Kto pragnie na naturę umysłu polskiego jakowyś pogląd wytworzyć, ten na samym początku dociekania natrafia na pewną trudność. O naturze danego umysłu najłatwiej jest sądzić z jego płodów, a więc o naturze umysłu danego narodu − z jego twórczości naukowej. Tymczasem twórczość naukowa narodu naszego jest tak mała, że prawie żadna.

[...] Naród nasz, przyjąwszy wraz z chrześcijaństwem cywilizację zachodnią, od bardzo już dawna żyje na ogół wspólnym z resztą Europy życiem kulturalnym. W rozwoju instytucji kościelnych, politycznych i społecznych, w uszlachetnieniu i ucywilizowaniu obyczajów nie pozostał za nią w tyle. W życiu estetycznym wniósł do wszechludzkiej skarbnicy piękna bogactwa niezmierne, których całą wartość przyszłość dopiero pozna i oceni. Wreszcie, nawet w zakresie życia właściwie naukowego, szedł mniej więcej stale na równi z wiekami, które przeżywał o tyle, że zdobycze naukowe, dokonane przez innych,więcej to, co w tym samym czasie umieli ludzie oświeceni w innych krajach. Słowem, życie naukowe bierne naszego społeczeństwa postępuje mniej więcej równomiernie z życiem Europy. Ale życia czynnego, właściwie twórczego, nie ma u nas wcale. Gdy narody europejskie, wśród olbrzymiego wysiłku duchowego, wytwarzają teoretyczny pogląd na świat i kładą podwaliny nauki, my korzystamy wprawdzie, niekiedy nawet skwapliwie, z rezultatów ich szlachetnej pracy, ale sami w tej pracy, w tym wysiłku i w tym znoju żadnego nie bierzemy udziału.

[...] Ta praktyczność umysłu polskiego znowuż ma dwie strony i znowu w dwu sobie przeciwległych rozwijać się może kierunkach. W kierunku ujemnym wyradza się w marzycielstwo i lękliwość rozumowania, niekiedy nawet w tchórzostwo umysłowe, w dziecinne zamykanie oczu na rzeczywistość. W kierunku dodatnim wiąże się ona i pokrewni z cechą bardzo piękną i bardzo swoistą, z cechą, którą określają piękne, staropolskie, w ostatnich czasach nader szczęśliwie przez Antoniego Potockiego wznowione wyrazy „cny” i „cność”, bardzo bliskie co do znaczenia z „zacny” i „zacność”, ale głębsze od nich i obszerniejsze. Jest w duszy polskiej jakiś pierwiastek przyrodzony, w najgłębszych i najtajemniejszych jej pokładach mający swe źródło, który nie pozwala na przyznanie istotnej wartości i zacności niczemu, co jest lub wydaje się być wyłącznie osobistym, co nie zmierza ku dobru powszechnemu. Wszystko, co do czci rości sobie prawo, winno być nie tylko godziwym, ale wprost czynem obywatelskim. Co nim nie jest, to może być co najwyżej nienagannym.

We wszystkim, cośmy dotychczas o naturze i charakterze umysłu polskiego mówili, stale i rozmyślnie pomijaliśmy jeden doniosły czynnik: złożoność etnograficzną tego dziwnego i nie mającego sobie podobnych kompleksu, który się narodem polskim nazywa. Nie spław to, nie aglomerat, nie skupienie różnych plemion, ale coś, czego nie umiem nazwać inaczej, jak: zrostem.
Ludzie, którzy się politycznie i kulturalnie do polskości poczuwają, należą do czterech plemion: do polskiego, do ruskiego, do litewskiego i do żydowskiego. Właściwych, plemiennych Polaków nazywać będziemy dla krótkości Lachami.
[...] Otóż to, cośmy dotychczas o naturze umysłu polskiego mówili, ściąga się właściwie do umysłu lackiego. Aż do początku wieku XIX polska kultura umysłowa i artystyczna była niemal wyłącznie dziełem Lachów. W jej wytworzeniu się i ukształtowaniu się Litwini brali udział bardzo mały, żydzi −żadnego. Nawet ci − nader nieliczni − spomiędzy Litwinów, którzy, jak Naruszewicz lub Niemcewicz, życiu umysłowym i artystycznym społeczeństwa polskiego czynny wzięli udział, „zlaszyli się” pod względem kulturalnym zupełnie, tak że w ich twórczości nie sposób wykryć żadnych cech charakterystycznych, które by ich od Lachów wyróżniały.

[...] Litwa jako taka, jako pewien odrębny element duchowy, w tworzeniu i kształtowaniu kultury polskiej przez długi czas żadnego nie brała udziału. Brała udział w życiu politycznym i wojskowym. Poza tym spokojnie i nieco smutnie zamyślona, siedziała cicho w swoich lasach i błotach, póki nie przyszedł na cywilizację polską czas zetknięcia się z z czynnikiem duchowym, który własnością rzeczywistą duszy polskiej mógł się stać tylko poprzez Litwę. Czynnikiem tym był romantyzm.

[...] „Z ciemnego sosen uroczyska” wstał [Mickiewicz] „jak bóg litewski” i rzucił narodowi „słowo, co jak piorun błyska”. A było to słowo zwiastunem i początkiem olbrzymiego wzrostu, niebosiżnego wzlotu ducha polskiego. Ale też było zwiastunem końca kultury wyłącznie lackiej, było wprowadzeniem do niej plemiennie innego pierwiastka, było odwołaniem się do tych cech, których dusza lacka z natury własnej w sobie nie miała, więc i krokiem ku jej rdzennemu przekształceniu.

[...] Rok 1831 głębokie w życiu społeczeństwa wywołał zmiany. Przede wszystkim zaś rozszczepił je na dwie trudno z sobą komunikujące się części: na masę, która w kraju pozostała, i na liczebnie szczupłą, lecz duchowo potężną emigrację. W liczbie emigrantów znaleźli się i trzej nasi wielcy poeci. Twórczość ich, a z nimi i wielu mniejszych od nich zależnych, od razu na inne niż dotychczas skierowała się tory. Siłą wypadków z normalnego życia społecznego wyrzuceni, przestali żyć środkowali się całkowicie na jednej idei, na jednej myśli i na jednym uczuciu. Twórczość ich, ograniczywszy się niemal wyłącznie do jednej rzeczy, straciła na szerokości, a za to niezmiernie zyskała na głębokości i na wysokości. Jak zwykle, straszliwa, bezimienna męka wydała z siebie wielką, potężną, samorodną poezję, która, w niezmierzonej głębi poczęta, płomieniem buchnęła w niebiosa. Jedno trzechlecie przyniosło III część Dziadów, Pana Tadeusza, Kordiana, Nie‑Boską komedię. Poezja sięgnęła tu tej wysokości, na której już sama siebie przerasta, na której z „królowej uczuć i marzeń”, jaką jest zawsze, staje się królową i panią życia.

I popchnęła całe to życie duchowe tam, skąd i dokąd szła sama. Oprócz tej jednej nie było już dla Polaka innej doniosłej kwestii, ani innej ważnej sprawy.
Więc poszły tam i umysły teoretycznie usposobione. Przeniknięte zaczerpniętą z poezji wiarą w cudotwórczą potęgę ducha, poszły, aby poznać „istotę”, aby wyfilozofować ideę ojczyzny, aby na drodze spekulacji metafizycznej wyjaśnić jej przeszłość, usprawiedliwić teraźniejszość, przewidzieć przyszłość, aby ją w jej istocie zrozumieć, a zrozumianą odpowiednio do tej istoty pokierować.

Utrzymuję, że to było istotną racją bytu metafizyki polskiej i że rodzicielką jej była polska poezja romantyczna. Metafizyka ta była transponowaną na terminy filozoficzne poezją. I metafizykę niemiecką nazywają często historycy filozofii Begriffsromantik, Begriffsdichtung. Dla niemieckiej jest to bardzo dobre i trafne porównanie; dla polskiej to nie porównanie, ale najściślej rzeczywistości odpowiadające określenie, określenie, które właśnie prawdziwą istotę rzeczy ujmuje.