Przeczytaj
Cykl mitów tebańskich
Ze względu na temat, wyróżnia się kilka podstawowych kategorii mitów: teogoniczneteogoniczne, kosmogonicznekosmogoniczne, antropogeniczneantropogeniczne i genealogicznegenealogiczne. Te ostatnie przedstawiały początki i dzieje rodów oraz plemion (gr. genos – pochodzenie), zalicza się do nich cykl tebański, zbiór opowieści dotyczących losów mieszkańców greckiego miasta Teby.
Teby przed Edypem
Dzieje ojczyzny Edypa miały rozpocząć się kilka pokoleń przed narodzinami bohatera. Według mitu miasto założył Kadmos, brat Europy, gdy na polecenie rodziców bezskutecznie poszukiwał swej siostry porwanej przez Zeusa. Nie mógł wrócić sam do domu, bo byłoby to niezgodne z rozkazem ojca, Agenora. Osiadł więc na obczyźnie, z dala od rodzinnego Tyru. Liczne nieszczęścia, które spadały na jego nową rodzinę i nową ojczyznę, sprawiły, że najpierw abdykowałabdykował, a następnie opuścił Teby. Jego następcą został Labdakos, założyciel dynastii, o którym mówiło się, że Kadmos jest jego dziadkiem. Do tej dynastii należeli Lajos oraz Edyp.
Mitologia. Wierzenia i podania Greków i RzymianPo Amfionie i Dzetosie posiadł tron tebański Lajos, od którego wyszło pokolenie najnieszczęśliwszych władców. Wyrocznia ostrzegła go, że polegnie z ręki własnego syna, który w następstwie ożeni się z jego żoną, a swoją matką, Jokastą. Gdy im się więc syn narodził, przekłuli mu pięty żelaznymi kolcami, związali i wyrzucili w górach. Dziecko znaleźli pasterze i zanieśli do Koryntu, aby oddać na wychowanie królowej, która nie miała własnego potomstwa. Chłopak miał nogi nabrzmiałe od przekłucia, przezwano go więc Ojdipus (Edyp) — “człowiek o spuchniętych nogach
Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1979, s. 147.
Mity greckieCykl mitów opowiadający o Tebach i losach panującej nad miastem królewskiej rodziny jest z całą pewnością równie stary jako opowieści tworzące Iliadę i OdysejęIliadę i Odyseję. Jednakże zachowane źródła poświadczające ten cykl pochodzą z czasów znacznie późniejszych niż poematy Homerowe: mit o założeniu Teb znamy przede wszystkim z literatury rzymskiej, a zwłaszcza z poezji OwidiuszaOwidiusza, natomiast opowieści o PenteusiePenteusie i Edypie dotarły do nas za pośrednictwem ateńskich tragików z V w. p.n.e.: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa.
Źródło: Lucilla Burn, Mity greckie, tłum. R. A. Sucharski, Warszawa 1999, s. 81.
Edyp jako heros
Nie zachowały się poematy epickie, które przedstawiałyby losy Edypa, odnajdziemy je w tragediach Sofoklesa Król Edyp (ok. 425 r. p.n.e.) oraz Edyp w Kolonos (ok. 407 r. p.n.e.).
Mitologia Greków i Rzymian(...) Edyp do innego bytu odszedł w podateńskiej gminie Kolonos, leżącej na wzgórzu i wokół wzgórza [...]. Tu dokonał żywota, zostawiając swój grób, którego miejsce znał tylko król Aten, Tezeusz.
Sofokles z pewnością często odwiedzał zielony Kolonos, którego swojski urok chór w tragedii będzie wymownie opiewał: jaśnieją tu narcyzy i szafrany, zdroje wilżą trawę łąki, rozścielonej nad brzegiem Kefisosu; nie omijają tego miejsca Muzy i złota AfrodyteMuzy i złota Afrodyte. Poeta słyszał tu od ludzi, że nieszczęsny, lecz potem uczczony przez bogów król tebański jest ich herosem, czyli istotą znajdującą się [...] jakby w połowie drogi między człowiekiem a bogiem. Stawali się po śmierci herosami ci, którzy przez czyny i losy przekroczyli normalnie właściwą naturze ludzkiej miarę. [...]
W utworze tym „twarde światło sofoklejskie” odsłania fabułę raczej wzniosłą niż groźną. Poeta stara się odpowiedzieć na pytanie, jak to jest możliwe, że człowiek, który w życiu był tak straszliwie zhańbiony, po śmierci, jak twierdzili stanowczo mieszkańcy Kolonos, czujący jego opiekę, stał się herosem. I znajduje Sofokles odpowiedzi godne uwagi. Po pierwsze, dokonuje wyraźnego rozróżnienia między złymi czynami popełnionymi umyślnie a takimi, które popełniono mimo woli. Na Edypie ciążą tylko występki tej drugiej kategorii, tak przynajmniej mniemali Grecy. Bo przecież on nie wiedział, że obcy wędrowiec to jego ojciec, a królowa Teb to jego matka. [...] Poza tym heroizacja, której zapowiedzią już za życia jest dostojeństwo bijące z postaci Edypa, zauważone w tragedii przez bezimiennego Kolonejczyka [...]:
„Z dobrego jesteś rodu, to się widzi;
Tylko nie sprzyja ci dajmondajmon”jest jakby zadośćuczynieniem za przekraczające miarę cierpienia owego męża.
Źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1998, s. 381–382.
Edyp jako postać archetypiczna
Grecki filozof Arystoteles (384–322) jest autorem m.in. Poetyki (ok. 335 r. p.n.e.). Przedstawił w niej rozważania na temat struktury utworu literackiego, koncentrując się przede wszystkim na wyjaśnieniu, czym jest tragedia. Wskazał tam cel, jaki powinien przyświecać autorom dzieł zaliczanych do tego gatunku:
PoetykaTragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do „oczyszczenia” [katharsis] tych uczuć.
Źródło: Arystoteles, Poetyka, oprac. H. Podbielski, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. 19.
Wprawdzie przywołana definicja nie dotyczy mitu, a tragedii, ale pośrednio pomaga wyjaśnić, z czego wynika wielkie znaczenie postaci Edypa w kulturze. Wywołanie u widzów litości i trwogi łączy się z ich utożsamieniem się z bohaterem oglądanej sztuki. Edyp to postać wyjątkowa: syn królewski, władca Teb, zabójca własnego ojca i mąż swojej matki. Z tym tragicznym herosem może identyfikować się każdy człowiek, gdyż jego losy symbolizują ironię losu, walkę z ciążącym na nim fatum. Każdy ruch, uczynek zbliża go do wypełnienia przepowiedni, choć jemu wydaje się, że udało mu się oszukać przeznaczenie. Edypa można potraktować jako postać archetypicznąarchetypiczną, ukazującą pewne wzory uniwersalne, bohatera, który nieświadomy okoliczności popełnia czyny prowadzące go do katastrofy.
Tragedia greckaBogowie reprezentują światło wieczności, pogodę. Człowiek – przeciwnie – to istota nietrwała; żyje z dnia na dzień; jest efemerydąefemerydą. [...] W świecie ludzi wszystko jest niepewne i kruche. Życie ludzkie to ciągła alteracjaalteracja. Wszystko mija, wszystko się zmienia. [...] także i chór w Królu Edypie, w którego oczach los sławnego bohatera okazuje tę kruchość losu w chwili, gdy ujawnia się prawda, tak rozpoczyna swą pieśń:
„O śmiertelnych pokolenia!
Życie wasze to cień cienia.
Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje –
Nad to, co w sennych rojeniach uwije,
Aby potem z biegiem zdarzeń
Po chwili snu – runąć z marzeń”.Źródło: Jacqueline de Romilly, Tragedia grecka, tłum. I. Sławińska, Warszawa 1994, s. 93–94.
Słownik
(łac. abdicatio) zrzeczenie się władzy przez monarchę
(gr. arche – początek, typos – typ) 1. pierwowzór, prototyp jakiejś postaci, zdarzenia, motywu, symbolu lub schematu; 2. w psychoanalitycznej teorii C.G. Junga: wspólny wszystkim ludziom, dziedziczny wzorzec reagowania i postrzegania świata
(gr. ánthrôpos – człowiek, génesis – pochodzenie) – wyjaśniający pochodzenie człowieka, zjawiska życia ludzkiego, takie jak jego płciowość i śmiertelność
(gr. genos – ród i logos – słowo, wiedza) – przedstawiający powstanie oraz dzieje plemion i pradawnych rodów
(gr. kósmos – wszechświat, ład, porządek i gónos – pochodzenie) – wyjaśniający pochodzenie świata, jego stworzenie
(gr. theós – bóg) – opisujący powstanie i charakter bogów oraz ich wzajemnych powiązań