Adam Mickiewicz (1798–1855)

Adam Mickiewicz był najwybitniejszym twórcą polskiego romantyzmu. Tom poezji Ballady i romanse wydany w 1822 roku w Wilnie stanowi symboliczny początek epoki. Mickiewicz jest autorem poezji, dramatów – znanym zwłaszcza z cyklu Dziady – a także poematu Pan Tadeusz, uważanego za polską epopeję narodową.

W swoich dziełach poruszał temat miłości, patriotyzmu, uwikłania w historię, sięgał po inspiracje folklorystyczne i literackie.

Najważniejsze dzieła

RmnIO6HmIctaE

Tabela składa się z dwóch kolumn zatytułowanych Rok wydania i Zbiory poetyckie i najważniejsze wiersze. Tworzy ją sześć wierszy: 1820 – Oda do młodości; 1822 – Poezje tom I – Ballady i romanse (tu: Romantyczność, Świteź, Lilije, Świtezianka, Powrót taty, Pani Twardowska); 1826 – Sonety odeskie: Sonety krymskie (tu: Stepy akermańskie, Burza, Czatyrdach, Pielgrzym, Ajudah); 1830 – Do matki Polki; 1831 – Reduta Ordona, Śmierć pułkownika; przełom 1839 i 1840 roku – cykl Liryki lozańskie (tu: „Snuć miłość…”, „Nad wodą wielką i czystą…”, „Gdy tu mój trup”, „Polały się łzy me czyste, rzęsiste…”).

Romantyczność

Drugi utwór z tomu Ballady i romanse (1821); ballada‑manifest, głos w sporze klasyków z romantykami; odpowiedź na artykuł Jana Śniadeckiego (w wierszu określanego jako „starzec”). Motto z Hamleta Szekspira wskazuje na możliwość widzenia „oczami duszy”. Znający sztukę Szekspira skojarzą ten dialog Hamleta z przyjacielem, z kolejną ich rozmową, zakończoną sławnym zdaniem tytułowego bohatera:

Takie właśnie „rzeczy” są tematem wierszy z tomu Mickiewicza. One też są przedmiotem zainteresowania romantyków jako „prawdy żywe”, ważniejsze niż wymyślone czy poznane rozumem „prawdy martwe”.

BalladaballadaBallada to dramatyczna scena, oparta na kontrastach, w której udział biorą:

• „dzieweczka” Karusia (od zwrotu do niej zaczyna się utwór: „Słuchaj, dzieweczko!”),

• zgromadzony wokół niej lud,

• duch Jasieńka – kochanka dziewczyny,

• „ja”, poeta,

• „starzec”.

RSeGRNgesajas

Tabela składa się z sześciu kolumn i trzech wierszy. Kolumny są zatytułowane: Kto?, Co widzi?, Co słyszy?, Co robi?, Co czuje? i Co wie?. Komórki pierwszego wiersza to: Karusia – ducha kochanka – Jasia; nie słyszy ludzi – rozmawia z duchem; z nim się „pieści, Bieży za nim, krzyczy, pada” – strach, żal, niezrozumienie, tęsknotę, niechęć do życia, miłość – Jaś umarł, ale jest przy niej; przychodzi, przytula ją, całuje. Komórki drugiego wiersza to: Lud i poeta – dziewczynę, która się śmieje i płacze, próbuje chwycić kogoś, kogo nie widać – słowa, które dziewczyna kieruje do zmarłego kochanka – wierzą, że „tu jego dusza być musi”; płaczą i modlą się – współczucie – komórka jest pusta. Komórki trzeciego wiersza to: Starzec – „Nic tu nie widzę dokoła” – „duby smalone”, czyli głupstwa wypowiadane przez dziewczynę – poucza lud, każąc mu ufać swojemu „oku i szkiełku” – komórka jest pusta – nikogo nie ma przy dziewczynie; duchy to wymysł ciemnego ludu.

Poeta puentuje scenę, posługując się sentencjami opartymi na kontrastach, widocznych już w fabule ballady: „czucie i wiara” dziewczyny, i ludu: „mędrca szkiełko i oko”; prawdy żywe, cuda: prawdy martwe, „świat w proszku”.

Ostatni wers to zawołanie streszczające w efektownej formule światopogląd romantyków: „Miej serce i patrzaj w serce!”. Serce jest tu zarówno narzędziem poznania, jak i przedmiotem: lud nie dostrzegał ducha, ale umiał patrzeć w serce dziewczyny, widział jej miłość i tęsknotę, wierzył jej i jej uczuciom.

Warto zwrócić uwagę na język ballady, pełen kolokwializmów, wykrzykników, zdań niedokończonych, co stało w sprzeczności z zasadami klasycyzmu.

Świteź

Kolejna ballada z tomu, znacznie dłuższa:

• zwrotki 1–6 – emocjonalny, poetycki opis pięknego jeziora w dzień i w nocy, kiedy można mieć złudzenie, że ma się niebo nad i pod sobą

• 7–10 – dziwne rzeczy dziejące się nad jeziorem w nocy: hałasy, ogień, dym, są różne ludowe wytłumaczenia, „lecz któż z nich prawdę odgadnie?”

• 11–16 – próba wyjaśnienia dziwnych zjawisk przez „pana na Płużynach” poprzez zarzucenie ogromnej sieci; dano na msze, przyjechał ksiądz z wodą święconą;

• 17–19 – wyciągnięcie w sieci żywej kobiety

• kolejne 28 zwrotek – opowieść kobiety o grodzie, który pozostał bez obrony, bo książę Tuhan ruszył z wojskiem na pomoc Mendogowi obleganemu przez Ruś; mieszkańcy, starcy, kobiety i dzieci, nie mogąc się bronić przed napaścią, postanawiają popełnić samobójstwo; córka księcia (teraz opowiadająca) prosi o pomoc Boga, który zamienia gród w jezioro, a niewinnych mieszkańców w zioła i kwiaty; „car i ruska zgraja”, zrywając kwiaty, wydają na siebie wyrok – wszyscy giną;

• dwie ostatnie zwrotki – pozostawienie opowieści „kobiety” bez komentarza, strofy te opisują tylko jej zniknięcie.

Sonety krymskie

To kolejny manifest romantycznego postrzegania rzeczywistości. Na cykl składa się 18 utworów opatrzonych tytułami, których bohaterami są: romantyczny wędrowiec, poeta, pielgrzym tułający się z dala od ojczyzny – zarazem podmiot liryczny – oraz jego przewodnik po Krymie, Mirza. Wszystkie utrzymane są we wzniosłym tonie, w atmosferze powagi i głębokiej refleksji nad losem własnym i świata. Rysem znamiennym dla romantyzmu jest egzotyka pejzażu i kultury, orientalizm, przedstawiany podmiotowi wierszy (i czytelnikowi) przez prawdziwego człowieka Wschodu. Opisy krajobrazu i dawnej świetności Krymu, pełne nazw, egzotycznego słownictwa i szczegółów, uwiarygodniających relację, są równocześnie „przesączone” przez świadomość i emocje wędrowca, stąd ich liryczność.

R1PK3PSamRELN

Ilustracja przedstawia nadmorski pejzaż. Na brzegu klifu umieszczonego po prawej stronie obrazu wznoszą się ruiny fortyfikacji. Pozostała część baszty i murów nad bramą wjazdową. Dalej w prawo ciągnie się mur z otworami strzelniczymi. Do ruin prowadzi kamienista droga. Podążają nią postaci w różnym wieku. Po lewej stronie jest otwarta, porośnięta trawą przestrzeń. W tle bezchmurne niebo.

Ajudah

Ostatni sonetsonetsonet cyklu. Jego dwie pierwsze zwrotki to poetycki opis morskich fal bijących o brzeg – ten widok upodobał sobie podmiot wiersza (Lubię poglądać wsparty na Judahu skale). W dwu zamykających sonet tercynach zawarta jest apostrofa do „młodego poety”, w której obserwowana scena dostarcza porównania: serce często wystawione jest na „namiętności” jak brzeg na fale, poeta powinien starać się je zamknąć w swojej twórczości, a wtedy nie uczynią mu „szkody”, ale staną się inspiracją dla „nieśmiertelnych pieśni”.

Liryki lozańskie

Pisane przez dojrzałego poetę, to etap podsumowań życiowych i odchodzenia w inną rzeczywistość (Czesław Zgorzelski).

„Polały się łzy...”

Te pięć wersów wciąż intryguje czytelników i badaczy. Ujęte w klamrę „płaczu” trzy wersy wyliczeń zamykają całe ludzkie życie: dzieciństwo, młodość i dorosłość, charakteryzując je lapidarnie. Siła tego utworu tkwi w nastroju, melodii, w tym, co poza słowami.

Pan Tadeusz

Nasza epopeja narodowa powstała na emigracji w Paryżu, w latach 1832–1834 (wydana w roku 1834). Została napisana 13‑zgłoskowcem parzyście rymowanym. Język poematu jest niezwykle bogaty, czerpiący z gwary kresowej, lekko archaizowany.
Epopeja jest gatunkiem epickim, ale zawiera elementy innych rodzajów i gatunków literackich.

R132PJJPDSt17

Tabela składa się z dwóch kolumn i trzech wierszy. Pierwszy wiersz to: Elementy liryczne –Osobisty wstęp i zakończenie (inwokacja i epilog, gdzie występuje podmiot liryczny); wyznania miłosne; emocjonalne opisy przyrody (liryka opisowa). Komórki drugiego wiersza to: Epickość – Fabuła i narrator (świat przedstawiony obserwuje z zewnątrz); narracja jest podstawową formą wypowiedzi (występują jej dwie odmiany: opowiadanie i opis, tu zwłaszcza opisy przyrody, obyczajów, wyglądu postaci i miejsc). Komórki trzeciego wiersza to: Elementy dramatyczne – Sceny, w których przeważa dialog i znaczące („teatralne”) gesty postaci, na przykład kłótni w zamku (księga V), narady u Maćka (księga VII), spowiedzi i śmierci Soplicy (księga X).

Rodowód literacki

Rodowód literacki

• fascynacja antycznym eposem (inspiracje, przede wszystkim Iliada Homera) – losy jednostek na tle historii, w zmaganiu z nią; styl wysoki, porównania homeryckie;

• powieści historyczne Waltera Scotta – „podobieństwo w kompozycji i prowadzeniu akcji (...), sposoby oddziaływania na wyobraźnię: tajemniczość, przeczucia i wróżby, niespodziane ocalenia (...), metodą walterscottowską nakreślono portrety osób przez wyróżnienie kostiumu charakterystycznego, znamion folklorystycznych, mimiki; (...) w ogólnym nastroju, rozkochaniu się w wybranym świecie, dalej w humorze i dominującej nucie optymizmu można by (...) wskazać niejakie podobieństwo ujęć u obu pisarzy” (Stanisław Pigoń).

• gawęda szlachecka (Wojski);

• romans (wątek Tadeusza, Telimeny i Zosi);

• legenda (dzieje zamku);

• anegdota (np. o Doweyce i Domeyce).

Kompozycja

Kompozycja

RXxUooVNvV1SN

Grafika przedstawia schemat akcji Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Księgi od pierwszej do czwartej stanowią zawiązanie akcji i narastanie konfliktów. Na tym etapie poznajemy Sopliców i ich sprzymierzeńców, rozpoczyna się romans Tadeusza z Telimeną oraz poznajemy dzieje zamku. Księga piąta to punkt węzłowy akcji. Na tym etapie rozgrywa się kłótnia na zamku, Tadeusz rozczarowuje się Telimeną i rozpoznaje prawdziwe uczucie do Zosi. W Księgach od szóstej do dziesiątej następuje rozwiązanie konfliktów, czyli aktywność przeciwników Sopliców: szlachty pod wodzą Gerwazego, Hrabiego i Moskalów. Księgi jedenasta i dwunasta to optymistyczne zamknięcie historii.

Akcja

Akcja

czas akcji – lato 1811 i wiosna 1812 r.

R1dHy4tc9xY0G1

Pionowa oś czasu

Akcja w roku 1812 to dwa dni przygotowań do wesela i uczty weselnej oraz przybycie wojsk polskich w pochodzie Napoleona na Rosję (księgi XI i XII). We wspomnieniach i opowieściach wracają dawniejsze czasy (zastosowanie retrospekcjiretrospekcjaretrospekcji – przywołanie zdarzeń wcześniejszych, widzianych oczami bohatera):

• przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja (1791) – miłość Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny;

• czas ogłoszenia Konstytucji i czas Targowicy, wojna z Moskwą – odrzucone przez ojca Ewy (Stolnika) konkury Jacka; śmierć Stolnika na zamku w potyczce z Rosjanami (ginie trafi ony kulą Jacka, przypadkowego świadka walki);

• Legiony Polskie walczące u boku Napoleona (od 1796);

• 1807–1811 – działalność konspiracyjna księdza Robaka na Litwie (przygotowywanie powstania).

Bohaterowie

Bohaterowie

RMNyc2EJ5kvoh

Ilustracja przedstawia drzewa genealogiczne dwóch rodów: Sopliców i Horeszków. Głową rodu Sopliców jest Podczaszy ziemski Soplica. Ma dwóch synów, Sędziego i Jacka (później ksiądz Robak). Sędzia jest bezpotomny. Jacek ma syna Tadeusza, urodzonego w 1794 roku, w czasie insurekcji kościuszkowskiej, stąd imię bohatera. Głową rodziny Horeszków jest Stolnik. Ma córkę Ewę, która wyszła za mąż za Wojewodę. Mieli córkę Zosię, która została bezpośrednią dziedziczką rodu. Jest wnuczką Stolnika Horeszki. Tadeusz i Zosia zaręczają się. Domownikami rodu Sopliców są: Wojski Hreczecha, daleki krewny, ojciec zmarłej Marty, z którą zaręczony był Sędzia; Woźny Protazy Telimena, daleka krewna, opiekunka Zosi; przyjaciel domu Podkomorzy. Domownikami rodu Horeszków są: Hrabia, krewny, ostatni męski potomek rodu (chociaż po kądzieli, czyli ze strony matki); Klucznik Gerwazy, dawny sługa.

Inni bohaterowie to:

• Dobrzyńscy ze starym Maćkiem na czele;

• Żyd Jankiel – dzierżawca karczmy, współpracujący w organizowaniu powstania z ks. Robakiem;

• Moskale – major Płut (zabity przez Gerwazego), kapitan Rykow (przyjaźnie nastawiony do Polaków);

• postaci historyczne – generałowie: Dąbrowski, Pac, Małachowski, Kniaziewicz, Grabowski.

Autorowi epopei zarzucano brak głównego bohatera, wyraźnie wybijającego się w całym poemacie na plan pierwszy. Właściwym bohaterem jest jednak zbiorowość: szlachta – ziemiańska, bogatsza i zaściankowa, uboższa, zaciągająca się do narodowego wojska i dająca nadzieję na zwycięstwo (pomimo świadomości jej wad). Świat postaci epopei Mickiewicza jest niezwykle bogaty i różnorodny. Bohaterami poematu, obok ludzi, można też nazwać historię i przyrodę.

Historia

Historia

Obecna jest tu na każdym kroku, nie tylko w wydarzeniach dziejowych, ale i przedmiotach – portretach we dworze, zegarze z kurantem wygrywającym Mazurka Dąbrowskiego, na tabakierze ks. Robaka, w scenach ze staropolskiego serwisu; także w muzyce – obok wspomnianej Pieśni Legionów…, reprezentowanej przez koncert Jankiela na cymbałach.

Przyroda

Przyroda

Pojawia się w plastycznym obrazie już w inwokacji; zachód słońca w ks. I i XII symbolizuje odejście dawnego świata; mistrzowski opis ogrodu widzianego oczami Hrabiego jest elementem jego charakterystyki; opis leśnej „świątyni dumania” stanowi tło dla modnej kobiety i prowadzonego przez nią flirtu; w rozmowie Telimeny, Hrabiego i Tadeusza zderzają się dwie wizje krajobrazu – obcego, egzotycznego i polskiego, swojskiego, który Tadeusz uważa za stokroć piękniejszy i wymowniejszy. Ten ojczysty pejzaż jest wielokrotnie przywoływany w poemacie jako wspomnienie, wyraz tęsknoty, umiłowania kraju.

Problematyka

Problematyka

• sielski obraz „kraju lat dziecinnych” (Litwy) – jego przyrody, architektury, ludzi, obyczajów;

• wątek dawnych czasów (moment przejścia z sarmackiej staropolszczyzny do „nowoczesności”, np. mody francuskiej), chwalonych za patriotyzm, gościnność, szacunek dla starszych, przywiązanie do tradycji;

• „dawność osądzona” (Pigoń) – napiętnowanie wad szlacheckich: prywaty, warcholstwa, skłonności do zatargu bez wnikania w powody; kłótliwości i naiwności wynikającej często z braku szerszych horyzontów; wskazanie wewnętrznych przyczyn upadku Polski: bezsilność prawa wobec szlacheckiego i magnackiego rozpasania („złotej wolności”) oraz szlachecka pycha, prowadząca do upośledzenia innych warstw oraz do anarchii;

• wiara w ostateczne zwycięstwo wyrażona w zakończeniu, w którym nie ma wzmianki o tym, że wyprawa Napoleona na Rosję zakończyła się klęską; pozostaje obraz pełen nadziei – w ostatnim polonezie odchodzi w przeszłość pokolenie, któremu nie udało się zapobiec niewoli ojczyzny, m.in. na skutek wewnętrznego skłócenia (Sędzia, Podkomorzy, Gerwazy, Protazy), a na scenę wchodzą młodzi, dający nadzieję na odrodzenie się narodu, nieskłonni do zabiegania jedynie o własny interes, ale oddani sprawom publicznym, umiejący walczyć, doceniający zgodę z sąsiadami (Tadeusz, Zosia, planujący uwłaszczenie chłopów).

Dziady, część III1część III

W skład dzieła wchodzą różne utwory: dramat właściwy (Prolog i dziewięć scen); dość obszerna prozatorska Przedmowa, w której autor nakreśla tło historyczne akcji; dedykacja nieżyjącym już bohaterom – „narodowej sprawy męczennikom”; poemat Ustęp (zawierający sześć części o odrębnych tytułach) oraz jego dedykacja „Przyjaciołom Moskalom” i wiersz Do przyjaciół Moskali. Od miejsca pisania dramatu (po upadku powstania listopadowego) przyjęła się dla tej części Dziadów nazwa Dziady drezdeńskie (części II i IV to Dziady wileńsko- kowieńskie). W wydaniu książkowym dzieło ukazało się w 1832 r., stając się od razu wielkim wydarzeniem literackim i politycznym.

Akcja Prologu dramatu rozgrywa się w dniu Wszystkich Świętych (1 listopada) 1823 r. i trwa rok (podróż opisana w Ustępie odbywa się w listopadzie 1824 r.). Oparta jest na prawdziwych wydarzeniach, związanych z uwięzieniem Mickiewicza i innych członków Towarzystwa Filomatów. Poszczególne sceny rozgrywają się w Wilnie, Warszawie, w okolicach Lwowa (Ustęp to opis podróży do Petersburga i samego miasta). Oprócz rzeczywistego czasu i przestrzeni, wciąż pojawia się i przenika poszczególne sceny czasoprzestrzeń duchowa, wewnętrzna, w której siły dobra i zła toczą walkę:

• symboliczna przemiana Gustawa (romantyczny kochanek z IV części) w Konrada – przedstawiciela narodu, walczącego o jego wolność;

• scena więzienna – wieści z miasta (wstrząsająca opowieść Sobolewskiego o wywózce młodzieży szkolnej na Sybir);

• monolog Konrada – Wielka Improwizacja – bohater wadzi się z Bogiem o szczęście swego narodu, czyni się jego przywódcą; zapalając się coraz bardziej, jest bliski bluźnierstwa (nie wypowiada go jednak, bo pada zemdlony).

• pokorny ksiądz Piotr wypędza z bohatera złego ducha;

R1PUNSGhaxT1o

Ilustracja przedstawia wnętrze świątyni. Po prawej stronie ukazane są drewniane, rzeźbione drzwi. W pomieszczeniu stoi duża grupa osób. Kobiety klęczą. Ich głowy są okryte chustami. Są ubrane w haftowane koszule, kamizelki i spódnice. Wznoszą ręce. Przy drzwiach stoją dwaj starcy. Są ubogo ubrani Jeden z nich opiera się o kij lewą ręką. Unosi prawą. Nad postaciami unoszą się anioły.

Sceny IV, V i VI mają charakter wizji, kolejno: Ewy (sen młodej dziewczyny o koniecznej ofierze), księdza Piotra (widzenie dotyczące historii Polski i jej roli w świecie; to ona przez swą drogę krzyżową, mękę i ostateczne zmartwychwstanie będzie nowym Chrystusem narodów) i Senatora (jego sen to koszmar o utracie carskiej łaski – satyra na skrajną służalczość rosyjskich urzędników).

W ostatniej scenie powraca noc Dziadów i nieudana próba wywołania ducha, który nie zjawia się na wezwanie, jest jednak w wizji kibitek pędzących na Sybir. W ten sposób klamra się domyka: znów ukazana zostaje i skomentowana przemiana Gustawa w Konrada (noszącego już na czole ślad swoich zmagań z Bogiem).

W Ustępie bohaterem jest Pielgrzym pokonujący drogę do Petersburga, snujący refleksję nad historią i teraźniejszością Rosji. Wiersz Do przyjaciół Moskali powstał w związku z upadkiem tzw. powstania dekabrystów, którzy przeciwstawili się caratowi, i jest hołdem dla jego przywódców oraz wyrazem wiary w możliwość współpracy prawych jednostek, pochodzących z obu rozdzielonych przez historię narodów – uciemiężonej Polski i uciskającej Rosji.

Dziady część III to przykład dramatu romantycznego. Zawarte w nim obrazy i symbole na długo zawładnęły wyobraźnią Polaków, stając się łatwo rozpoznawalnym „szyfrem” patriotycznym. Dramat Mickiewicza interpretuje się także jako artystyczną wykładnię idei prometeizmu i mesjanizmu. Jego kolejne inscenizacje (począwszy od dokonanej w 1901 r. przez Stanisława Wyspiańskiego) budziły wielkie emocje. Do historii przeszło wystawienie Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka, w którym cenzura PRL‑u odnalazła akcenty antyradzieckie, wydając zakaz dalszych spektakli, co było bezpośrednią przyczyną wydarzeń marcowych w 1968 r. Duży rozgłos zyskało również krakowskie przedstawienie w reżyserii Konrada Swinarskiego z 1973 r.

RrkoLIXemHLGl

Ilustracja przedstawia pięciu mężczyzn. Czterej z nich są ubrani w chłopskie koszule i spodnie. Po lewej stronie stoi mężczyzna w chłopskim stroju. Ma ciemne, półdługie włosy. Lewą rękę unosi. bok niego przykucają pozostali chłopi. Szarpią piątego mężczyznę ubranego w koszulę, surdut i spodnie. Mężczyzna ma krótkie włosy. Na jego twarzy maluje się przerażenie. Pod spodem umieszczono cytat: Nie znałeś litości panie! / ...I my nie znamy litości, / Szarpajmy ciało na sztuki, / Niechaj nagie świecą kości.

Juliusz Słowacki (1809–1849)

R195D9Mhagh7P

Ilustracja przedstawia morski pejzaż. Na pokładzie łodzi, przy burcie stoi młody mężczyzna. Postać ukazuje lewy profil. Ma gęste, krótkie włosy. Jest ubrany w surdut i spodnie. Patrzy przed siebie. Za poetą stoją półprzezroczyste postaci. Są to młode kobiety ubrane w długie suknie. Przystrojone są kwiatami. Jedna z nich gra na harfie. Inna śpiewa. Wśród nich jest jeden mężczyzna. To jeździec z hełmem na głowie. Niebo w tle jest oświetlone przez zachodzące słońce.

Testament mój

W utworze obecne są następujące motywy:

• motyw pożegnania ze światem; przekonanie o własnej samotności, obecności jedynie garstki bliskich, którzy mogą spełnić ostatnią wolę poety, motyw własnych dokonań – praca dla ojczyzny, sprzyjanie „szlachetnym”, wspólnota w cierpieniu,

• motyw ostatniej woli – świadomość braku dziedzica; dyspozycje dotyczące pogrzebu; przesłanie dla potomnych, aby umacniali świadomość narodu, głosząc prawdę o nim samym i świecie, oraz aby poświęcili swoje życie dla ojczyzny (te słowa będą szczególnie ważne dla kolejnych pokoleń, aż do II wojny światowej:

• motyw exegi monumentum – siła poezji będzie trwała i oddziaływała na rodaków; jej rolą jest sprawiać ból i uwierać („gnieść”), aby ze zwykłych ludzi zajętych własnymi sprawami („zjadaczy chleba”) uczynić istoty oddane sprawom ducha („anioły”).

Grób Agamemnona

Wiersz wydany jako dodatek do dramatu Lilla Weneda, został później włączony przez poetę do pieśni VIII Podróży do Ziemi świętej z Neapolu. Składa się z 21 sestyn (strof 6‑wersowych) będących refleksją poety w miejscu przywołującym skojarzenia z mitologią i historią starożytną na temat własnej tożsamości oraz własnego narodu. Podmiot określa się jako pokorny i cichy poeta, którego losem jest na grobowcach siadać i mieć słuchaczów głuchych/ Albo umarłych.

Sięgając do greckiej historii, symbolem losu swojej ojczyzny czyni Cheroneę – miejsce klęski i utraty niepodległości, a nie Termopile, które są znakiem poświęcenia do końca i wielkiego męstwa. Według poety nie jest to cecha jego rodaków. Polska to kraj niewolników, gdzie nie czci się bohaterów, ale

Te gorzkie oskarżenia znajdują swoją kulminację w ostatnich sześciu strofach – apostrofie do Polski‑Niewolnicy. Jest ona tu porównana do upiora, pawia i papugi (symboli pychy i głupiego naśladownictwa), nazwana „służebnicą cudzą”. Obelgi są coraz mocniejsze, ale – jak pisze poeta –

Rozdrapywanie ran i pokazywanie niechlubnej, strasznej prawdy jest koniecznie, żeby naród się wyzwolił i uwolnił swą „duszę anielską”. Ta diagnoza jest nieco podobna do Mickiewiczowskiego porównania: Nasz naród jak lawa…. Tu także „czerep rubaszny” więzi duszę, piękno i wielkość przykrywają łachmany. Wiersz pełen gniewu i bólu jest rezultatem pojmowania roli poety jako budziciela sumień, kształtującego świadomość narodową także poprzez mówienie prawd niewygodnych.

Kordian

Napisany jesienią 1833 r. w Genewie, wydany w 1834 w Paryżu (anonimowo) dramat powstał jako odpowiedź na Dziadów część III. Miała to być pierwsza część trzyczęściowego cyklu: dzieje młodzieńca, który poszukuje własnej tożsamości i miejsca w świecie, idei, którą mógłby zrealizować, nadając sens swojemu istnieniu. Ta historia indywidualna wpisana jest w dzieje zniewolonego narodu i osnuta wokół historycznego faktu planowanego spisku na życie cara Mikołaja I (1829). Właściwa sztuka poprzedzona jest Przygotowaniem i Prologiem. Przygotowanie jest inspirowane sceną z czarownicami z Makbeta Szekspira. Akcja dzieje się 31 grudnia 1799 r. Szatany i czarownice stwarzają przywódców powstania listopadowego, którymi są generałowie: Chłopicki, Skrzynecki, Krukowiecki, a także książę Adam Jerzy Czartoryski, Joachim Lelewel, Julian Ursyn Niemcewicz. Z kolei Prolog to spór trzech osób o rolę poezji w życiu narodu:

• I osoba (wzorowana na Mickiewiczu)
  Poeta‑prorok przyjmuje na siebie ciężar klęski, pocieszając bierny, pogrążony w letargu naród, który ze snu może wyrwać tylko Bóg i Jego prorok – poeta.

• II osoba
  Krytyka poety‑proroka; brak pozytywnej propozycji.

• III osoba (porte parole Słowackiego)
  Poeta‑nauczyciel, kształtujący świadomość narodową przez ukazywanie klęski jako przestrogi i dodawanie sił do walki; naród może powstać jedynie przez walkę.

Dzieje Kordiana

Akt I – niespokojna młodość: lektura Goethego (Cierpienia młodego Wertera), nieszczęśliwa miłość do Laury, próba samobójcza.

Akt II – rok 1828; podróż po Europie (Anglia, Włochy), kolejne rozczarowania – miłosne, polityczne, ideologiczne. Akt ten kończy monolog na Mont Blanc, będący odpowiednikiem Wielkiej Improwizacji. W haśle z Mickiewicza „Polska Chrystusem narodów” zastępuje Chrystusa Winkelriedem – bohaterem szwajcarskim, przyjmującym na siebie atak wroga, za cenę własnego życia, zapewniając zwycięstwo swoim rodakom. Z tym hasłem Konrad wraca do kraju, aby przygotowywać powstanie.

Akt III – maj 1829; Warszawa – koronacja cara Mikołaja I na króla Polski; spór między spiskowcami (między Prezesem a Podchorążym) o to, czy można zabić monarchę (scena w podziemiach katedry św. Jana); Kordian idzie do komnaty cara, aby go zamordować, ale na jego drodze stają Strach, Imaginacja i Widmo; spiskowiec pada zemdlony; budzi się w szpitalu dla wariatów, gdzie toczy spór z Doktorem‑Szatanem; skazany na śmierć, staje przed plutonem egzekucyjnym; przybywa rozkaz ułaskawienia, ale nie wiadomo czy dowódca zdąży go przyjąć, bo nie zauważa gońca… Zakończenie dramatu pozostaje otwarte.

Słownik