potraktowani są również Francuzi. To oni przynoszą wolność. Napoleona postrzega się jako boga wojny, wojny sprawiedliwej, bo prowadzonej w naszym interesie. Francuzi są jednak także źródłem zgorszenia, gdyż od nich pochodzą rozmaite nowinki, a ci spośród naszych, którzy naśladują Francuzów, ocierają się o zdradę tradycji, a przynajmniej narażają się na śmieszność.

Kobiety

Wśród różnych aspektów tożsamości trzeba wymienić też wyraźny podział ról na kobiece i męskie. Świat ukazany w Panu Tadeuszu to głównie świat mężczyzn. Jedyna aktywna tam kobieta, Telimena, okazuje się zupełnie bezradna wobec reguł rządzących patriarchalną obyczajowością szlachecką. To postać po części żałosna, po części komiczna; znajduje męża, ale za cenę niejednego upokorzenia. Młodziutka Zosia, podporządkowana woli starszych, jest postacią bierną. Inne kobiety się nie liczą. Każda z nich ma swoje miejsce w ustanowionej przez obyczaj hierarchii. Granicy między światem mężczyzn i kobiet nie można przekraczać. Jest ona tak wyraźnie zakreślona i ścisła, że mężczyźni i kobiety jadają nawet inne potrawy i piją inne napoje.

Obyczaj

Opis szlacheckich obyczajów nie jest w Panu Tadeuszu tylko malowniczym obrazem minionych czasów. Hierarchia w stosunkach między ludźmi, sposoby postępowania, gesty, formy językowe – to wszystko buduje ład świata ukazanego w utworze. Każdy członek społeczności ma swoje miejsce w hierarchii; respektowanie zasad pozwala unikać konfliktów. Regułom obyczaju podporządkowane są wszystkie dziedziny życia, m.in. wspólnie spożywane posiłki, polowania. Zachowania ludzi w tych sytuacjach są jak doskonale opanowany taniec – każdy z tancerzy świetnie zna kroki i swoje miejsce w tanecznym układzie. Dlatego w kulminacji dzieła pojawia się polonez: w nim skupia się istota polskiego obyczaju.

Miłość

Miłość w Panu Tadeuszu ukazana jest zupełnie inaczej niż w IV części Dziadów. To nie gwałtowne i żarliwe uczucie, które jest źródłem bólu. To literacka sielanka, w której perypetie bohaterów wynikają z nieporozumień. Wątek miłosny w Panu Tadeuszu bywa kłopotliwy dla interpretatorów, gdyż niełatwo go powiązać z treściami narodowymi dzieła. Erotyzm zachowań Tadeusza i Telimeny jest miejscami dyskretny, miejscami komiczny, a miejscami całkiem jawny (Zosia to wyłącznie przedmiot westchnień i zabiegów bohatera). Wątek erotyczny odgrywa jednak w poemacie ważną rolę: odzwierciedla zmaganie między tym, co naganne, a tym, co właściwe. Miłość jest domeną zmysłów, ale obyczaj nadaje jej formę akceptowaną przez społeczność. Więcej: miłość stanie się znakiem i przypieczętowaniem zgody między rodzinami, zgody narodowej, a nawet ukoronowaniem naturalnego porządku obejmującego całą rzeczywistość.

W wątku miłosnym Pana Tadeusza ujawnia się gra konwencji literackich. Z jednej strony dostrzec tu można schemat romansów popularnych w epoce oświecenia, w których miłość jest traktowana jako intryga (wątek Telimeny), z drugiej strony – schemat powieści sentymentalnej o miłości czystej i niewinnej (wątek Zosi). Konwencji literackiej, powtarzanej w wielu dziełach epoki, podlega też kreacja postaci. Tadeusz pragnie miłości, ale zarazem jest naiwny, dlatego do czasu, aż przejrzy, jaką odgrywa rolę, staje się przedmiotem w erotycznych zabiegach Telimeny. Ta z kolei jest intrygantką świadomą swoich powabów, która próbuje manipulować mężczyznami. Zarazem wie, że jeśli szybko nie znajdzie męża, grozi jej trudna samotność. To postać niejednoznaczna – komiczna, ale i godna współczucia. Najprostsza jest kreacja Zosi, dziewczęcia bez wad, idealnego obiektu męskich uczuć.

Wielka Emigracja

Po klęsce powstania listopadowego w 1831 r. tysiące uczestników zrywu opuściło kraj z obawy przed represjami. Osiedlili się oni w Europie Zachodniej, głównie we Francji. Wyemigrowali najwybitniejsi ówcześni twórcy, m.in. poeci Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, kompozytor Fryderyk Chopin. Zarówno ze względu na liczbę wygnańców, jak i na fakt, że w tym gronie znaleźli się ludzie nadający ton polskiej kulturze, zjawisko to nazwano Wielką Emigracją. Właśnie w tym środowisku powstały najważniejsze dzieła polskiego romantyzmu, wśród nich III część Dziadów (1832) i Pan Tadeusz (1834) Adama Mickiewicza, Kordian (1834) i Fantazy (1844) Juliusza Słowackiego, Nie‑Boska komedia (1835) Zygmunta Krasińskiego oraz najsłynniejsze kompozycje Fryderyka Chopina (m.in. Polonez As‑dur, op. 53; 1842).

Geografia romantyczna

Przedmiotem szczególnego zainteresowania romantyków była prowincja. Odkrywali oni przestrzenie, które jako peryferyjne były wcześniej ignorowane przez kulturę. Polscy romantycy zmitologizowali wschodnie tereny dawnej przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, obejmujące obszar Litwy, Białorusi i Ukrainy. Były to terytoria przenikania się kultur, a zarazem obszary niewolne od napięć narodowościowych. Kulturę polską za własną uważały tam szlachta i część mieszczaństwa, natomiast lud wiejski mówił w swoich językach, a Polskę utożsamiał głównie z dworem. Społeczność żydowska zachowywała swoją odrębność, posługiwała się językiem jidysz. Istniały na tych obszarach również pomniejsze kultury, jak karaimska, tatarska czy ormiańska. Wpływy rozszerzała kultura rosyjska. Właśnie taka egzotyka i koloryt lokalny w szczególny sposób fascynowały romantyków.

Pojęcie narodu

W epoce romantyzmu ukształtowało się nowożytne pojęcie narodu. Wcześniej pojęcie to oznaczało bądź lud, a więc gromadę, grupę, plemię, bądź obywateli państwa, poddanych władcy. Romantycy pod pojęciem narodu rozumieli wspólnotę ludzi połączonych pochodzeniem, kulturą, językiem, niekiedy religią, nadrzędną ideą. Członków narodu łączą poczucie tożsamości, samoświadomość, doświadczenie wspólnoty, patriotyzm. Jednoczą ich też wspólne symbole, pieśni, opowieści.