Przeczytaj
Koncepcje powstania narodu
Obecnie wyróżnia się trzy koncepcje narodu: antropologiczną (etniczno–kulturową), politologiczną (polityczną) oraz ekonomiczną (gospodarczą). Ostatnia z nich jest najmniej popularna.
Przed ich omówieniem warto wskazać, że współczesna socjologia wyróżnia dwie drogi przekształceń etnicznych, wskutek których powstaje naródnaród.
Według pierwszej początkiem powstania narodu było państwo (tak powstał naród Anglików i Francuzów).
Według drugiej to naród był początkiem państwa (dotyczy to np. Ukrainy i Białorusi).
Te dwie drogi to jednocześnie dwa rodzaje narodów – stare (koncepcja państwowo‑narodowa) i nowe (koncepcja narodowo‑państwowa). Obie przeplatają się ze sobą. Z pewnością naród polski jest stary, gdyż w X wieku powstało państwo, a narodu jeszcze nie było. Niektórzy badacze uważają, że nowoczesny naród polski powstał dopiero w II połowie XIX wieku (po powstaniu styczniowym), ale czy już wiele wieków wcześniej nie miał poczucia tożsamości narodowejtożsamości narodowej? W różnych teoriach podkreśla się bardziej teorię polityczną lub też kulturową. Rezultatem tego bywa zróżnicowanie świadomości narodowejświadomości narodowej zarówno całych narodów, jak i poszczególnych członków. Świadomość narodowa, oparta na koncepcji politycznej, jest nieodłącznie związana z państwem, natomiast świadomość oparta na koncepcji kulturowej raczej związana jest z narodem. Jak dotąd nikt nie potrafił udowodnić, która z nich jest bliższa rzeczywistości.
Charakterystyka koncepcji antropologicznej | Charakterystyka koncepcji politologicznej |
|---|---|
Najważniejsze czynniki powstania narodu to język, religia, zwyczaje, obyczaje, historia, terytorium, czyli czynniki kulturowe. | Dążenie do utworzenia własnego państwa jest najważniejszym czynnikiem narodowotwórczym. |
Te czynniki pozwalają narodowi przetrwać, gdy nie ma on swojego państwa. | Państwo jest gwarantem ochrony takich czynników, jak język, obyczaje, zwyczaje, religia przed obcymi wpływami. |
Jest to określane jako droga od narodu do państwa. | Jest to określane jako droga od państwa do narodu. |
Za twórcę tej koncepcji uważany jest Johann Herder. | Twórcą tej koncepcji jest Ernest Gellner. |
Czynniki narodotwórcze
Obecnie istnieją narody, które nie mają odrębnego języka lub własnego państwa, ale to nie znaczy, że nie są odrębnymi narodami. Język ojczysty stanowi najbardziej charakterystyczną i uchwytną (dla każdego) cechę narodową.
Kultura to czynnik, który powoduje, że członkowie narodu czują się z nim związani emocjonalnie. Podobnie jest z tradycją narodową, obyczajami i zwyczajami. Świadomość narodowa powoduje, że ogół członków zbiorowości widzi swoją odrębność na tle innych narodów, a bardzo ważnym elementem świadomości jest pamięć historyczna. Powstaje ona w okresie kształtowania tożsamości narodowej na bazie przekazu ustnego, a następnie na podstawie przekazów pisanych. Jest nieodzownie związana ze wspólnotą kulturową. Tożsamość narodowa to wszystko, co mamy wspólne jako członkowie określonego narodu. Bardzo ważnym czynnikiem narodowotwórczym są symbole narodowe: barwy, hymn i godło. Elementy symboli kształtują się przez wiele lat, ale każdy naród – nawet jeśli nie ma własnego państwa – czci swoje symbole.
Świadomość narodowa i tożsamość narodowa
Świadomość narodowa to poczucie przynależności do danej grupy narodowościowej. Przejawia się ono nie tylko jako względnie jednolity sposób postrzegania własnego narodu przez zbiorowość i poszczególne jednostki, ale również jako podejmowanie wspólnych działań, np. dążenie do osiągnięcia dobra wspólnego lub obrona ojczyzny. Dla kształtowania świadomości narodowej decydujące znaczenie ma tożsamość narodowa, czyli poczucie odrębności w odniesieniu do innych narodów. Przejawia się ona między innymi w przekonaniu o wspólnym pochodzeniu. Często jest ono oparte na legendach, np. o Lechu, Czechu i Rusie. Istotne znaczenie ma stosunek do wspólnych dziejów historycznych. Dla Polaków są to np. chrzest Polski, bitwa pod Grunwaldem, rozbiory, powstania narodowe. Poczucie tożsamości kształtuje się również przez powszechne uznanie niektórych postaci historycznych za bohaterów narodowych (np. Tadeusz Kościuszko, Romuald Traugutt, Józef Piłsudski). Czynnikami wpływającymi na tożsamość narodową są symbole narodowe, wspólne dziedzictwo kulturowe, dokonania wybitnych twórców kultury, którzy są znani na świecie i kojarzeni z naszym narodem, ale także osiągnięcia sportowców na zawodach sportowych, gdzie odtwarzany jest hymn, a flaga narodowa zostaje wciągnięta na maszt.
Inne czynniki narodowotwórcze
Obiektywne czynniki narodowotwórcze
Wspólne pochodzenie etniczne
decyduje o takich wartościach, które wyróżniają dany naród, jak język, zwyczaje i obyczaje. W obrębie jednego narodu mogą występować pewne różnice, np. językowe (gwary i dialekty). Różne są też zwyczaje i obyczaje poszczególnych regionów, różne stroje ludowe, ale istnieje przekonanie, że jako naród mamy wspólne pochodzenie etniczne.
Wspólne terytorium
jest podstawowym warunkiem formowania się narodów, które należy traktować jako wspólnoty terytorialne. Terytorium jest wartością materialną i obiektywną, dlatego też łatwo o ukształtowanie się w stosunku do niego w miarę zbliżonych odniesień emocjonalnych związanych ze świadomością narodową. Np. możemy lubić wypoczynek w Grecji, ale mamy sentyment do naszego Bałtyku. Nie wykąpiemy się w Wiśle, ale jesteśmy dumni, bo to nasza największa rzeka, mówimy też czasem, że jesteśmy „z kraju nad Wisłą”, a mieszkamy np. nad rzeczką Cichą, której nikt nie zna.
Wspólna organizacja polityczna
bardzo ułatwia przekształcenie się zbiorowości w naród. Tą organizacją polityczną jest państwo, a nie jakaś partia polityczna. Państwo jest też organizacją terytorialną i przymusową, gdyż wyznacza jednolite zasady współżycia i cele. Jednak wspólna organizacja państwowa nie jest warunkiem powstania narodu. Wiele państw ma charakter wielonarodowy, co może, ale nie musi rodzić konflikty na tle etnicznym.
Integracja gospodarcza
powoduje powiązanie dużej liczby członków społeczeństwa wspólnym interesem ekonomicznym. Wynika to z powstania gospodarki towarowo-pieniężnej i ukształtowania się rynków narodowych (tzw. gospodarka narodowa).
Integracja społeczna
polega na stopniowym przeobrażeniu się luźnych grup społecznych w dużą zbiorowość zwaną narodem.
Kultura narodowa
to jeden z najważniejszych czynników obiektywnych. Jest to też element wyróżniający dany naród spośród innych. Największą wartością kultury jest język, ale nośnikami kultury narodowej były zawsze legendy, pieśni, przysłowia, które są „mądrością narodów”, literatura, muzyka, sztuka, nauka oraz tzw. kultura ludowa. Członkowie danego narodu czują się z kulturą związani emocjonalnie.
Subiektywne czynniki narodowotwórcze:
świadomość narodowa;
tożsamość narodowa.
Oba te czynniki są subiektywne, bo każdy członek (jednostka) dużej zbiorowości zwanej narodem ma własne poczucie świadomości i tożsamości narodowej.
Pojęcie mniejszości narodowej i etnicznej w świetle rozwiązań polskich
Powszechnie przez słowo „ojczyzna” rozumie się kraj urodzenia, ale socjolog Stanisław Ossowski wprowadził podział na dwie kategorie:
ojczyzna prywatna – związana z miejscem urodzenia lub zamieszkania (mała ojczyzna);
ojczyzna ideologiczna – wspólna przestrzeń zajmowana przez naród (wielka ojczyzna).
Często na tym samym terytorium, które dla większości mieszkańców jest ojczyzną ideologiczną, żyją grupy osób utożsamiających się z inną ojczyzną. Tworzą one mniejszości narodowemniejszości narodowe lub etniczne. Żadne społeczeństwo, dbając o własną odrębność narodową, nie może dążyć do jej zachowania kosztem mniejszości narodowych. Mniejszości nie mają własnych instytucji państwowych, dlatego zdane są na pomoc państwa, na którego terenie żyją od wieków. By czuły się dobrze, muszą mieć zagwarantowane prawa do zachowania swojej kultury, języka, religii i obyczajów. Rozwiązaniem tych kwestii jest w Polsce Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. Art. 2 tej ustawy określa sześć kryteriów, które muszą spełnić mniejszości narodowe. Ten sam artykuł w punkcie 3 określa, które grupy ludności spełniają kryteria mniejszości etnicznychmniejszości etnicznych.
Podstawowa różnica między mniejszością narodową a mniejszością etniczną polega na tym, że mniejszość narodowa utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, a mniejszość etniczna nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Według ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego, w którym pytano o pochodzenie narodowe (z 2002 roku), tylko 1,23% obywateli RP uznaje się za mniejszość narodową lub etniczną. Prawa mniejszości narodowych i etnicznych gwarantuje art. 35 Konstytucji RP.
Mniejszości zamieszkujące Polskę
Słownik
grupa etniczna, która jest osiedlona na terytorium innej zbiorowości i wyróżnia się odrębnym pochodzeniem i kulturą, a często także językiem i religią; z jednej strony mniejszości etniczne zwykle starają się zachować swoją odrębność; z drugiej strony zwykle podlegają procesom asymilacji kulturowej; mniejszość etniczna w odróżnieniu od mniejszości narodowej nie ma własnego państwa, które zgodnie z funkcjonalną teorią jego powstania jest najwyższą formą rozwoju grupy społecznej
grupa ludzi zamieszkująca obszar danego państwa, odróżniająca się od większości społeczeństwa językiem, kulturą, pochodzeniem etnicznym bądź religią; istnieje państwo, dla którego te cechy są cechami narodowymi
(łac. natio – naród); ideologia uznająca interes danego narodu za wartość najwyższą; przedkładanie tego, co narodowe, nad to, co cudzoziemskie; według niej podstawowym zadaniem państwa jest obrona interesów narodowych
zbiorowość ludzi wyróżniająca się wspólną świadomością narodową, czyli poczuciem przynależności do wspólnoty definiowanej jako naród
w znaczeniu ogólnym wszelkie umiłowanie ojczyzny jako miejsca swojego pochodzenia i/lub zamieszkania
(z fr. racisme, od race – ród, rasa, grupa spokrewnionych); zespół poglądów przyjmujących wyższość jednych ras ludzkich nad drugimi
bezkrytyczne umiłowanie własnego narodu, połączone z przekonaniem o jego wyższości nad innymi narodami i wrogością wobec nich; skrajna postać nacjonalizmu
poczucie przynależności do wspólnoty definiowanej jako naród; w wymiarze zbiorowym – poczucie więzi ze świadomością ciągłości historycznej
poczucie odrębności wobec innych narodów kształtowane przez czynniki narodowotwórcze, takie jak: symbole narodowe, język, barwy narodowe, religia, świadomość pochodzenia, historia narodu, świadomość narodowa, więzy krwi, stosunek do dziedzictwa kulturowego, kultura, terytorium, charakter narodowy