Przeciw nicości: czyn i poryw ku innemu światu
Ze świadomości niedostatków zarówno ludzkiej kondycji, jak i rzeczywistości dostępnej człowiekowi w doświadczeniu rodzi się marzenie o przekroczeniu ograniczeń. W obliczu niewystarczalności fizycznego bytowania człowiek nierzadko zwraca się ku szeroko pojętej metafizyce. Ten poryw ku ideałowi to swoiste wyzwanie rzucone nicości, nihilizmowi i doświadczeniu absurdu istnienia. Kształtująca się postawa egzystencjalnego aktywizmu uznawana bywa za jedną z miar wartości ludzkiego istnienia.
Akt twórczy artysty i dzieło sztuki to jedna z wielu możliwych form, w jakich postawa owa może się realizować. Sztuka zdolna jest rejestrować ze szczególną dokładnością różne warianty i niuanse egzystencjalnego zmagania z nicością. Poezja Bolesława Leśmiana jest przykładem tak właśnie zorientowanej twórczości.
Zastanów się: w jaki sposób i w jakich doświadczeniach człowiek poszukuje szansy przekroczenia ograniczeń i niedoskonałości ludzkiej kondycji i ludzkiego świata? Sformułuj na ten temat krótką notatkę.
„A ty z tej próżni czemu drwisz...?”
DziewczynaDwunastu braci, wierząc w sny, zbadało mur od marzeń strony,
A poza murem płakał głos, dziewczęcy głos zaprzepaszczony.
I pokochali głosu dźwięk i chętny domysł o Dziewczynie,
I zgadywali kształty ust po tym, jak śpiew od żalu ginie...
Mówili o niej: „Łka, więc jest!” – I nic innego nie mówili,
I przeżegnali cały świat – i świat zadumał się w tej chwili...
Porwali młoty w twardą dłoń i jęli w mury tłuc z łoskotem!
I nie wiedziała ślepa noc, kto jest człowiekiem, a kto młotem?
”O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dziewczynę rdzą powlecze!” –
Tak, waląc w mur, dwunasty brat do jedenastu innych rzecze.
Ale daremny był ich trud, daremny ramion sprzęg i usił!
Oddali ciała swe na strwon owemu snowi, co ich kusił!
Łamią się piersi, trzeszczy kość, próchnieją dłonie, twarze bledną...
I wszyscy w jednym zmarli dniu i noc wieczystą mieli jedną!
Lecz cienie zmarłych – Boże mój! – nie wypuściły młotów z dłoni!
I tylko inny płynie czas – i tylko młot inaczej dzwoni...
I dzwoni w przód! I dzwoni wspak! I wzwyż za każdym grzmi nawrotem!
I nie wiedziała ślepa noc, kto tu jest cieniem, a kto młotem?
”O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dziewczynę rdzą powlecze!” –
Tak, waląc w mur, dwunasty cień do jedenastu innych rzecze.
Lecz cieniom zbrakło nagle sił, a cień się mrokom nie opiera!
I powymarły jeszcze raz, bo nigdy dość się nie umiera...
I nigdy dość, i nigdy tak, jak pragnie tego ów, co kona!...
I znikła treść – i zginął ślad – i powieść o nich już skończona!
Lecz dzielne młoty – Boże mój – mdłej nie poddały się żałobie!
I same przez się biły w mur, huczały śpiżem same w sobie!
Huczały w mrok, huczały w blask i ociekały ludzkim potem!
I nie wiedziała ślepa noc, czym bywa młot, gdy nie jest młotem?
”O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dziewczynę rdzą powlecze!” –
Tak, waląc w mur, dwunasty młot do jedenastu innych rzecze.
I runął mur, tysiącem ech wstrząsając wzgórza i doliny!
Lecz poza murem – nic i nic! Ni żywej duszy, ni Dziewczyny!
Niczyich oczu ani ust! I niczyjego w kwiatach losu!
Bo to był głos i tylko – głos, i nic nie było oprócz głosu!
Nic – tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!
Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata?
Wobec kłamliwych jawnie snów, wobec zmarniałych w nicość cudów,
Potężne młoty legły w rząd, na znak spełnionych godnie trudów.
I była zgroza nagłych cisz. I była próżnia w całym niebie!
A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie?Bolesław Leśmian, Dziewczyna, [w:] , Poezje wybrane, Wrocław 1983, s. 150–152.
Zastanów się, jakie aluzje można rozpoznać w liczbie braci. Jakie możliwości interpretacyjne otwierają się dzięki takiemu rozpoznaniu? Sformułuj hipotezę interpretacyjną.
Zastanów się, do jakiej filozoficznej formuły nawiązuje fragment „Łka, więc jest”? Wyjaśnij, co można na podstawie tej parafrazy powiedzieć o byciu (istnieniu).
„Łka, więc jest” to parafraza Kartezjańskiego „myślę, więc jestem”.
„Łkania” - np. smutek, tęsknota, lęk, żal, samotność itd. to warunek, podstawa podmiotowego istnienia.
„Nic - tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!/ Takiż to świat! Niedobry świat! [...]”. Może być zinterpretowane jako motywacja przedsięwzięcia dwunastu braci: ponieważ istnienie jawi im się jako tragiczne, łkanie (reprezentujące postawę wynikającą z doświadczenia egzystencji jako tragicznej) gotowi są uznać za dowód istnienia (Dziewczyny). Jeśli zaakceptujemy taką hipotezę interpretacyjną, wówczas ruch braci od rzeczywistości ku wymarzonej Dziewczynie uznany być może za akt przekroczenia ograniczeń egzystencji tragicznej w heroicznym porywie ku „innemu”, doskonalszemu światu, pełniejszemu istnieniu.
Wśród wymienionych wskaż te atrybuty, które stają się dla braci znakami obecności za murem.
- płacz
- zapach
- śpiew
- dotyk
Wyjaśnij, jak interpretujesz fakt, że wyraz Dziewczyna konsekwentnie zapisany jest wielką literą.
Omów znaczenia, jakie może mieć słowo przeżegnali. Wyjaśnij, czemu służy dwuznaczność dająca się tutaj dostrzec.
Czasownik „przeżegnać” może być interpretowany jako sakralizujący rzeczywistość (świat) lub przedsięwzięcie braci gest (gest przeżegnania się); można także w tym czasowniku dostrzec formę pochodną od „żegnać” („przeżegnali” w znaczeniu „pożegnali”), co nadawałoby dążeniu braci kierunek od rzeczywistości, od świata. Dokąd, w jakim kierunku, ku czemu?
Od rzeczywistości świata ku światu idealnemu?
Od niedoskonałej doczesności człowieka ku spełnieniu w absolucie?
Od ludzkiej skończoności ku miłości doskonałej?
Od egzystencji tragicznej ku szczęśliwszemu jakiemuś bytowaniu?
Z pewnością można sformułować więcej hipotez.
Jak interpretujesz reakcję świata na gest wykonany przez braci? Co ta antropomorficzna reakcja może oznaczać?
Wyjaśnij, jak interpretujesz sens pytania „czym bywa młot, gdy nie jest młotem?” W jakich okolicznościach młot nie jest młotem? Co ustanawia byt młota?
Wskaż cytat, który dotyczy wartości ludzkiego istnienia w świecie.
- „I przeżegnali cały świat – i świat zadumał się w tej chwili...”
- „Lecz cienie zmarłych – Boże mój! – nie wypuściły młotów z dłoni! / I tylko inny płynie czas – i tylko młot inaczej dzwoni...”
- „Lecz dzielne młoty – Boże mój – mdłej nie poddały się żałobie!”
- „Nic – tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata! / Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata?”
Wyszukaj w tekście wszystkie fragmenty, w których użyto rzeczownika sen, a następnie określ sensy, jakie uruchamiane są w wierszu przez to słowo. Czy wyraz sen może być uznany za jedno ze słów kluczy do interpretacji utworu? Uzasadnij swoją opinię.
Rozważ konstrukcję i sens formuły „kłamliwych jawnie snów”. Co nadaje tej formule charakter antytezy?
Wskaż w tekście fragmenty, gdzie dokonuje się swoista sakralizacja rzeczywistości, w której działają bohaterowie, oraz samego przedsięwzięcia.
Bohaterowie wiersza – bracia, cienie, młoty – funkcjonują na różnych, choć powiązanych ze sobą planach istnienia. Określ specyfikę tych planów (poziomów czy wymiarów) bytu oraz relacji między nimi.
Wyjaśnij, co według ciebie znaczy formuła „Bo to był głos i tylko – głos, i nic nie było, oprócz głosu!”. Co mogło być źródłem głosu? Jak ów głos istniał? Co on, według ciebie, reprezentuje?
Przywołując odpowiednie cytaty z tekstu, rozstrzygnij, czy w obliczu pustki za murem trud podjęty przez bohaterów okazuje się wartościowy, czy – przeciwnie – jałowy i daremny. Uzasadnij swoje rozstrzygnięcie.
Kluczem do rozstrzygnięcia pytania o wartość podjętego czynu wydaje się fragment: „Potężne młoty legły w rząd na znak spełnionych godnie trudów.” Warto poddać ten fragment dokładniejszej refleksji, pytając o sens mocy i godności, które wyraziły się w podjętym czynie. Wśród możliwych interpretacji celowe wydaje się wyeksponowanie prawdy egzystencjalnej: dążenie do przekroczenia ograniczeń danej egzystencji stanowi o godności ludzkiego istnienia, która to godność spełnia się w samym czynie, niezależnie od realności motywującego ten czyn ideału. O wartości istnienia stanowi samo podjęcie aktywności, nie zaś – spełnienie w osiągnięciu celu. Poprzez czyn następuje usensowienie świata i indywidualnego istnienia.
Rozważ sens apostrofy zawartej w ostatnim wersie. Wyjaśnij, kto jest, według ciebie, adresatem tych słów oraz jak je rozumiesz.
Wykorzystując wnioski z wszystkich dotychczasowych zadań, przedstaw własną, całościową interpretację ballady Dziewczyna. Zadbaj o spójność wywodu i umotywowanie czynionych rozpoznań odpowiednimi argumentami.
Zmącony spokój
DusiołekSzedł po świecie Bajdała,
Co go wiosna zagrzała –
Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu,
Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu.Zachciało się Bajdale,
Przespać upał w upale,
Wypatrzył zezem ściółkę ze mchu popod lasem,
Czy dogodna dla karku – spróbował obcasem.Poległ cielska tobołem
Między szkapą a wołem,
Skrzywił gębę na bakier i jęzorem mlasnął
I ziewnął wniebogłosy i splunął i zasnął.Nie wiadomo dziś wcale,
Co się śniło Bajdale?
Lecz wiadomo, że szpecąc przystojność przestworza,
Wylazł z rowu Dusiołek, jak półbabek z łoża.Pysk miał z żabia ślimaczy –
(Że też taki żyć raczy!) –
A zad tyli, co kwoka, kiedy znosi jajo.
Milcz gębo nieposłuszna, bo dziewki wyłają!Ogon miał ci z rzemyka,
Podogonie zaś z łyka.
Siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie –
Póty dusił i dusił, aż coś warkło w chłopie!Warkło, trzasło, spotniało!
Coć się stało, Bajdało?
Dmucha w wąsy ze zgrozy, jękiem złemu przeczy –
Słuchajta, wszystkie wierzby, jak chłop przez sen beczy!Sterał we śnie Bajdała
Pół duszy i pół ciała,
Lecz po prawdzie niedługo ze zmorą marudził –
Wyparskał ją nozdrzami, zmarszczył się i zbudził.Rzekł Bajdała do szkapy:
Czemu zwieszasz swe chrapy?
Trzebać było kopytem Dusiołka przetrącić,
Zanim zdążył mój spokój w całym polu zmącić!Rzekł Bajdała do wołu:
Czemuś skąpił mozołu?
Trzebać było rogami Dusiołka postronić,
Gdy chciał na mnie swej duszy paskudę wyłonić!Rzekł Bajdała do Boga:
O, rety – olaboga!
Nie dość ci, żeś potworzył mnie, szkapę i wołka,
Jeszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka?Bolesław Leśmian, Dusiołek, [w:] tegoż, Poezje wybrane, Wrocław 1983, s. 68–70.
Przeczytaj balladę Dusiołek Bolesława Leśmiana, a następnie przedstaw charakterystykę głównego bohatera – Bajdały. Zastanów się, czy wizerunek narzucający się odbiorcy w pierwszych strofach wiersza został konsekwentnie utrzymany do końca.
Wyjaśnij, kim lub czym jest w wierszu Dusiołek. Jaki jest jego ontologiczny status? W jaki sposób wkracza do rzeczywistości?
Zastanów się i odpowiedz na pytanie: czy znajdujesz jakieś uzasadnienie dla nękania Bajdały przez Dusiołka?
Bajdała – ewidentnie reprezentant kultury ludowej – śpi w ciągu dnia, łamiąc tym samym porządek, w którym dzień przeznaczony jest na pracę, a noc – na wypoczynek. Manifestacja Dusiołka może być w tym kontekście uznana za swoistą „karę” za naruszenie tego porządku.
W finałowej skardze‑proteście Bajdały pojawia się czasownik potworzyć. Określ, jakie znaczenia można rozpoznać w tym słowie.
Wyjaśnij, w jaką relację z Bogiem wchodzi Bajdała w swojej finałowej skardze.
Zinterpretuj sens protestu Bajdały. Z czego ten protest wynika i co zostaje nim objęte?
Skarga/protest Bajdały – zagarniająca, co warto podkreślić, nie tylko Dusiołka, ale również samego Bajdałę, szkapę i wołu – zdaje się wymierzona w niedoskonałość Stworzenia, więc w szeroko rozumiane zło, wpisane w dzieło Boga. W ten sposób finałowa refleksja Bajdały, który dzięki niej łamie wizerunek wiejskiego prostaczka i nabiera cech ludowego mędrca, zazębia się z problemem teodycei.
Koncepcja z dziedziny teologii, formułująca wyjaśnienie sprzeczności między boską wszechmocą i dobrocią a istnieniem zła w obrębie boskiego stworzenia.
Zastanów się, czy puentę wiersza można interpretować w odniesieniu do problemu teodycei.
Wypowiadanie świata
Polska literatura nowoczesna. Leśmian. Schulz. WitkacySam Leśmian mówi tak: „słowa poety nie wymieniają się gładko na rzeczy, albowiem nie ma wspólnej wartości, która łączyłaby wszystkich ludzi. Nie oznacza to jednak, że słowa odłączone są od rzeczy, bo wtedy niemożliwe byłoby myślenie o zmianach w języku jako zmianach w rzeczywistości”. Chodzi bowiem o to, jak dowodził Leśmian w eseju Przemiany rzeczywistości, pisanym między 1910 a 1911 rokiem, że nie ma jednej, powszechnie obowiązującej rzeczywistości, lecz są rozmaite rzeczywistości, różnie przez pisarzy wysławiane. Realizm, który zakładałby „ideę jednej niezmiennej prawdy i jednej niezmiennej formy, w której się ta prawda wyraża” (Przemiany rzeczywistości [...]), jest według Leśmiana złudzeniem. Każdy z poetów tworzy własny język, swój własny poetycki idiom, w którym dochodzi do głosu ta rzeczywistość, którą mogą tylko te właśnie, a nie inne słowa powołać do istnienia. W tym sensie słowa nie służą potocznym celom komunikacyjnym, lecz podporządkowane są wypowiadaniu rozmaitych światów. Skoro zaś owe światy są jednostkowe, to i język powinien być jednostkowy, to znaczy niewymienny na inne języki. Stąd jego niepodobieństwo do mowy innych ludzi i niewymienność na „bieżącą szarzyznę znaków porozumiewawczych”. Stąd jednak także kłopoty z tłumaczeniem poezji Leśmiana na inne języki.
Michał Paweł Markowski, Polska literatura nowoczesna. Leśmian. Schulz. Witkacy, Kraków 2007, s. 99–100.
Wskaż stwierdzenie, które jest zgodne z uwagami Michała Pawła Markowskiego na temat języka poezji Leśmiana.
- Język poezji Leśmiana jest wtórny wobec rzeczywistości, którą odtwarza.
- Język poezji Leśmiana jest pierwotny wobec rzeczywistości, którą powołuje do istnienia.
- Język poezji Leśmiana realizuje wyłącznie potoczne funkcje komunikacyjne.
- Między wizją poety a językiem, którym poeta wizję tę wyraża, nie zachodzi ścisły związek.
Wyjaśnij, jak rozumiesz w kontekście treści przytoczonego fragmentu tytuł rozdziału („Mowa niewymienna”), z którego pochodzi ten fragment.
Komentując twórczy światopogląd Leśmiana, Michał Paweł Markowski stwierdza, że „nie ma jednej, powszechnie obowiązującej rzeczywistości, lecz są rozmaite rzeczywistości, różnie przez pisarzy wysławiane”. Rozważ i zinterpretuj w tym kontekście myśl: „[słowa] podporządkowane są wypowiadaniu rozmaitych światów”.
Wykorzystując wnioski z dotychczasowych ćwiczeń i przywołując odpowiednie przykłady językowe, wyjaśnij, w jaki sposób to podporządkowanie realizowane jest w poezji Bolesława Leśmiana.
Mieszkańcy światów Leśmiana
Leśmianowskie światy zaludniają różnego rodzaju niezwykłe istoty: Dusiołek, Topielec Zieleni, Srebroń i wiele innych. Przygotuj opis trzech, wybranych przez siebie, postaci z twórczości autora, a następnie postaraj się wskazać źródła inspiracji Leśmiana.
Zadaniowo
Po zapoznaniu się z wybranymi wierszami Leśmiana opracuj w formie rozprawki następujące zagadnienie: „Bolesław Leśmian jako poeta filozoficzny”. W swoich rozważaniach uwzględnij wnioski z dotychczasowych analiz tej poezji. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.