„Wojna dwudziestodwuletnia” to okres formacji poprzedzający osiągnięcie dojrzałości przez młodego człowieka. Jej koniec to inicjacja w życie samodzielne i odpowiedzialne. Temu przełomowemu momentowi towarzyszyły i nadal w różnych kulturach towarzyszą rytuały wtajemniczenia, których częścią jest próba – zmierzenie się z ekstremalnym doświadczeniem.

To także osiągnięcie oświecenia. Immanuel Kant pisał, że jest to

Człowiek oświecony posiada więc umiejętność odrzucenia fałszywych wartości.

Doświadczenie sytuacji granicznej (na styku życia i śmierci) i dostąpienie w jej wyniku oświecenia, a zarazem inicjacji, były udziałem bohatera utworu Barańczaka. Treścią utrzymanego w czasie przeszłym monologu lirycznego są właśnie wydarzenia poprzedzające „koniec wojny dwudziestodwuletniej”, które składają się na ową ekstremalną próbę. Dają się one ułożyć w logiczny ciąg przyczyn i skutków, wyeksponowanych przez powtórzenia wyrażenia zawartego w tytule, oraz zdania: „szedłeś z nimi, uciekałeś z nimi, liczyłeś zaginionych, zmarłych i zabitych, zapomniałeś nazwisk i adresów”.

Nie bez znaczenia dla odczytania wiersza jest porządek wywodu. Zarówno tytuł, jak i początek pierwszej strofy zawierają informację o końcu wojny i o wyjaśnieniu się wszystkiego (osiągnięciu przez człowieka zdolności „do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa”) – czyli o skutku. Informacja podana jest zagadkowo, muszą więc natychmiast paść pytania: O jakiej wojnie mowa? Co się wyjaśniło? Odpowiedzi znajdujemy stopniowo – kolejne wersy są swoistą peryfrazą tytułowej „wojny dwudziestodwuletniej”.

Utwór odtwarza sytuację przesłuchania. Bohaterem lirycznym jest człowiek, który – „oświecony lampą z biurka prosto w oczy” (poddany ostremu śledztwu) – „zapomina nazwisk i adresów” (milczy, odmawia odpowiedzi, nie chce nikogo wydać). To ktoś, kto szedł, krzyczał i uciekał z innymi biorącymi udział w wojnie. Chroni ich teraz przed represjami, starając się z jednej strony zapomnieć nazwiska i adresy, z drugiej – ocalić pamięć o tych, których potężny przeciwnik skazał na niebyt w znaczeniu dosłownym (stracili życie) i przenośnym (zakazano wymieniania ich nazwisk).

Bohatera łączy z nimi współudział w „wojnie”, na której bronią były pochody, „ochrypły krzyk w gardle, łzy gniewu” oraz racje moralne – chcieli bronić godności i odzyskać wolność. Prowadzili nierówną walkę z przeciwnikiem odmawiającym im elementarnych ludzkich praw, dysponentem środków przymusu (pies spuszczony ze smyczy). Wróg traktował ich jak tropioną zwierzynę, którą trzeba dopaść i poddać tresurze (nałożyć kaganiec jak psom). Nie wahał się krwawo stłumić protestu bezbronnych ludzi niepoddających się ostatecznemu upodleniu.

Bohaterowi lirycznemu pozostaje milczenie wobec „huraganowego ognia krzyżowych pytań”. Dokonuje on „u końca wojny” obrachunku „zaginionych, zmarłych i zabitych” oraz grzebie ich „w pojemnym grobie cienkościennej czaszki”. Dysponuje niebezpieczną dla uzurpatorów bronią ludzkiej pamięci. Uczestnictwo w „wojnie” stało się dla niego wtajemniczeniem w dojrzałość. Przeszedłszy tę próbę, „w dzień zwycięstwa nad sobą, w dzień przegranej z sobą” opowiada się po stronie ofiar i pragnie „nowej wojny w sobie”.

Obecność zaimka „się” wskazuje, że zbiorowe doświadczenie „wojny” pokazane jest tu z perspektywy doświadczenia jednostki, a bohater to indywidualista o cechach romantyka. To Kordian, poszukujący własnej drogi i kuszony przez Doktora w szpitalu wariatów XX w.; to Konrad w celi więziennej między aniołami i demonami. Bolesne doświadczenia konfrontacji ze złem pozwalają jednak dostąpić oświecenia, przynosząc bezcenny owoc – rozpoznanie dobra.

Przedstawiona tu interpretacja utworu Barańczaka zachowuje swoją logikę także wówczas, gdy uznamy, że podmiot liryczny kieruje swój monolog do siebie, zatem jest także bohaterem lirycznym. Nie byłaby to sytuacja nietypowa – któż bowiem nie dokonuje w przełomowych momentach życia rozrachunku z samym sobą albo nie wiedzie ze sobą sporów? „Koniec wojny dwudziestodwuletniej” z pewnością jest takim przełomowym momentem w biografii bohatera.

Nadając monologowi lirycznemu kształt mowy skierowanej do siebie, twórca zyskał możliwość obiektywizowania uczuć. Nie wyraża refleksji osobistej (w 1. osobie liczby pojedynczej), choć temat „wojny w sobie” wydaje się być domeną liryki bezpośredniej. Barańczak posługuje się formą 2. osoby liczby pojedynczej, by kontestować kierowany wobec sztuki postulat szczerości. Choć ujawnia zmaganie się z fałszywymi prorokami i demonami zła w sobie, ze słabością, strachem i rodzącą się pokusą kompromisu, czyni to pośrednio.

Bohater liryczny nie zabiera też głosu w imieniu zbiorowości, jako reprezentant pokolenia, na co pozwalałaby forma 1. osoby liczby mnogiej. Niemniej pokazuje prawdę o ludziach – sprawdzoną na jego (poety) własnym przykładzie. Nie sposób przecież nie dostrzec w wierszu odniesień do realiów epoki, w której „wojnę dwudziestodwuletnią” wiódł on, urodzony u końca wojny – wcześniejszej. Nie sposób nie pamiętać o roli, jaką odegrał w działalności niepodległościowej (uczestnictwo w wydarzeniach Marca ’68, działalność w Komitecie Obrony Robotników, współtworzenie obiegu literatury poza cenzurą). Realia te to pochody protestacyjne, rozpędzanie demonstrantów przez siły porządkowe, aresztowania, śledztwa „pod oświatą lampy” wymierzonej z biurka prosto w oczy (aby wymusić zeznania), inwigilacja oraz represje wobec stawiających opór (zapis cenzury zakazał publikacji tekstów Barańczaka).