Prezentacja multimedialna
Po zapoznaniu się z prezentacją podaj przykłady dzieł malarskich, w których dostrzegasz próbę odniesienia do konkretnych idei franciszkańskich.
Odpowiedz na pytanie, który z zamieszczonych w prezentacji wierszy najpełniej oddaje, twoim zdaniem, idee głoszone prze św. Franciszka z Asyżu? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Na podstawie zamieszczonych w prezentacji wierszy księdza Jana Twardowskiego wymień typy miłości, do których odnosi się poeta w swojej twórczości.
Idee franciszkańskie w słowie i na obrazie
Wartości franciszkańskie
Choć pewne nawiązania do myśli franciszkańskiej można odnaleźć już w tekstach średniowiecznych, terminem „franciszkanizm” określane są głównie tendencje w literaturze XX wieku. W utworach „franciszkańskich” poszukuje się odniesień do idei wyznawanych przez Biedaczynę z Asyżu. Są wśród nich:
życie zgodnie z Ewangeliami,
naśladowanie Chrystusa,
radość życia i ubóstwa,
pokora wobec cierpienia,
miłość do każdego człowieka oraz wszystkich stworzeń.
Cimabue (1240–1302) był włoskim malarzem działającym m.in. w Rzymie, Pizie i Asyżu. Uznaje się, że stworzył pierwszy realistyczny portret św. Franciszka – człowieka starego i ubogiego, o twarzy pooranej zmarszczkami i naznaczonej wiekiem. Według legendy deska, na której Cimabue uwiecznił wizerunek świętego, była wiekiem trumny Biedaczyny z Asyżu.
Odniesienia do franciszkanizmu
Franciszkanizm przejawia się w literaturze poprzez:
nawiązanie do postaci św. Franciszka,
odniesienie do wyznawców Biedaczyny z Asyżu oraz jego późniejszych naśladowców,
odwołanie do sytuacji oraz motywów związanych ze św. Franciszkiem oraz założonym przez niego zakonem,
powoływanie się na idee głoszone przez św. Franciszka,
kultywowanie postawy życiowej świętego.
Giotto (1266–1337) był najsłynniejszym uczniem Cimabuego. Jego obraz to jeden z najwcześniejszych, a równocześnie najbardziej znanych wizerunków św. Franciszka przyjmującego stygmaty, czyli rany na czole, dłoniach, stopach i boku, odpowiadające ranom zadanym Chrystusowi. Święty Franciszek był najsłynniejszym stygmatykiem w historii.
Kwiatki świętego Franciszka
Kwiatki świętego Franciszka to anonimowe dzieło powstałe na przełomie XIII i XIV wieku, składające się z opowieści o życiu Biedaczyny z Asyżu i jego towarzyszy. W krótkich tekstach przeplatają się realia zaczerpnięte z życia świętego z elementami legendy narosłej wokół postaci Franciszka. Zbiór został zapisany w języku łacińskim, a pod koniec XIV stulecia przełożony na język włoski. Polski przekład, którego autorem był Leopold Staff, powstał dopiero na początku XX wieku.
Wyspiański i tradycja. Na przykładzie witrażu ze św. FranciszkiemWitraż przedstawia wysmukłą, ascetyczną postać Biedaczyny z Asyżu w czarnym habicie przewiązanym sznurem, z głową uniesioną lekko w górę oraz rękami ugiętymi w łokciach i przedramionami wzniesionymi ku górze na wysokość szyi. Na bosych stopach i rękach święty ma stygmaty. Postać jego otoczona jest podwójną aureolą, pierwszą o formie błękitnego koła wokół głowy i drugą w kształcie trzech wąskich różnobarwnych okręgów, sięgającą pasa. Franciszek stoi na tle potężnego krzaka róży.
Źródło: Wojciech Bałus, Wyspiański i tradycja. Na przykładzie witrażu ze św. Franciszkiem, „Teksty Drugie” 2004, nr 4, s. 100.
Stanisław Wyspiański zaprojektował malarski i witrażowy wystrój kościoła franciszkańskiego w połowie l. 90. XIX wieku. W jednym z okien znalazł się wizerunek św. Franciszka.
Kazanie do ptaków
W jednej z opowieści zawartych w Kwiatkach znalazło się kazanie św. Franciszka do ptaków:
Kwiatki świętego FranciszkaPtaszki, braciszki moje, bądźcie bardzo wdzięczne Bogu, Stwórcy swemu. Zawsze i na każdym miejscu winnyście Go chwalić, bowiem pozwolił wam swobodnie latać wszędzie i dał wam odzienie podwójne i potrójne. I przeto jeszcze, że zachował wasz rodzaj w arce Noego, by nie ubyło rodzaju waszego. Bądźcie Mu również wdzięczne za żywioł powietrzny, który wam przeznaczył. Nadto, nie siejecie i nie żniecie, a Bóg was żywi i daje wam rzeki i źródła do picia; daje wam góry i doliny dla schrony i drzewa wysokie do budowania gniazd waszych. A chociaż nie umiecie prząść ani szyć, Bóg was odziewa i dziatki wasze, więc kocha was bardzo wasz Stwórca, skoro wam tyle zsyła dobrodziejstw; strzeżcie się, bracia moi, grzechu niewdzięczności i starajcie się zawsze chwalić Boga”. Kiedy święty Franciszek mówił te słowa, wszystkie ptaki zaczęły otwierać dzioby i wyciągać szyje, i skrzydła rozwijać, i z czcią schylały głowy aż do ziemi, okazując ruchami i ćwierkaniem, że święty ojciec sprawia im rozkosz wielką. A święty Franciszek wraz z nimi cieszył się i radował; i dziwił się wielce takiemu ptaków mnóstwu, ich rozmaitej piękności, ich uwadze i oswojeniu. Przeto pobożnie chwalił w nich Stwórcę. Wreszcie skończywszy kazanie święty Franciszek uczynił nad nimi znak krzyża i pozwolił im odlecieć.
Źródło: Kwiatki świętego Franciszka, tłum. L. Staff, Warszawa 1978, s. 56–57.
Kazanie, które święty Franciszek głosił do stada ptaków, zostało opisane przez Bonawenturę z Bagnoregio w Życiorysie większym świętego Franciszka (1263). Epizod stał się motywem malarskim, chętnie przywoływanym jako świadectwo miłości świętego do wszystkich stworzeń.
Idee franciszkańskie w poezji Leopolda Staffa
Imię Biedaczyny z Asyżu pojawia się w wierszach Leopolda Staffa zaledwie trzy razy, w utworach: S.W., Pochwała oraz Biedaczyna asyski. Znacznie częściej poeta odwoływał się do modelu duchowości świętego. W cyklu sonetów Mali ludzie stworzył typ bohatera – „zwykłego” człowieka, ubogiego, którego dzień powszedni jest naznaczony pracą i walką o byt. W utworach pokazał życie, które trudno nazwać wyśnionym, ale które może stać się skromną i intymną „krainą poezji”.
SymbolKocham was, mali ludzie i szarzyznę smętną
Dni i izb waszych, w których trumna czy koleba
Nie odwraca wam myśli od grosza i chleba,
Zarobionego pracą pilną, acz niechętną.Nieświadomość wyryła wam bezducha piętno
Na czole, co nie wznosi się do gwiazd i nieba,
Bo żadnej krasy życiu waszemu nie trzeba
I duszę na czar piękna macie obojętną.Lecz choć jesteście, zda się, tak ślepi i głusi
Na wszystko, co urokiem snu i marzeń kusi
W dal cudu i zachwytu, ku przyrodzie‑matce:I wy macie krainę poezji, choć biedną,
I chowacie w swej duszy tęsknotę bezwiedną:
Skrzyneczkę z owsem w oknie swym i ptaszka w klatce.Źródło: Leopold Staff, Symbol, [w:] tegoż, Poezje, Lublin 1986, s. 140.
Artyści chętnie odwoływali się w swoich plastycznych interpretacjach do biografii św. Franciszka. Niekiedy tworzyli całe cykle ilustrujące wybrane sceny z życia Biedaczyny z Asyżu. Jeden z nich namalował hiszpański malarz barokowy José Boronat, uwieczniając na obrazach m.in. spotkanie Franciszka z biednymi oraz śmierć świętego.
Księga ubogich
Księga ubogich XIPrzestałem się wadzić z Bogiem –
Serdeczne to były zwady:
Zrodziła je ludzka niedola,
Na którą nie ma już rady.Tliło w mej piersi zarzewie,
Materiał skier tak bogaty,
Że jeno dąć w palenisko,
A płomień ogarnie światy.Wiedziały o tym potęgi,
Co gdzieś po norach drzemią
Albo z bezczelną jawnością
Jak mgły się włóczą nad ziemią.Wiedziały‑ci o tym moce,
Które złośliwość popędza,
By szły powiększać nędzę
Tam, gdzie największa jest nędza.[…]
Źródło: Jan Kasprowicz, Księga ubogich XI, [w:] Justyna Bajda, Poezja drugiej połowy XIX wieku (pozytywizm – Młoda Polska). Antologia, Wrocław 2008, s. 228.
Poezja drugiej połowy XIX wieku (pozytywizm – Młoda Polska). AntologiaW kontekście całej twórczości Kasprowicza pisana w czasie wojny Księga ubogich interpretowana jest jako kwintesencja jego życiowych i poetyckich przemyśleń. Wiersze przynoszą nie tylko ostateczną zgodę na świat i dane ludziom życie, ale też głęboką świadomość konieczności takiego istnienia, wpisanego w odwieczny boski porządek. Zadanie człowieka zostaje określone jako próba starcia z otaczającymi go antynomiami, możliwa do przejścia nie w bluźnierczej walce, ale dzięki odkryciu nadrzędnej wartości ludzkiego życia, jaką jest miłość.
Źródło: Justyna Bajda, Poezja drugiej połowy XIX wieku (pozytywizm – Młoda Polska). Antologia, Wrocław 2008, s. 230.
Głównym założeniem reguły franciszkańskiej jest życie zgodne z zasadami Ewangelii – naśladowanie Chrystusa przede wszystkim poprzez pokorę, ubóstwo, wyrzeczenie się dóbr materialnych i utrzymywanie się z jałmużny.
Wartości franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego. Miłość do drugiego człowieka
Śpieszmy sięŚpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą
zostaną po nich buty i telefon głuchy
tylko to co nieważne jak krowa się wlecze
najważniejsze tak prędkie że nagle się staje
potem cisza normalna więc całkiem nieznośna
jak czystość urodzona najprościej z rozpaczy
kiedy myślimy o kimś zostając bez niego.Źródło: Jan Twardowski, Śpieszmy się, [w:] tegoż, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1945–1985, Warszawa 1991, s. 231.
Miłość do drugiego człowieka i wszelkiego stworzenia jest naczelną ideą franciszkańską. To wartość, która jest szczególnie mocno eksponowana w poezji ks. Twardowskiego.
„Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiegoTo jej poświęcił poeta swój najbardziej znany, umieszczany w większości wydań zbiorowych i podręczników szkolnych, wiersz pt. Śpieszmy się. Utwór ten stanowi swoiste przypomnienie prawdy o tym, że człowiek został powołany do miłości, która czyni jego życie bogatszym i piękniejszym. […]
Miłość do innego człowieka przynosi radość i nadaje sens życiu. Często jednak jest wartością docenianą zbyt późno, wtedy, gdy zabraknie kogoś bliskiego, kochanego.
Źródło: Małgorzata Rybka, Jolanta Sławek, „Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiego, „Język – Szkoła – Religia”, nr 2, s. 315.
Barokowy malarz Zacarias Velázquez pochodził z rodziny o tradycjach artystycznych. Namalował wiele dzieł o tematyce religijnej, w tym także cykl obrazów poświęconych życiu i działalności św. Franciszka. Na jego płótnach znalazły się takie epizody, jak narodziny i chrzest Franciszka, święty przed sułtanem Malek‑el‑Kamel czy spotkanie z chorym na trąd.
Wartości franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego. Oblicza miłości
JestJest jeszcze taka miłość
ślepa bo widoczna
jak szczęśliwe nieszczęście
pół radość pół rozpacz
ile to trzeba wierzyć
milczeć cierpieć nie pytać
skakać jak osioł do skrzynki pocztowej
by dostać nic
za wszystkomiej serce i nie patrz w serce
odstraszy cię kochaćŹródło: Jan Twardowski, Jest, [w:] tegoż, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1945–1985, Warszawa 1991, s. 210.
„Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiegoKsiądz Twardowski nie unika tematu miłości między mężczyzną a kobietą, doskonale oddając kolejne odcienie tego rodzaju uczucia, np. stan przelotnego zakochania, miłość gwałtowną czy romantyczną. Podmiot liryczny kocha, myśląc o ukochanej ma dobre uczucia względem niej, chce z nią być, ale zamiast oczekiwanego przeświadczenia o potrzebie czynienia dobra, paradoksalnie, pojawia się przekonanie, że bycie z ukochaną osobą w pewien sposób umniejsza miłość, sprawia, że stając się codziennością traci ona na wartości, gdyż naprawdę wielka miłość jest zawsze niespełniona i niemożliwa.
Źródło: Małgorzata Rybka, Jolanta Sławek, „Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiego, „Język – Szkoła – Religia” 2007, nr 2, s. 318.
Zgodnie z tradycją gatunek rośliny rosa canina assisinesis, czyli dzikiej bezkolcowej róży z Asyżu powstał, kiedy św. Franciszek postanowił rzucić się w ostre krzewy, żeby pozbyć się złych myśli. Dzięki interwencji Boga, który uważał, że to świat wokół Franciszka powinien się zmienić, różane kolce zniknęły. Powstał jedyny naturalnie rosnący różany krzew bez kolców.
Wartości franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego. Złożoność miłości
MiłośćJest miłość trudna
jak sól czy po prostu kamień do zjedzenia
jest przewidująca
taka co grób zamawia wciąż na dwie osoby
niedokładna jak uczeń co czyta po łebkach
jest cienka jak opłatek bo wewnątrz wzruszenie
jest miłość wariatka egoistka gapa
jak jesień lekko chora z księżycem kłamczuchem
jest miłość co była ciałem a stała się duchem
i ta co nie odejdzie – bo znów niemożliwaŹródło: Jan Twardowski, Miłość, [w:] tegoż, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1945–1985, Warszawa 1991, s. 306.
„Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiegoTwórca tomu Nie bój się kochać ma świadomość złożoności problemu miłości, wielokrotnie próbuje więc ją zdefiniować, pisze o różnych jej rodzajach, odcieniach, a czyni to w sposób twórczy i świeży. Ową świeżość osiąga, odwołując się do „Hymnu o miłości” św. Pawła, „Pieśni nad pieśniami” i „Dekalogu”, uważa bowiem, że każde spośród dziesięciu przykazań jest przeniknięte miłością. Za najdoskonalszą uważa miłość metafizyczną, ponieważ człowiek, poszukując kogoś prawdziwie bliskiego, podświadomie poszukuje Boga, gdyż przecież Bóg jest miłością absolutną, najwyższą wartością, najwyższym dobrem […].
Źródło: Małgorzata Rybka, Jolanta Sławek, „Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiego, „Język – Szkoła – Religia” 2017, nr 2, s. 317.
Trudno powiedzieć, o czym myślał Malczewski, gdy malował to dzieło. Czas był dla niego ciężki – a może jeszcze cięższy dla jego rodziny. Bo akurat w tamtym okresie artysta przeżywał wyjątkowo silne zauroczenie. Problem polegał na tym, że obiektem westchnień nie była jego żona, lecz niejaka Maria Balowa. Malczewski zwariował na punkcie urokliwej kobiety, o czym świadczy jej twarz, występująca na wielu obrazach artysty.
Źródło: https://kultura.wiara.pl/doc/451893.Malarz-w-habicie [dostęp 29.10.2021 r.].
Wartości franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego. Miłość do Boga
***Dziękuję Ci po prostu za to, że jesteś
za to, że nie mieścisz się w naszej głowie, która jest za logiczna
za to, że nie sposób Cię ogarnąć sercem, które jest za nerwowe
za to, że jesteś tak bliski i daleki, że we wszystkim inny
za to, że jesteś odnaleziony i nie odnaleziony jeszcze
że uciekamy od Ciebie i do Ciebie
za to, że nie czynimy niczego dla Ciebie, ale wszystko dzięki Tobie
za to, że to czego pojąć nie mogę – nie jest nigdy złudzeniem
za to, że milczysz. Tylko my – oczytani analfabecie
chlapiemy językiemŹródło: Jan Twardowski, ***, [w:] tegoż, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1945–1985, Warszawa 1991, s. 69.
„Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiegoWażna jest zatem codzienność, to, by dostrzegać w niej drugiego człowieka, jeszcze ważniejsza jest miłość, którą obdarzamy innych, ale najważniejsza jest miłość do Boga, tylko poprzez Niego można bowiem pokochać drugiego człowieka. Do miłości, tej najważniejszej i najpełniejszej, paradoksalnie przybliża śmierć, gdyż dopiero wtedy człowiek w pełni poznaje Boga, może Go oglądać „twarzą w twarz”.
Źródło: Małgorzata Rybka, Jolanta Sławek, „Bo w życiu jest tylko morał niemoralny”: świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiego, „Język – Szkoła – Religia” 2007, nr 2, s. 316.
Święty Franciszek z Asyżu i stworzeniaŚwiat św. Franciszka to – można powiedzieć – włączenie człowieka i stworzeń na nowo w wielki obieg miłości odnowionej przez Syna Bożego: Bóg – człowiek – stworzenia – Bóg. Stawszy się nowym człowiekiem Franciszek pełni funkcję jakby kapłana całego stworzenia, pośrednika między Bogiem a stworzeniem. Od każdej istoty stworzonej, choćby najmniejszej, należy się cześć Bogu, Najwyższemu Dobru. Dlatego więc każdą istotę obejmuje on miłością w imię Boga. Jako pośrednik wyraża Bogu miłość wszystkich stworzeń, a powracając do nich przynosi im pocałunek Boga, który jest Miłością. Miłość jest tajemnicą Franciszka. Rozumie on stworzenia, bo je kocha. W każdym z nich dostrzega odbicie odwiecznej Miłości.
Źródło: Wacław Michalczyk OFM, Święty Franciszek z Asyżu i stworzenia, „Znak” 2008, nr 637.
Wartości franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego. Miłość do źdźbła trawy
***Święty Franciszku z Asyżu
nie umiem Cię naśladować
nie mam za grosik świętości
nad Biblią boli mnie głowaRyby nie wyszły mnie słuchać –
nie umiem rozmawiać z ptakiem –
pokąsał mnie pies proboszcza
i serce mam byle jakiePiękne są góry i lasy
i róże zawsze ciekawe
lecz z wszystkich cudów natury
jedynie poważam trawęBo ona deptana niziutka
bez żadnych owoców, bez kłosa
trawo – siostrzyczko moja
karmelitanko bosaŹródło: Jan Twardowski, ***, [w:] tegoż, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1945–1985, Warszawa 1991, s. 58.
„Bo w życiu jest tylko morał niemoralny” : świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiegoPodmiot liryczny [wierszy ks. Twardowskiego] kocha nie tylko Boga i ludzi, ale także przyrodę. […] Świat został stworzony przez Boga, jest jego częścią, a zatem miłość do tego świata jest jednocześnie miłością do Tego, Który powołał go do istnienia.
Źródło: Małgorzata Rybka, Jolanta Sławek, „Bo w życiu jest tylko morał niemoralny” : świat wartości w wierszach ks. Jana Twardowskiego w wybranych przez autorów licealnych podręczników do nauki języka polskiego, „Język – Szkoła – Religia” 2007, nr 2, s. 316–317.
Święty Franciszek z Asyżu i stworzeniaBratanie się z niższymi stworzeniami nie oznacza dla św. Franciszka rezygnacji z posługiwania się nimi i korzystania z nich dla swoich potrzeb, zgodnie z wolą Stwórcy. Święty znał użyteczność rzeczy i stworzeń. Są one braterskie właśnie dzięki swej użyteczności dla człowieka. Brat słońce rozdaje nam światło, daje dzień. Brat wiatr swoim silnym podmuchem krzepi wszystkie żyjące stworzenia. Siostra woda jest wyraźnie opiewana jako pożyteczna. Brat ogień rozjaśnia noc. Natomiast siostra nasza matka ziemia żywi nas, rodząc różne owoce.
Źródło: Wacław Michalczyk OFM, Święty Franciszek z Asyżu i stworzenia, „Znak” 2008, nr 637.
Święty Franciszek – patron ekologów
Do świętego FranciszkaŚwięty Franciszku patronie zoologów i ornitologów
dlaczego
żubr jęczy
jeleń beczy
lis skomli
wiewiórka pryska
kos gwiżdże
orzeł szczeka
przepiórka pili
drozd wykrzykuje
słonka chrapi
sikora dzwoni
gołąb bębni i grucha
kwiczoł piska
derkacz skrzypi
kawka plegoce
jaskółka piskocze
żuraw struka
drop ksyka
człowiek mówi śpiewa i wyje
tylko motyle mają wielkie oczy
i wciąż jeszcze tyle przeraźliwego milczenia
które nie odpowiada na pytaniaŹródło: Jan Twardowski, Do świętego Franciszka, [w:] tegoż, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1945–1985, Warszawa 1991, s. 103.
W 1979 roku Jan Paweł II ogłosił św. Franciszka patronem ekologów. Dwa lata później w Krakowie powstał Ruch Ekologiczny św. Franciszka z Asyżu (REFA). Jego członkowie podejmują działania o charakterze edukacyjnym i proekologicznym.
Święty Franciszek z Asyżu i stworzeniaPrzyroda daje nam ciągle lekcję doskonałości, piękna i skuteczności. Przyroda jest i zawsze pozostanie mistrzynią. Próżny tryumf, że się pokonało i przezwyciężyło przyrodę, jest naiwną iluzją. Wielcy uczeni i technicy wiedzą to dobrze. Problemy, jakie stwarzamy przez naszą nieodpowiedzialną ingerencję w przyrodę, zmuszają nas do pokory i do podziwu jej piękna oraz mądrości Boga, której ona jest odbiciem.
Źródło: Wacław Michalczyk OFM, Święty Franciszek z Asyżu i stworzenia, „Znak” 2008, nr 637.