Na chwałę Boga i fundatora

Wraz z przyjęciem chrztu Polska znalazła się w kręgu cywilizacji zachodniej i chrześcijaństwa obrządku łacińskiego. Miało to duży wpływ na rozwój polskiej kultury, w tym głównie architektury i sztuki. Polskie budowle wczesnego średniowiecza były wzorowane na przynoszonych z Zachodu wzorcach romańskich, dostosowywanych do polskich warunków. Grube mury, z małymi oknami przepuszczającymi niewiele światła, geometryczny kształt bryły i wysokie wieże – to cechy charakterystyczne tych realizacji. W tym czasie powstawały przede wszystkim budowle sakralne: zarówno monumentalne katedry i kościoły klasztorne (benedyktynówbenedyktynibenedyktynów, cystersów), jak i mniejsze obiekty w różnych miejscowościach.

RjsGwMzqbCDI6

Fotografia przedstawia budynek zbudowany z różnych brył: z przodu trzy okrągłe elementy połączone ze stojącym z tyłu tradycyjnym prostokątnym budynkiem z trójkątnym dachem, na którym widać krzyż. Wokół rosną drzewa.

W początkowym okresie (XI w.) głównie fundowali władcy. Ich tylko było stać na sfinansowanie budowy monumentalnej romańskiej świątyni. Później wiele obiektów powstawało z fundacji biskupów czy możnowładców. Najsławniejszym w tym gronie był Piotr Włostowic, potężny śląski możnowładca, dzięki któremu według legendy powstało ok. 70 świątyń. Fundatorzy często uwieczniali pamięć o sobie w fundowanych przez siebie budowlach (zobacz fotografię poniżej).

R1GZScYL95iz7

Fotografia przedstawia ceglany budynek z trzema oknami i spadzistym dachem. Do budynku przylega wysoka, okrągła wieża z krzyżem na czubku. Wokół rosną drzewa.

RF28mbQHQckfj

Fotografia przedstawia wnętrze kościoła. Ściany są zbudowane z cegły, podtrzymują je kolumny a przejścia są w kształcie łuków. Po środku wisi żyrandol na łańcuchu, na jego krawędzi w kształcie koła włożone są świece. Na podłodze stoją ławki jedna za drugą, po prawej stronie widać wejście.

Oprócz kościołów powstawały również obiekty świeckie. Kazimierz Odnowiciel wzniósł na Wawelu budowlę z wielką salą służącą celom reprezentacyjnym. Podobne realizacje, zwane palacjami, pojawiły się także w innych ośrodkach: Wrocławiu, Legnicy, Wiślicy, Łęczycy. Szczyt rozwoju sztuki romańskiej przypadł na czasy rozbicia dzielnicowego. W wieku XII powstały największe i najświetniejsze projekty. Ich wielkość i bogata forma architektoniczna miały głosić nie tylko chwałę Boga, ale też świadczyć o potędze fundatora. Większość obiektów romańskich, poza pałacami książęcymi, budowano z drewna, w związku z czym jedynymi budowlami kamiennymi były kościoły. Sieć świątyń nie była jeszcze tak gęsta, więc powstawały one głównie w większych ośrodkach lub jako świątynie klasztorne. Większość obiektów romańskich nie zachowała się do naszych czasów. To, co przetrwało, stanowi jedynie mały fragment realizacji architektonicznych z okresu wczesnego średniowiecza. W wielu przypadkach pozostały jedynie zarysy fundamentów.

R1WQLMna26ojX

Fotografia przedstawia fragment skały, na której wyrzeźbiono postać z poświatą nad głową i modlących się do niej ludzi.

Magia symbolu

Gorzej sytuacja przedstawia się w zakresie zachowania do naszych czasów romańskiego wystroju wnętrz. Na podstawie zachowanych fragmentów można wnioskować, że był on bardzo bogaty i przywiązywano do niego duże znaczenie. Ściany pokrywano polichromiamipolichromiapolichromiami (przetrwały takie w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą), kolumny, portaleportalportale czy tympanonytympanontympanony – reliefamireliefreliefami, a posadzki – mozaikami o geometrycznych wzorach.

R1J8yFJq0m9xi

Fotografia przedstawia wejście do ceglanego budynku. Widać wielkie zdobione drzwi, nad którymi rozciągają się kamienne łuki podtrzymywane przez kolumny. Przed wejściem widać niski płot zbudowany z metalowych prętów.

Pewne wyobrażenie o bogactwie dekoracji wewnętrznej daje cykl rzeźb figuralnych zdobiących dwie kolumny w kościele klasztornym w Strzelnie. Wprawdzie dzieło to ma charakter unikatowy w skali Polski, ale nie ulega wątpliwości, że dawniej w ten sposób zdobione musiały być także inne świątynie.

R1a0PrcRY7qza

Fotografia przedstawia kolumnę, na której wyrzeźbiono święte postacie oraz zdobienia w kształcie liści.

Na czasy romańskie przypada także okres rozwoju sztuki odlewnictwa w brązie. W katedrach płockiej i gnieźnieńskiej zostały zamontowane brązowe drzwi pokryte bogatą dekoracją rzeźbiarską. Pierwsze, powstałe z inicjatywy biskupa płockiego Aleksandra z Malonne, przedstawiają sceny związane z historią zbawienia; drugie ilustrują żywot św. Wojciecha, począwszy od narodzin, a skończywszy na sprowadzeniu jego ciała do katedry gnieźnieńskiej.

R1RDY4dETgqM5

Fotografia przedstawia ogromne uchylone drzwi do kościoła. Wyrzeźbiono na nich wiele scen z Pisma Świętego. Przez uchylone drzwi widać kamienną posadzkę, mężczyznę idącego w stronę wyjścia i stojącego za nim księdza. Na górze w stronę ołtarza widać żyrandole ze świecami powieszone jeden za drugim.

Wydłużone tułowia, wielkie głowy, nieproporcjonalne dłonie – wszystko to sprawia wrażenie surrealistyczne. Ale w epoce romańskiej nie był ważny realizm. Chodziło o to, by za pośrednictwem rzeźby czy malarstwa przedstawić pewne ogólne prawdy, zganić przywary, wyeksponować cnoty. A jak najlepiej to zrobić? Odwołując się do pewnych dobrze znanych symboli. W tym sensie dekoracja wnętrz świątynnych pełniła przede wszystkim funkcję dydaktyczną. Niewykształconym, niepiśmiennym i niezbyt dobrze jeszcze obznajomionych z prawdami wiary rzeszom wiernych przybliżano historię zbawienia, żywoty świętych.

Bliżej Boga

R1PpnnlKMHL1s1

Fotografia przedstawia ceglany budynek ze strzelistym dachem i wieżą stojący pośród drzew. Na szczycie wieży widać krzyż.

Bóg jest pięknem i światłością – tak mówili chrześcijańscy filozofowie doby średniowiecza. Sztuka zatem powinna tak być kształtowana, by te cechy Stwórcy uwidaczniać. Czy styl romański spełniał te warunki? Tonące w mroku i ascetyczne budowle przestały odpowiadać duchowi nowych czasów. Ponadto nastąpił duży postęp technologii budowania, dzięki czemu było możliwe osiągnięcie większych rozmiarów i większej strzelistości świątyń – narodził się gotykgotykgotyk. Powstały we Francji styl powoli od XIII w. zaczął się zadamawiać na ziemiach polskich. Tak samo jak w przypadku stylu romańskiego nabrał on cech regionalnych i dostosował się do nowych warunków. W niektórych regionach Polski budowle wznoszono wyłącznie z cegły, zamiast wysokich wież stawiano ażurowe szczyty (niektóre kościoły w ogóle wież nie miały), obiekty nie były tak wysokie ani tak dekoracyjne jak w ojczyźnie gotyku. W Polsce panowały inne warunki klimatyczne, zimy były ostrzejsze, a opady śniegu większe, zalegał on na murach i dachach. Powodowało to, że wznoszenie wysokich i smukłych wież oraz stawianie przypór nie było zbyt praktyczne i groziło zawaleniem budowli.

Gotyk miał wpływ także na rozwój budownictwa świeckiego, i to o wiele większy niż styl romański. Królowie i książęta wznosili zamki, naśladowali ich biskupi czy możnowładcy, inwestując w nowe rezydencje. W miastach w stylu gotyckim stawiano budowle publiczne, jak domy kupców, kamienice, ratusze, mury miejskie i inne.

R3JAwDTUdbole

Fotografia przedstawia okrągły ceglany budynek z czterema wieżami i prostą przybudówką po prawej stronie, stojący przy ulicy. Widać jadący samochód i przechodząca obok kobietę. W tle rosną drzewa.

Gotyk pozostawiał na ziemiach polskich wiele wybitnych dzieł. Jak chyba żaden inny styl wszedł na stałe do krajobrazu architektonicznego Polski i zdominował go na wiele stuleci.

Ku większemu realizmowi

Gotyk przyniósł przełom w zakresie malarstwa i rzeźby. Obie dziedziny zaczęły odgrywać ważniejszą rolę niż w okresie romańskim, choć cel pozostał ten sam: przybliżanie prawd wiary. Budowle gotyckie, zwłaszcza kościoły, wymagały stosownego wystroju rzeźbiarskiego i malarskiego. Najważniejszym miejscem w świątyni, ku któremu zwracały się oczy wszystkich wiernych, był ołtarz.

Od ok. XIV w. upowszechnił się w Polsce typ ołtarza szafowego, składającego się zazwyczaj z trzech części (tzw. tryptyk). Skrzynię środkową zwykle wypełniała rzeźba, a skrzydła boczne pokryte były malowidłami. Zdarzały się ołtarze wyłącznie malarskie lub rzeźbiarskie. Ten drugi typ reprezentuje ołtarz Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie, stanowiący jedno z największych osiągnięć rzeźby gotyckiej na ziemiach polskich.

ReODRLq9kCwht

Ilustracja przedstawia kobietę trzymającą w ramionach krwawiącego Jezusa zaraz po zdjęciu z krzyża. Wokół latają zmartwione anioły.

Wystrój kościołów nie ograniczał się tylko do ołtarzy. Składały się na niego także inne rzeźby i malowidła oraz wytwory rzemiosła artystycznego (tzw. parametry kościelne). Kronikarze nieraz wspominali o hojności królów polskich w wyposażaniu polskich świątyń. Ulubionymi motywami w malarstwie i rzeźbie gotyckiej były przedstawienia Maryi z Dzieciątkiem na ręku (MadonnaPiękna MadonnaMadonna) lub z ciałem Jezusa na kolanach (pietapietapieta).

RuAReuUe6x1OY

Fotografia przedstawia figurę kobiety w złotej koronie ubraną w długie, pozłacane szaty, trzymającą w jednym ręku nagiego chłopca, w drugim ręku jabłko.

Sposób przedstawiania Maryi jest przykładem tzw. stylu pięknego, związanego ze środowiskiem dworskim. Charakteryzował się on elegancją, harmonijnością oraz specyficzną kompozycją: postać Maryi była lekko wygięta, trzymała Jezusa opartego na biodrze.

Z końcem średniowiecza we wnętrzach świątyń coraz częściej umieszczano płyty nagrobne lub – w przypadku znaczniejszych zmarłych – stawiano nagrobki. Jednym z pierwszych na ziemiach polskich i jednocześnie najświetniejszych dokonań rzeźby gotyckiej w Europie jest nagrobek księcia śląskiego Henryka Probusa.

R3n4smqAwwnMM

Ilustracja przedstawia posąg mężczyzny z długimi, kręconymi włosami, w koronie i ubranego w długie szaty. W jednym ręku trzyma miecz, w drugiej tarczę.

Niewiele dzieł w stylu gotyckim zachowało się do naszych czasów, ale te, które przetrwały, dają wyobrażenie o kunszcie średniowiecznych mistrzów i bogactwie wystroju świątyń.

Słownik

Słowa kluczowe

gotyk, architektura, rzeźba gotycka, tryptyk, styl romański, benedyktyni, cystersi, kultura średniowieczna

Bibliografia

M. Walczak, Kościoły gotyckie w Polsce, Wydawnictwo M, Kraków 2015.

M. Walicki, Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1971.

A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.