Proces dekolonizacji
Wprowadzenie
Proces dekolonizacji, czyli likwidacji systemu kolonialnego, nabrał tempa po II wojnie światowej, ale jego początków można się dopatrywać już w okresie międzywojennym. Pierwszym etapem była próba zmiany sposobu zarządzania poprzez wprowadzenie systemu mandatowego.
Terytoria mandatoweJednym z pierwszych zadań Ligi Narodów wynikających z traktatów pokojowych było stworzenie systemu opieki mandatowej nad koloniami przejętymi od Niemiec oraz krajami odłączonymi od upadającego imperium. Problem ten był ważny, ponieważ dotyczył terytoriów o obszarze prawie 3 mln km kwadratowych. Istotą stworzenia systemu mandatowego było przygotowanie tych krajów do niepodległości. W imieniu Ligi Narodów opiekę nad tymi terenami przejęły: Francja, Wielka Brytania, Belgia, Japonia, Związek Południowej Afryki oraz Australia i Nowa Zelandia. Obszary należące dawniej do Turcji – Irak, Palestynę i Syrię uznano za najbardziej przygotowane do niepodległości, tworzyły zatem mandat typu A. Państwo sprawujące mandat miało nadzór administracyjny i służyło doradztwem.
Mandat typu B obejmował byłe kolonie niemieckie w Afryce, które uważano za słabiej rozwinięte i nieprzygotowane do szybkiego uzyskania niepodległości. Zatem państwo sprawujące opiekę uzyskało właściwie pełnię władzy. W grupie C znalazły się kraje najsłabiej rozwinięte.
Terytoria mandatowe, [w:] Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna, wiek XX, Warszawa 2012, s. 314.
W jakim celu wprowadzono system mandatowy?
- Aby lepiej przygotować kolonie do uzyskania niepodległości i funkcjonowania jako samodzielne państwa.
- Zamierzano „na wieki” utrwalić istnienie systemu kolonialnego.
- Wynikało to z międzynarodowych aktów prawnych.
Kolejnym krokiem było wprowadzenie przez Brytyjczyków innego sposobu zarządzania koloniami. W 1926 roku utworzono Brytyjską Wspólnotę Narodów (Commonwealth) skupiającą autonomiczne społeczności, ale utrzymujące związki z koroną brytyjską. Tereny zależne otrzymywały pewną suwerenność, choć należy pamiętać, że nadal uprzywilejowana była w nich ludność biała. Francja w 1946 roku zmieniła swoją ustawę zasadniczą i przekształciła się w Unię Francuską, natomiast ludy kolonialne uzyskały prawo tworzenia samorządów kontrolowanych przez Paryż. Dopiero w 1958 roku Unię przekształcono we Wspólnotę Francuską, a kraje kolonialne i zależne uzyskały prawo ograniczonej autonomii. Ten krok został zrobiony zdecydowanie za późno – proces dekolonizacji faktycznie już trwał i autonomia nie była w stanie zablokować dążeń niepodległościowych.
Akty międzynarodowe sprzyjające dekolonizacji
Dopiero po 1945 roku pojawiły się okoliczności, które pozwoliły na całkowitą dekompozycję kolonializmu. W wielu przypadkach był to proces długotrwały i nieraz związany z krwawymi starciami. Duże znaczenie miało wydanie aktów prawnych, które motywowały lub wręcz zmuszały mocarstwa kolonialne do nadania suwerenności koloniom.
Już Karta Narodów Zjednoczonych głosiła prawo narodów do samostanowienia. W używanej w niej terminologii zamiast określenia „kolonia” pojawiło się „terytorium powiernicze”. Powstała także Rada Powiernicza jako jeden z organów ONZ, który miał się zająć kwestią uzyskiwania niezależności przez państwa do tej pory zależne od metropoliimetropolii. Państwa, które sprawowały nadzór nad koloniami, miały także obowiązek przygotowania ich do osiągnięcia samodzielności.
W przypadku procesu dekolonizacji szczególnie ważne są dwa akty: 20‑letni plan przyjęty w 1952 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, zakładający przygotowanie terenów nieautonomicznych do niepodległości, oraz uchwalona w grudniu 1960 roku przez ten sam organ Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym. Mimo że deklaracja nie była aktem wiążącym, stała się dla krajów pozbawionych niepodległości podstawą do starań o pełną niezależność. W następnym roku utworzono Komitet Specjalny, który miał czuwać nad realizacją założeń aktu.
Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego (grudzień 1960)Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego (grudzień 1960)
Zważywszy, że narody całego świata proklamowały w Karcie Narodów Zjednoczonych stanowczą wolę ponownego potwierdzenia swej wiary w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość jednostki, w równouprawnienie mężczyzn i kobiet oraz w równość praw narodów wielkich i małych, a także w postęp społeczny i polepszenie bytu w warunkach większej wolności, świadome konieczności stworzenia warunków umożliwiających stabilizację i dobrobyt oraz pokojowe i przyjazne stosunki, oparte na poszanowaniu zasad równości wszystkich narodów i ich prawa do samostanowienia, a także powszechne szanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych swobód wszystkich ludzi bez względu na rasę, płeć, język i wyznanie, uznając, że wszystkie zależne narody gorąco pragną wolności i że ich własna postawa decyduje o osiągnięciu przez nie niepodległości, świadome, że zaostrzenie się konfliktów wynikających z odmowy przyznania tym narodom wolności lub tworzenia przeszkód na drodze do jej uzyskania stanowi poważne zagrożenie pokoju na całym świecie, biorąc pod uwagę ważną rolę organizacji Narodów Zjednoczonych w popieraniu ruchu niepodległościowego na terytoriach powierniczych i niesamodzielnych, uznając, że narody całego świata gorąco pragną położenia kresu kolonializmowi we wszystkich jego przejawach, przeświadczone, że dalsze istnienie kolonializmu hamuje rozwój międzynarodowej współpracy gospodarczej, stanowi przeszkodę na drodze do rozwoju społecznego, kulturalnego i gospodarczego ludów zależnych i jest sprzeczne z ideałami pokoju powszechnego, które przyświecają Organizacji Narodów Zjednoczonych, potwierdzając, że narody, dążąc do własnych celów, mogą swobodnie dysponować swymi bogactwami naturalnymi bez uszczerbku dla jakichkolwiek zobowiązań wynikających z międzynarodowej współpracy gospodarczej opartej na zasadzie wzajemnych korzyści i prawa międzynarodowego, wierząc, że ruch narodowowyzwoleńczy jest niezwyciężony, nieodwracalny oraz że w celu uniknięcia poważnych kryzysów należy położyć kres kolonializmowi i wszelkim związanym z nim formom segregacji i dyskryminacji, witając z zadowoleniem uzyskanie w ciągu ostatnich lat wolności i niepodległości przez wielką liczbę terytoriów zależnych i uznając potężne, coraz silniejsze tendencje do uzyskania wolności przez ludność tych terytoriów, które jeszcze nie uzyskały niepodległości, przeświadczone, że wszystkie narody mają niepozbywalne prawo do całkowitej wolności, do wykonywania swych suwerennych praw oraz do integralności swego narodowego terytorium — uroczyście proklamuje konieczność szybkiego i bezwarunkowego położenia kresu kolonializmowi we wszystkich jego formach i przejawach, i w związku z tym oświadcza, że:
Uciskanie narodów przez obce państwa, ich panowanie i wyzysk stanowią zaprzeczenie podstawowych praw człowieka, są niezgodne z Kartą Narodów Zjednoczonych i stanowią przeszkodę na drodze do zapewnienia pokoju i współpracy na całym świecie.
W jaki sposób uzasadniano potrzebę zniesienia kolonializmu?
- Zasadami Karty Narodów Zjednoczonych.
- Zasadami prawa boskiego i naturalnego.
- Zapisami w konstytucjach poszczególnych narodów.
- Prawem narodów do samostanowienia.
- Równością narodów i równouprawnieniem wszystkich ludzi bez względu na płeć, rasę, wyznanie i pochodzenie.
- Chęcią przeciwdziałania konfliktom i zachowania pokoju światowego.
Ostatnim ważnym aktem było uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucji w listopadzie 1972 roku, w której podkreślono, że kolonializm stanowi zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa światowego.
Przyczyny polityczne, gospodarcze i społeczne dekolonizacji
Na proces dekolonizacji wpływ miała sytuacja polityczna po II wojnie światowej, czyli powstanie dwóch mocarstw i dwóch bloków polityczno‑militarnych oraz rywalizacja między nimi. ZSRR miał nadzieję, że dekolonizacja wpłynie na osłabienie potencjału gospodarczego dotychczasowych państw kolonialnych, a także pozwoli na zastąpienie wpływów zachodnich wpływami radzieckimi. USA z kolei liczyły na penetrację gospodarczą w byłych koloniach. Dawne kolonie stały się więc też jednym z obszarów realizacji doktryny Trumana.
Na czym opierała się doktryna Trumana?
- Na przeciwstawieniu się ekspansji radzieckiej i ideologii komunistycznej wszędzie tam, gdzie jest to możliwe.
- Na założeniu, że należy doprowadzić do wybuchu III wojny i wyzwolić świat od komunizmu.
- Na przejęciu kontroli nad dawnymi koloniami brytyjskimi przez USA i zastąpienia wpływów brytyjskich amerykańskimi.
Kolejnym bardzo istotnym czynnikiem w procesie dekolonizacji były przeobrażenia, które nastąpiły w koloniach pod wpływem II wojny światowej. Przede wszystkim mieszkańcy kolonii walczyli u boku przedstawicieli metropolii. Mieli w tej walce sukcesy i zasługi, dlatego też oczekiwali zadośćuczynienia. Tymczasem zdemobilizowanym żołnierzom z kolonii nawet nie zapewniono godziwych warunków życia. Jednakże kolonie produkowały (m.in. żywność) na potrzeby wojny. Konflikt stymulował więc ich rozwój ekonomiczny, zwiększał aktywność, zmieniał dotychczasową strukturę społeczną. Powstawały organizacje polityczne, społeczne, gospodarcze. Społeczność kolonii stawała się samodzielna. Zwiększyła się liczba osób wykształconych, które edukację odbywały bardzo często w metropoliach.
Nie bez znaczenia było również to, że mocarstwa wyszły z wojny osłabione i utrzymanie kolonii stanowiło dla nich problem. Ich zainteresowanie koloniami skupiało się wyłącznie na pełnej eksploatacji swoich posiadłości. Nie zamierzały natomiast ponosić kosztów utrzymania i rozwoju tych terenów. Przeciwko temu zaś wyraźnie protestowała społeczność kolonii.
Proces dekolonizacji przebiegał na różne sposoby. Kraje kolonialne albo otrzymały wolność w wyniku wycofania się mocarstwa pokonanego w wojnie (jak państwa pod protektoratem Japonii), albo uzyskały niezależność w wyniku pokojowych pertraktacji, albo też musiały tę niezależność wywalczyć.
Proces dekolonizacji w Azji
Już w 1945 roku Japonia oddała Chinom Tajwan, wycofała się również z Korei i Mandżurii. W 1947 roku niepodległość uzyskały Birma i Cejlon.
W tym samym również roku pełną suwerenność otrzymały Indie – „perła w koronie brytyjskiej”. Ogromną zasługę w uzyskaniu niepodległości tego państwa miał Mahatma Gandhi, prawnik, działacz Indyjskiego Kongresu Narodowego, który podjął bierny opór w celu przekonania Anglików o konieczności przyznania samodzielności Indiom.
Na czym polega bierny opór?
- To wyrażenie sprzeciwu bez użycia siły fizycznej.
- Opiera się wyłącznie na strajku głodowym protestujących.
- Przyjmuje formę anonimowych protestów wysyłanych do władz.
Akt o niepodległości Indii parlament brytyjski uchwalił 18 lipca 1947 roku.
Znajdź w internecie informacje, dlaczego Indie były nazywane „perłą w koronie brytyjskiej”, a brytyjscy władcy nosili tytuł cesarza Indii.
Ze względu na konflikt hindusko‑muzułmański nie udało się utrzymać jedności dotychczasowej kolonii brytyjskiej. Z części Indii wydzielono państwo – muzułmański Pakistan. W 1971 roku od Pakistanu oderwała się kolejna prowincja, tworząc Bangladesz. Sam Gandhi, zwolennik utrzymania jedności i porozumienia pomiędzy „różniącymi się w wierze”, został zabity przez fanatycznego hinduistę za zbyt wielką uległość wobec muzułmanów.
Gandhi był zwolennikiem prowadzenia tzw. biernego oporu, często nazywanego obywatelskim nieposłuszeństwem. Na podstawie własnej wiedzy albo informacji pozyskanych z innych źródeł (np. internetu) wskaż przykłady tego typu działań i osoby, które podejmowały się ich realizacji.
Z pozostałych państw azjatyckich niezależność od USA uzyskały Filipiny, a także Holenderskie Indie Wschodnie (od 1949 roku – Indonezja), w 1954 roku zaś, po przegranej wojnie, z Indochin wycofała swoje wojska Francja. Suwerenność otrzymały wówczas: Wietnam, Kambodża i Laos.
Najdłużej kolonią brytyjską pozostawał Hongkong, jeden z najlepiej funkcjonujących ośrodków gospodarczych świata. W 1997 roku powrócił do Chin.
Korzystając z mapy, wymień pozostałe kraje azjatyckie, które odzyskały niezależność. Przypomnij, pod czyim zwierzchnictwem wcześniej funkcjonowały. Możesz zrobić odpowiednie zestawienie w tabeli.
Dekolonizacja Afryki
Podział Afryki między kraje kolonialne w 1938 roku | ||||
Państwo | Obszar (w mln km²) | Obszar (% całości) | Ludność (w mln) | Ludność (w %) |
Belgia | 2,4 | 8,0 | 14,8 | 9,5 |
Francja | 11,0 | 36,5 | 42,5 | 27,4 |
Hiszpania | 0,3 | 1,0 | 1,0 | 0,6 |
Portugalia | 2,1 | 7,0 | 8,2 | 5,3 |
Wielka Brytania | 7,8 | 7,8 | 51,9 | 33,5 |
Włochy | 3,4 | 11,3 | 11,3 | 5,1 |
Źródło: J. Prokopczuk, Problemy kolonializmu w Afryce w latach 1871–1939 (krótki zarys), Warszawa 1962, s. 101.
Przeanalizuj dane statystyczne w tabeli i zaznacz właściwy wniosek.
- Najwięcej afrykańskich posiadłości kolonialnych, zarówno pod względem obszaru, jak i mieszkańców, znajdowało się we władaniu Wielkiej Brytanii.
- Krajem zarządzającym największą liczbą mieszkańców kontynentu afrykańskiego była Wielka Brytania.
- Najmniej terenów kolonialnych na terenie Afryki posiadały Hiszpania i Portugalia.
"Wartość" AfrykiW 1948 r. Afryka dawała 99% światowego wydobycia kolumbitu, 98,4% diamentów, 80,1% kobaltu, 58,9% złota, 36,5% fosfatów, 30,8% rudy chromowej, 29,4% rudy manganowej, 19,4% wanadu, 18,2% miedzi, 15,3% cyny, 14,5% platyny, 13,6% azbestu, 12% antymonu. Rolnictwo Afryki w 1948 dawało 68% światowej produkcji kakao, 70% oleju palmowego, 75% sizalu, 15% kawy.
„Wartość” Afryki, [w:] Antoni Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Poznań 2003, s. 259–260.
Proces dekolonizacji Afryki rozpoczął się później niż w Azji. Wyjaśnij, dlaczego. Skorzystaj z tekstu zamieszczonego powyżej.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DoQfmJM0L
Przemówienie brytyjskiego premiera Harolda Macmillana [Makmilana] w parlamencie RPA 3 lutego 1960 roku
Przemówienie brytyjskiego premiera Harolda Macmillana, wygłoszone 3 lutego 1960 roku w parlamencie RPA.W XX wieku, szczególnie od momentu zakończenia wojny, procesy, dzięki którym tworzyły się narody europejskie, zaczęły zachodzić także na całym świecie. Byliśmy świadkami narodzin świadomości narodowej wśród ludów przez stulecia żyjących w zależności od innych. 15 lat temu ruch ten rozwinął się w Azji, gdzie o niepodległość walczyło wiele państw o różnych tradycjach i odmiennym pochodzeniu rasowym. Dziś taka sama sytuacja ma miejsce w Afryce […] największe wrażenie wywarła na mnie niezwykłą siłą afrykańskiego poczucia odrębności narodowej. W każdym miejscu walka o własną tożsamość przybiera inną formę, lecz proces ten odbywa się wszędzie. Duch przemian unosi się nad całym kontynentem, i czy tego chcemy, czy nie, wzrost świadomości narodowej staje się faktem politycznym. Wszyscy musimy zaakceptować ten fakt, uwzględnić go muszą również w zakresie swojej działalności rządy naszych krajów.
Do przyczyn tego ruchu zaliczają się osiągnięcia zachodnich cywilizacji, ciągłe przekraczanie granic zdobytej wiedzy, zastosowanie nauki dla potrzeb człowieka, rosnąca produkcja żywności, szybkość i ulepszanie środków komunikacji, i – co być może najważniejsze – upowszechnianie edukacji.
Jak już wspomniałem, musimy zaakceptować wzrost poczucia świadomości narodowej w Afryce jako fakt polityczny.
Jaką główną przyczynę wzrostu nastrojów niepodległościowych w państwach afrykańskich wymienia brytyjski premier?
- Wzrost produkcji żywności.
- Upowszechnienie się środków komunikacji.
- Wzrost poczucia świadomości narodowej.
Sam proces dekolonizacji rozpoczął się już po wojnie.
Dekolonizacja Afryki
Na podstawie mapy wypisz nazwy:
dwóch państw, które były niepodległe,
trzech państw, które najpóźniej uzyskały niepodległość.
Przeczytaj poniższy tekst, a następnie przeanalizuj mapę ilustrującą przebieg procesu dekolonizacji na terenie Afryki.
W 1962 roku, po kilkuletniej wojnie, niepodległość uzyskała Algieria. W 1960 roku niezależność ogłosiło belgijskie Kongo, ale dopiero po pięcioletnim konflikcie fakt ten został uznany przez metropolię. W latach 70. niezależność uzyskały kolonie portugalskie. W 1974 roku powstała Gwinea‑Bissau, a w 1975 roku niepodległe stały się Angola i Mozambik. Dekolonizacji sprzyjały kłopoty polityczne metropolii, czyli tzw. rewolucja goździków w Portugalii w latach 1974–1975, która umożliwiła przejęcie władzy przeciwnikom kolonializmu.
Niezależność RPA
Trudną drogę do niezależności przeszła czarnoskóra ludność Republiki Południowej Afryki, w której od 1948 do 1994 roku obowiązywała polityka apartheiduapartheidu. Tamtejsza biała ludność (potomkowie Burów i Anglików) dyskryminowała Afrykanów i Azjatów. Wprowadzono całkowitą segregację rasową. Funkcje w administracji i prawa wyborcze zastrzeżone były tylko dla białych. ONZ uznała apartheid za zbrodnię przeciwko ludzkości. Z ideologią tą walczyła miejscowa ludność poprzez Narodowy Kongres Afrykański. Ogromny wkład w likwidację apartheidu wnieśli Frederik Willem de KlerkFrederik Willem de Klerk i Nelson MandelaNelson Mandela.
Napisz, czy decyzja o przyznaniu Pokojowej Nagrody Nobla obydwu wymienionym wyżej politykom była słuszna. Uzasadnij odpowiedź.
Napisz krótkie komentarze do zdjęć, uwzględniając własny stosunek do zjawiska segregacji rasowej.
Konflikty między krajami kolonialnymi i na linii kolonia‑metropolia
Między nowo powstałymi krajami często dochodziło do sporów granicznych. Jednym z nich był konflikt między Indiami i Pakistanem o Kaszmir (w latach 1947–1949, 1965, 1971).
W przypadku wojen na linii metropolia‑kolonia do krwawych starć doszło między innymi przy likwidacji imperium kolonialnego Francji. Jednym z obszarów objętych walkami był Wietnam. W okresie II wojny światowej państwo to znalazło się pod okupacją japońską (wcześniej Indochiny były kolonią francuską).
Japończycy pozostawili jednak częściowo dawną administrację kolonialną. Pod okupacją japońską narodził się podziemny komunistyczny ruch niepodległościowy zwany Viet Minh (Liga Niepodległości Wietnamu) z Ho Chi Minhem na czele. Japończycy, wycofując się, proklamowali niepodległość Wietnamu i przywrócili dawny system monarchiczny. Jednak po opuszczeniu przez nich kraju część Wietnamu została opanowana przez komunistyczną partyzantkę. Króla zmuszono do abdykacji, ogłoszono utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu, powołano Tymczasowy Rząd Republiki z Ho Chi Minhem na czele, z siedzibą w Hanoi. Francuzi nie zamierzali jednak pogodzić się z utratą Wietnamu. Na pomoc przyszły im wojska angielskie. Ośrodkiem władzy kolonialnej stały się południe kraju i Sajgon. Strony zawarły porozumienie o czasowym podziale Wietnamu, ale w rzeczywistości i Francuzi, i komuniści chcieli odzyskać kontrolę nad całym krajem. Konflikt zainicjowali Francuzi, ostrzeliwując Hajfong. W efekcie działań zbrojnych, w których Francuzi ponieśli druzgocącą klęskę w dolinie Dien Bien Phu, przywrócono status quo, czyli podział Wietnamu wzdłuż 17 równolężnika. Uznano także niezależność Laosu i Kambodży.
Dlaczego Genewę można kojarzyć z procesem pokojowym? Jaka organizacja, powstała w okresie międzywojennym, miała tam swoją siedzibę?
- Międzynarodówka Komunistyczna.
- Liga Narodów.
- Międzynarodowa Organizacja Praw Człowieka.
Zakładano jednak, że w przyszłości może dojść do utworzenia wspólnego rządu i zjednoczenia kraju. Po wycofaniu się Francuzów w Wietnamie Południowym rozpoczął działalność Vietcong, czyli komunistyczna partyzantka, inspirowana przez Wietnam Północny oraz wspierana przez ZSRR i Chiny.
Konflikty między krajami kolonialnymi i na linii kolonia‑metropolia
Wietnam
Aby przeciwstawić się wpływom komunizmu, prezydent USA John F. Kennedy wsparł Wietnam Południowy, wysyłając amerykańskich doradców wojskowych i broń. W 1964 roku rozpoczęła się interwencja zbrojna Amerykanów w Wietnamie. Konflikt pochłonął ogromną liczbę ofiar, nie przyniósł jednak sukcesu. W wojnę zaangażowanych było ponad pół miliona Amerykanów. Działania objęły całe Indochiny: przeniosły się też do Laosu i Kambodży. W 1973 roku zakończono interwencję i siły amerykańskie zostały wycofane. To przesądziło o dalszym przebiegu wojny. Siły Demokratycznej Republiki Wietnamu pokonały wojska Wietnamu Południowego. 30 kwietnia 1975 roku wkroczyły do Sajgonu, który zresztą przemianowany został na miasto Ho Chi Minha, a 2 lipca 1976 roku proklamowano Socjalistyczną Republikę Wietnamu ze stolicą w Hanoi.
Wojna w Wietnamie już przez społeczeństwo francuskie została nazwana „brudną wojną”, spotkała się też z niechęcią Amerykanów. Wielu młodych ludzi otrzymujących wezwanie do wojska darło lub demonstracyjnie paliło karty powołania i odmawiało udziału w wojnie.
W I wojnie indochińskiej (w której Francja próbowała utrzymać panowanie nad Wietnamem) Wietnamczycy stracili około 20 tys. żołnierzy, a Francuzi około 15 tys. (1726 zabitych, 1694 zaginionych i 11 721 wziętych do niewoli).
W II wojnie indochińskiej, kiedy w konflikt zaangażowało się USA, zginęło 56 tys. Amerykanów, około 200 tys. odniosło rany. Wietnamczyków zginęło około 1 mln, a 2 mln odniosły rany. Koszty materialne wojny przekroczyły 200 mld dolarów.
Laos i Kambodża, mimo że uzyskały niezależność od Francji, stały się terenem walk między komunistami a siłami prozachodnimi, wspieranymi przez USA. W obydwu krajach sukces odnieśli komuniści. W Kambodży rozpoczął się okres władzy Czerwonych Khmerów z Pol Potem na czele. W trakcie ich rządów i w wyniku tworzenia przez nich „nowego społeczeństwa” zginęło ponad 2 mln osób.
Do krwawej wojny doszło również w Algierii, gdzie zginęło około 2 mln ludzi. Była to kolonia francuska, w której przebywało stosunkowo dużo mieszkańców metropolii, dlatego próbowano ją zbrojnie utrzymać. W 1954 roku Francuzi krwawo stłumili powstanie Algierczyków, ale nie zabili ducha oporu. Przedłużające się walki spowodowały, że w 1961 roku pełniący funkcję prezydenta Francji Charles de Gaulle, wbrew woli wielu polityków i mieszkańców kolonii, zdecydował się przeprowadzić w Algierii referendum dotyczące losów tego kraju. Większość mieszkańców podjęła decyzję o usamodzielnieniu się kolonii – w związku z tym Francja uznała niepodległość Algierii.
Mimo zasadniczo pokojowego demontażu imperium brytyjskiego zdarzały się konflikty zbrojne między metropolią a podległymi jej koloniami. Do walk doszło w Birmie. Również na Malajach Brytyjczycy walczyli z komunistyczną partyzantką. Dopiero w 1957 roku Malezja (wcześniej Związek Malajski) uzyskała niezależność.
Problemy niepodległości
Bardzo szybko okazało się, że uzyskanie niepodległości było dopiero początkiem problemów nowo powstałych państw. W koloniach brakowało elit politycznych, pojawiały się trudności ekonomiczne, szerzyła się korupcja. Ze zdwojoną siłą dawały o sobie znać różnice etniczne, których efektem były wojny plemienne i rywalizacja o władzę. Kraje te stawały się teatrem rywalizacji między Wschodem a Zachodem. W wielu z nich popularne okazywały się idee komunistyczne, np. w Ludowej Republice Konga. W jeszcze liczniejszych dochodziło do przewrotów politycznych, wojskowych zamachów stanu (w ponad 30 krajach). Wielu dyktatorów wykazywało się szczególnym okrucieństwem, doprowadzając swoje państwa do ruiny, a społeczeństwa do ponoszenia ogromnych ofiar. Przykładem są choćby rządy Jeana Bokassy w Republice Środkowoafrykańskiej.
Wyniszczające były wojny domowe i walki plemienne. Toczyły się one m.in. w: Algierii, Sudanie, Etiopii, Somalii, Ugandzie, Mozambiku, Zimbabwe, Angoli, Czadzie i Nigerii. W Nigerii, w wojnie domowej, zginęło ponad milion osób. W Demokratycznej Republice Konga konflikt między plemionami Tutsi i Hutu także pochłonął ponad milion osób.
Dla zainteresowanych
Kongo (jego belgijska część) ogłosiło niepodległość 30 czerwca 1960 roku. Powstanie federacyjnej Republiki Konga okazało się początkiem ogromnego problemu. Na tym terenie mieszkało blisko 200 rywalizujących ze sobą plemion. Efektem były secesje regionów (np. Katangi czy Południowej Kasai), ale przede wszystkim zmiany u steru władzy. Pierwszym prezydentem republiki został Joseph Kasavubu, a premierem Patrice Homery Lumumba, który wykazywał sympatie proradzieckie. Obaj politycy, zamiast współpracować, rywalizowali ze sobą. W efekcie doszło do zamachu stanu, którego dokonał pułkownik Mobutu (1930–1997). Próbował następnie utrzymać władzę, opierając się na wojskach najemnych i wprowadzając dyktaturę wojskową.
Nie uspokoiło to sytuacji w kraju. Niczego także nie zmieniło wyeliminowanie z walki Lumumby (zamordowanego w 1961 roku) czy Moise Czombego (zwolennika secesji bogatej Katangi, zmuszonego do emigracji) – zamęt wciąż trwał. Mobutu sprawował władzę dyktatorską do 1993 roku. Doprowadził do znacjonalizowania kopalni w Katandze, będącej najbogatszą prowincją w kraju, przeprowadził afrykanizację miejscowych nazw, a w 1972 roku zmienił nazwę Demokratycznej Republiki Konga na Republikę Zairu (po odsunięciu go od władzy przywrócono starą nazwę państwa). W czasie jego rządów ludność z plemienia , pozostająca od dłuższego czasu w opozycji wobec Mobutu z powodu jego zdecydowanego poparcia dla plemienia , odpowiedzialnego za w sąsiedniej , opanowała znaczną część wschodniego Zairu. Mobutu wydał polecenie usunięcia Tutsi poza granice państwa, co wywołało otwartą wojnę. 16 maja 1997 roku oddziały przeciwników Mobutu – występujące jako Zjednoczony Sojusz Sił Demokratycznych na rzecz Wyzwolenia Kongo‑Zairu – odniosły sukces. Nowym prezydentem został Laurent Kabila.
Demokratyczna Republika Konga była terenem walk także w kolejnych latach. Wspomniana wojna w Rwandzie wycisnęła wyraziste piętno na wewnętrznej sytuacji kraju, która do dziś pozostaje konfliktogenna.
Korzystając z różnych źródeł informacji, stwórz kalendaria wydarzeń wojennych mających miejsce w Demokratycznej Republice Konga oraz w Rwandzie. W przypadku pierwszego z wymienionych krajów – od obalenia Mobutu, w przypadku drugiego – od apogeum konfliktu w latach 1990–1993. Zilustruj oba kalendaria znalezionymi przez siebie zdjęciami.
Mobutu, sprawując władzę, zgromadził ogromny majątek: miał ponad 20 luksusowych posiadłości i miliardy dolarów na koncie. Pieniądze pochodziły przede wszystkim z doskonale funkcjonującego systemu haraczy i defraudacji pomocowych funduszy zagranicznych, a ponadto z dochodów firm wydobywczych i handlu diamentami. Jednmocześnie Mobutu doprowadził państwo do zapaści finansowej.
Przykładem nieradzenia sobie z problemami niepodległości była też Ghana. Powstała na terytorium dawnego Złotego Wybrzeża, niepodległość proklamowała 6 marca 1957 roku, ale pozostała w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1960 roku przekształciła się w republikę, przyjmując nazwę Ghana, pochodzącą od jednego z plemion murzyńskich w Sudanie. Osobą, która odegrała w Ghanie istotną rolę, był Kwame Kofie Nkrumah (1909–1972). Wykształcenie zdobył w USA i Wielkiej Brytanii. Był działaczem ruchu niepodległościowego, w 1957 roku został premierem niepodległej Ghany. W 1960 roku przejął funkcję prezydenta kraju, a w 1962 roku ogłosił się dożywotnim prezydentem. Przystąpił wówczas do modernizacji i uprzemysłowienia kraju.
"Wartość" AfrykiPolecił zbudować czteropasmową autostradę kosztem 20 mln dolarów, po której nie miał kto jeździć, ponieważ mieszkańcy nie mieli samochodów, kosztem 45 mln dolarów powstał wielki pas startowy dla odrzutowców, których także nie było, zbudowano wielką stalownię, ale zapomniano o zorganizowaniu dostaw surowca i po trzech miesiącach musiała ona stanąć. Powstawały wielkie pałace i hotele, a zapomniano o budowie domów mieszkalnych. Wobec takiej gospodarki bogate państwo szybko wyczerpało swe zasoby i stanęło wobec widma kryzysu. W chwili uzyskania niepodległości w skarbcu znajdowały się zapasy szacowane na 560 mln dolarów, a w 1966 państwo stanęło wobec widma niewypłacalności.
„Wartość” Afryki, [w:] Antoni Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Poznań 2003, s. 259–260.
Wyjaśnij, dlaczego część rządzących w byłych koloniach prowadziła nieracjonalną politykę finansowo‑gospodarczą.
Kolejnym politykiem – skorumpowanym i nieliczącym się z otoczeniem – był Jean Bedela Bokassa (1921–1996). Pochodził z francuskiej Afryki Równikowej. Walczył w armii francuskiej w okresie II wojny światowej, a także w Wietnamie. Następnie w 1963 roku znalazł się w Republice Środkowoafrykańskiej, gdzie obalił tamtejszego prezydenta. W 1966 roku sam stanął na czele państwa. W 1972 roku przyjął tytuł dożywotniego prezydenta, a w 1977 koronował się na cesarza. Okres jego władzy to czas, w którym społeczeństwo, poddane represjom, żyło w ciągłym strachu. To zarazem czas szerzenia się korupcji. Nieumiejętna polityka gospodarcza spowodowała spadek produkcji diamentów i w efekcie doprowadziła do głodu. Dyktatury Bokassy mieli dość zarówno jego poddani, jak i Francuzi. Z inspiracji Francji doszło do obalenia reżimu. W 1979 roku powrócił dawny prezydent. Bokassa wyjechał z kraju, próbując uniknąć kary. W 1986 roku powrócił jednak i wtedy został osądzony i skazany. Wyszedł z więzienia w 1993 roku po ogłoszeniu amnestii.
Uganda niezależność uzyskała w 1962 roku i ukształtowała się jako państwo federacyjne, składające się z trzech królestw i czterech prowincji. Również i tutaj żywe były spory plemienne. O władzę rywalizowali wywodzący się z plemienia Buganda król Mutesa II i premier Milton Obote z plemienia Lango, który odniósł sukces w wyniku zamachu. W 1966 roku po zdobyciu władzy ogłosił się prezydentem i zawiesił dotychczas obowiązującą konstytucję. W zwycięstwie dopomógł mu dowodzący wojskami Amin (służący wcześniej w brytyjskiej armii kolonialnej), który w 1971 roku sam zapragnął władzy i obalił swojego dotychczasowego mocodawcę. Idi Amin (1925–2003) wprowadził w Ugandzie krwawą dyktaturę – w 1976 roku ogłosił się dożywotnim prezydentem. W umacnianiu swojej władzy opierał się na szczepie Kakwa, a zwalczał plemię Lango. Postanowił też usunąć z Ugandy Brytyjczyków i Hindusów. W efekcie wojny domowej zginęły setki ludzi. W 1978 roku w ramach agresywnej polityki zagranicznej rozpoczął wojnę z Tanzanią, wskutek czego opozycja krajowa zyskała wsparcie państw sąsiadujących z Ugandą, a to doprowadziło do obalenia dyktatora. Jego reżim przyczynił się do śmierci około 500 tys. osób.
Amin odznaczał się ogromną posturą, co wyraźnie zaakcentował karykaturzysta. Co jeszcze można powiedzieć na temat dyktatora na podstawie zaprezentowanej ilustracji?
Powyżej wspomniano zaledwie o kilku przypadkach wojen prowadzonych w Afryce. Niestety, jest to kontynent, który był – i wciąż jest – bardzo podatny na wybuchy konfliktów zbrojnych.
Znajdź informacje na temat przyczyn wojny domowej w Gwinei.
Neokolonializm
Skutkiem nieradzenia sobie dawnych kolonii z nową niepodległościową rzeczywistością był neokolonializm.
Wypowiedź prezydenta Ghany Kwame Nkrumahy z 1965 roku
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DoQfmJM0L
Wypowiedź prezydenta Ghany Kwame Nkrumaha z 1965 roku Wypowiedź prezydenta Ghany Kwame Nkrumaha z 1965 roku
Istota neokolonializmu polega na tym, że polityka państwa, która jest w teorii niepodległa i dysponuje wszystkimi atrybutami suwerenności, jest kierowana z zewnątrz. Można więc powiedzieć, że dawne mocarstwa kolonialne kontynuują politykę kolonialną w nowych warunkach, jak się okazało, neokolonializm stał się zjawiskiem bardzo niebezpiecznym dla krajów afrykańskich. Kontrolując i stymulując rozwój gospodarczy swych słabszych partnerów, państwa zachodnie skupiły się jedynie na niektórych dziedzinach produkcji. Taki stan rzeczy doprowadził do zaniedbania innych. Neokolonializm przyczynił się w głównej mierze do deformacji struktury produkcji w krajach Afryki. Sprzyjał rozwojowi produkcji rolniczej, przemysłu wydobywczego oraz przemysłu związanego z handlem zagranicznym, ale jednocześnie zahamował niemalże całkowicie rozwój przemysłu przetwórczego i produkcję towarów przeznaczonych na eksport. Neokolonializm przyczynił się do utrzymania i utrwalenia stanu zależności ekonomicznej, naukowo‑technicznej i technologicznej państw afrykańskich od państw zachodnich. Poza tą sferą czysto ekonomiczną neokolonializm podtrzymywał i nadal podtrzymuje stan zależności państw Afryki w ramach skomplikowanego splotu oddziaływań politycznych, militarnych, ideologicznych, społecznych oraz kulturalnych. Spowodowało to przede wszystkim utrwalenie się systemu nierównoprawnych stosunków i powiązań między peryferiami a centrum gospodarki światowej.
(E. Brabańska, K. Gnacy, G. Haber, Afryka – kontynent krzyżowania się wpływów państw świata, referat wygłoszony na konferencji „Stosunki międzynarodowe w dobie postępującej globalizacji”, Łódź, 14 I 2006, za: B. Burda, B. Halczak, R. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Historia, cz. 2, Gdynia 2012, s. 39)
Na czym polegało zjawisko neokolonializmu? Zdefiniuj je.
Wyjaśnij, dlaczego zjawisko to zaistniało.
Wskaż dwa przykłady zagrożeń dla byłych kolonii.
### Dla zainteresowanych
Kraje kolonialne już w okresie II wojny światowej rozpoczęły ruch wyzwoleńczy: np. w 1942 roku ogłoszono Manifest Ludu Algierskiego i rozpoczęły się działania mające na celu demokratyzację stosunków w państwie oraz przygotowanie go do uzyskania pełnej niezależności. Także w innych państwach kolonialnych tworzyły się ruchy społeczne i powstawały organizacje, które miały na celu poprawę położenia ludności tubylczej, a w konsekwencji doprowadzenie do jej uniezależnienia się od metropolii. W 1944 roku utworzono Radę Narodową Nigerii i Kamerunu, w 1946 – Afrykański Związek Kenii oraz Afrykańskie Zgromadzenie Demokratyczne, w 1947 – Afrykański Kongres Narodowy Północnej Rodezji.
Poszczególne kraje podejmowały współpracę, która miała ułatwić osiągnięcie niepodległości oraz umożliwić uzyskanie poparcia dla idei niezależności społeczeństw na całym świecie. Próbowały także do tej współpracy pozyskać kraje niebędące ani koloniami, ani metropoliami kolonialnymi.
Konferencja w BandunguI Konferencja Narodów Azji i Afryki rozpoczęła się 18 kwietnia 1955 roku (trwała do 24 kwietnia) z udziałem delegacji: Afganistanu, Arabii Saudyjskiej, Birmy, Cejlonu, ChRL, Demokratycznej Republiki Wietnamu, Egiptu, Etiopii, Filipin, Indii, Indonezji, Iraku, Iranu, Japonii, Jemenu, Jordanii, Kambodży, Laosu, Libanu, Liberii, Libii, Nepalu, Pakistanu, Sudanu, Syjamu (Tajlandii), Syrii, Turcji i Wietnamu Południowego. Obecni byli też przedstawiciele krajów zależnych: Algierii, Cypru, Malajów, Maroka, Tunezji, Złotego Wybrzeża i ludności kolorowej RPA. […]
W podniosłej atmosferze uczestnicy obrad zajęli się wypracowaniem zasad wzajemnej współpracy gospodarczej i kulturalnej, praw człowieka, pokojowego współistnienia i powszechnego pokoju oraz przeciwstawiania się politycznym apetytom potężnych sąsiadów. […] . Poparto Kartę Narodów Zjednoczonych i Deklarację Praw Człowieka ONZ z 1948 roku jako wzór dla wszystkich narodów.
Państwa przybyłe do Bandungu przyjęły jako główne zasady: nienależenie do bloków militarnych, niewiązanie się z nimi i ograniczanie ich wpływów. Dążono do pokojowego współistnienia państw, gdyż tylko w takich warunkach kraje mogły umocnić nowo zdobytą niepodległość.
Najważniejszym dorobkiem konferencji było uchwalenie deklaracji w sprawie zapewnienia powszechnego pokoju i współpracy. […] Głosiła ona: 1. poszanowanie podstawowych praw człowieka oraz celów i zasad Karty NZ; 2. poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej wszystkich narodów; 3. uznanie równości wszystkich ras i równości wszystkich narodów – wielkich i małych; 4. wstrzymanie się od interwencji i mieszania się w sprawy wewnętrzne innego kraju; 5. poszanowanie prawa każdego kraju do obrony indywidualnej lub zbiorowej zgodnie z Kartą NZ; 6. wstrzymanie się od wykorzystywania układów o obronie zbiorowej w imię egoistycznych interesów któregoś z wielkich mocarstw i wstrzymanie się każdego kraju od wywierania nacisku na inne kraje; 7. wstrzymanie się od aktów czy gróźb agresji i stosowania siły przeciwko integralności terytorialnej lub niezależności politycznej któregokolwiek kraju; 8. regulowanie wszystkich sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, takimi jak rokowania, mediacja, arbitraż lub rozstrzyganie spornych kwestii na drodze sądowej, jak również innymi środkami pokojowymi, według uznania stron zgodnie z Kartą NZ; 9. rozwijanie wspólnych interesów i współpracy; 10. poszanowanie sprawiedliwości i zobowiązań międzynarodowych.
Sformułuj treść telegramu, który będzie podsumowaniem konferencji w Bandungu. Możesz użyć maksymalnie trzech zdań i wykorzystać sześć linijek.
Konferencja solidarności Państw Azji i Afryki miała charakter cykliczny: II spotkanie odbyło się na przełomie 1957 i 1958 roku w Kairze, III – również tam, w 1961 roku. Podczas konferencji państwa deklarowały potrzebę współpracy. Niezależnie od tej inicjatywy w 1963 roku w Addis Abebie powstała Organizacja Jedności Afrykańskiej, hołudjąca idei solidaryzmu, której celem było wzajemne wspieranie się państw afrykańskich w utrzymaniu samodzielności. Organizacja istniała do 2002 roku. W tym samym roku zastąpiła ją Unia Afrykańska.
Część dawnych kolonii utworzyła tzw. Trzeci Świat (obok pierwszego – kapitalistycznego i drugiego – komunistycznego). Kraje te próbowały zachować niezależność w konflikcie pomiędzy Wschodem a Zachodem, tworząc Ruch Państw NiezaangażowanychRuch Państw Niezaangażowanych. Wspomniana konferencja w Bandungu ralizowała jego główne założenia.
Zamiast podsumowania
Po przeanalizowaniu materiału z lekcji napisz krótki artykuł pt. Problemy procesu dekolonizacji.
Skomentuj poniższą ilustrację. Czy słusznie wojnę w Wietnamie uznaje się za jeden ze szczególnie trudnych z momentów w stosunkach międzynarodowych? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Wybierz z tekstu lekcji najważniejsze Twoim zdaniem daty, wpisz je w schemat linii chronologicznej i dodaj do nich swój komentarz uzasadniający wybór.
Potrafię wskazać na mapie kraje afrykańskie, które uzyskały niezależność w Roku Afryki, tzn. w 1960 roku.
Wiem, jakie były konsekwencje dekolonizacji.
Rozumiem, co spowodowało dekolonizację.