„Być sobie jednym”

Rnz67IywWjVwJ1

Zdjęcie przedstawia czterech młodych mężczyzn w garniturach. Dwóch z nich siedzi, dwóch pozostałych stoi za ich plecami. W tle drzewo i kamienica.

Miron Białoszewski jest nazywany poetą osobnym. Określenie to, zapożyczone od nazwy prowadzonego przez niego Teatru Osobnego, odnosi się zarówno do stylu życia twórcy, jak i do jego pozycji w tradycji literackiej. Białoszewski, choć doceniany przez krytykę literacką i czytelników, nagradzany, pozostawał na uboczu życia literackiego stolicy. O takich osobach jak on współcześnie mówi się, że „chronią swoją prywatność”. Żył i tworzył w otoczeniu niewielkiej grupy przyjaciół, niezależny od instytucji kultury, czego najbardziej dobitnym przykładem jest jego twórczość teatralna – spektakle Teatru na Tarczyńskiej i Teatru Osobnego były wystawiane w prywatnych mieszkaniach dla imiennie zapraszanych widzów.

Osobność Białoszewskiego manifestuje się i w tym, że wypracowany przez niego styl poetycki pozostał jego własnością. Autor Namuzowywania, w przeciwieństwie do innych wybitnych twórców jego czasu (np. Tadeusza Różewicza czy Zbigniewa Herberta), nie miał naśladowców ani epigonówepigonepigonów. Gdy charakteryzujemy związki jego twórczości z nurtami poezji lat 1956–1980, konieczny jest spójnik „ale”, sygnalizujący ograniczony zakres tych związków.

1 Źródło: Janusz Sławiński, Białoszewski: być sobie jednym, [w:] Przypadki poezji, Prace wybrane, t. 5, red. W. Bolecki, s. 229.

Omijanie socjalizmu

RSlT5KQy7neuz1

Zdjęcie przedstawia szeroką ulicę, którą idzie pochód złożony z młodych kobiet. Są one ubrane w białe bluzki i ciemne spódnice. Machają rękami. Pochodowi przyglądają się przechodnie zgromadzeni na chodniku. W tle duże budynki mieszkalne.

Wielu twórców urodzonych około 1920 roku, którzy zdołali przeżyć wojnę, w latach bezpośrednio po jej zakończeniu stanęło przed koniecznością wyboru własnego miejsca w nowej rzeczywistości politycznej. Sprawująca władzę komunistyczna Polska Zjednoczona Partia RobotniczaPolska Zjednoczona Partia RobotniczaPolska Zjednoczona Partia Robotnicza szybko podjęła działania w celu podporządkowania sztuki regułom ideologii. Od 1949 roku obowiązującą doktryną literacką był socrealizmsocrealizmsocrealizm. Zaangażowani w niego pisarze mogli liczyć na przychylność władz – przede wszystkim swobodę publikacji bez ingerencji cenzury. Niektórzy spośród młodych twórców, m.in. Wiktor Woroszylski, Tadeusz Konwicki, Wisława Szymborska, Witold Wirpsza, gorliwie realizowali nakazy socrealizmu – chcieli „rosnąć razem z socjalizmem”. Z powodu ich ideologicznej zapalczywości określano ich mianem „pryszczatych”. Najwybitniejsi z nich szybko zerwali z doktryną, a ich pierwsze niezależne od nakazu władz publikacje określono mianem „powtórnego debiutu”.

Drugą możliwością – w zasadzie jedyną dla tych, którzy socrealizmu uprawiać nie chcieli – było milczenie: pozostawanie poza nawiasem oficjalnego życia literackiego i rynku wydawniczego, pisanie „do szuflady”. Nowi twórcy wkroczyli na scenę literacką dopiero na fali tzw. odwilży październikowej. Stąd wzięło się określenie „spóźniony debiut” bądź „odroczony debiut”, opisujące m.in. Zbigniewa Herberta i Mirona Białoszewskiego.

R12fl6DzYac6X

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę stojącego ma tle płachty materiału. Mężczyzna ma rozłożone szeroko ręce. Ubrany jest w koszulę i spodnie. Na ramiona ma zarzuconą pogniecioną tkaninę, która sięga mu aż do kostek. Sprawia to wrażenie, jakby mężczyzna ubrany był w worek.

Poeta lingwista

Nazwisko Białoszewskiego najczęściej łączone jest z tzw. poezją lingwistyczną (lingwizmem) – nurtem poezji polskiej rozwijającym się od roku 1956 do końca lat 70. Artystyczną patronką lingwizmu była Awangarda KrakowskaAwangarda KrakowskaAwangarda Krakowska. Oba nurty łączyło założenie, że poezja jest swego rodzaju nadjęzykiem – ma prawo przekraczać granice i normy systemu językowego (np. normy gramatyczne), rozbijać utarte schematy językowe, zastane znaczenia, by odkrywać ich potencjał. Wspólne dla obu nurtów było poetyckie zainteresowanie językiem jako materią poetycką: poszukiwanie brzmieniowych podobieństw między słowami znaczeniowo odległymi, uwalnianie słów od „przymusu” składni. Lingwistów różniła od Awangardy Krakowskiej ocena języka. Dla tej drugiej stanowi on sprawne narzędzie w rękach człowieka, tzn. jest logiczny, funkcjonalny, a użytkownik ma nad nim kontrolę. Lingwistów natomiast cechowała podejrzliwość i dystans – zgłębiali sytuacje, w których język zawodzi, poddaje się fałszom i uproszczeniom (np. władzy). Znakiem rozpoznawczym twórców włączanych w nurt lingwizmu – obok Białoszewskiego trzeba wymienić Tymoteusza Karpowicza i Witolda Wirpszę – było poszukiwanie wieloznaczności, przede wszystkim za pomocą semantycznychsemantykasemantycznych i słowotwórczych środków artystycznych.

„Słów niepotraf”

RBN6lqGHMCVCO

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę stojącego ma tle płachty materiału. Mężczyzna stoi z opuszczonymi rękami, ma lekko uchylone usta. Ubrany jest w koszulę i spodnie. Stoi za stelażem podstawy szafy.

Postawa dystansu wobec klasyfikacji i etykiet nadawanych przez badaczy literatury widoczna jest również w wierszach metapoetyckichwiersz metapoetyckiwierszach metapoetyckich Białoszewskiego. Poeta nie stronił od wypowiedzi tego typu, szczególnie w swoich pierwszych tomach. W grupie utworów, które można nazwać manifestami poetyckimi Białoszewskiego, takich jak Nie umiem pisać, Tłumaczenie się z twórczości, Namuzowywanie czy Muźnięty, próżno jednak szukać typowych dla manifestu podniosłych deklaracji i toposówtopostoposów horacjańskich w rodzaju exegi monumentumexegi monumentumexegi monumentum czy non omnis moriarnon omnis moriarnon omnis moriar. Ich miejsce zastępują rozważania własnych ograniczeń twórczych, trudności w używaniu języka. Ten „motyw niemocy” jest ważnym elementem koncepcji poezji Białoszewskiego. Pozwala mu przyjąć wobec języka postawę nieustannie zdumionego badacza, zgłębiającego zagadkę komunikacji i zdolności języka do nazywania świata.

Słownik