Wraz z przyjęciem chrztu Polska znalazła się w kręgu cywilizacji zachodniej i chrześcijaństwa obrządku łacińskiego. Miało to duży wpływ na rozwój polskiej kultury, w tym głównie architektury i sztuki. Polskie budowle wczesnego średniowiecza były wzorowane na przynoszonych z Zachodu wzorcach romańskich, dostosowywanych do polskich warunków. Grube mury, z małymi oknami przepuszczającymi niewiele światła, geometryczny kształt bryły i wysokie wieże – to cechy charakterystyczne tych realizacji. W tym czasie powstawały przede wszystkim budowle sakralne: zarówno monumentalne katedry i kościoły klasztorne (benedyktynówbenedyktynibenedyktynów, cystersów), jak i mniejsze obiekty w różnych miejscowościach.
RjsGwMzqbCDI6
W początkowym okresie (XI w.) głównie fundowali władcy. Ich tylko było stać na sfinansowanie budowy monumentalnej romańskiej świątyni. Później wiele obiektów powstawało z fundacji biskupów czy możnowładców. Najsławniejszym w tym gronie był Piotr Włostowic, potężny śląski możnowładca, dzięki któremu według legendy powstało ok. 70 świątyń. Fundatorzy często uwieczniali pamięć o sobie w fundowanych przez siebie budowlach (zobacz fotografię poniżej).
R1GZScYL95iz7
RF28mbQHQckfj
Oprócz kościołów powstawały również obiekty świeckie. Kazimierz Odnowiciel wzniósł na Wawelu budowlę z wielką salą służącą celom reprezentacyjnym. Podobne realizacje, zwane palacjami, pojawiły się także w innych ośrodkach: Wrocławiu, Legnicy, Wiślicy, Łęczycy. Szczyt rozwoju sztuki romańskiej przypadł na czasy rozbicia dzielnicowego. W wieku XII powstały największe i najświetniejsze projekty. Ich wielkość i bogata forma architektoniczna miały głosić nie tylko chwałę Boga, ale też świadczyć o potędze fundatora. Większość obiektów romańskich, poza pałacami książęcymi, budowano z drewna, w związku z czym jedynymi budowlami kamiennymi były kościoły. Sieć świątyń nie była jeszcze tak gęsta, więc powstawały one głównie w większych ośrodkach lub jako świątynie klasztorne. Większość obiektów romańskich nie zachowała się do naszych czasów. To, co przetrwało, stanowi jedynie mały fragment realizacji architektonicznych z okresu wczesnego średniowiecza. W wielu przypadkach pozostały jedynie zarysy fundamentów.
R1WQLMna26ojX
Magia symbolu
Gorzej sytuacja przedstawia się w zakresie zachowania do naszych czasów romańskiego wystroju wnętrz. Na podstawie zachowanych fragmentów można wnioskować, że był on bardzo bogaty i przywiązywano do niego duże znaczenie. Ściany pokrywano polichromiamipolichromiapolichromiami (przetrwały takie w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą), kolumny, portaleportalportale czy tympanonytympanontympanony – reliefamireliefreliefami, a posadzki – mozaikami o geometrycznych wzorach.
R1J8yFJq0m9xi
Pewne wyobrażenie o bogactwie dekoracji wewnętrznej daje cykl rzeźb figuralnych zdobiących dwie kolumny w kościele klasztornym w Strzelnie. Wprawdzie dzieło to ma charakter unikatowy w skali Polski, ale nie ulega wątpliwości, że dawniej w ten sposób zdobione musiały być także inne świątynie.
R1a0PrcRY7qza
Na czasy romańskie przypada także okres rozwoju sztuki odlewnictwa w brązie. W katedrach płockiej i gnieźnieńskiej zostały zamontowane brązowe drzwi pokryte bogatą dekoracją rzeźbiarską. Pierwsze, powstałe z inicjatywy biskupa płockiego Aleksandra z Malonne, przedstawiają sceny związane z historią zbawienia; drugie ilustrują żywot św. Wojciecha, począwszy od narodzin, a skończywszy na sprowadzeniu jego ciała do katedry gnieźnieńskiej.
R1RDY4dETgqM5
Wydłużone tułowia, wielkie głowy, nieproporcjonalne dłonie – wszystko to sprawia wrażenie surrealistyczne. Ale w epoce romańskiej nie był ważny realizm. Chodziło o to, by za pośrednictwem rzeźby czy malarstwa przedstawić pewne ogólne prawdy, zganić przywary, wyeksponować cnoty. A jak najlepiej to zrobić? Odwołując się do pewnych dobrze znanych symboli. W tym sensie dekoracja wnętrz świątynnych pełniła przede wszystkim funkcję dydaktyczną. Niewykształconym, niepiśmiennym i niezbyt dobrze jeszcze obznajomionych z prawdami wiary rzeszom wiernych przybliżano historię zbawienia, żywoty świętych.
Bliżej Boga
R1PpnnlKMHL1s1
Bóg jest pięknem i światłością – tak mówili chrześcijańscy filozofowie doby średniowiecza. Sztuka zatem powinna tak być kształtowana, by te cechy Stwórcy uwidaczniać. Czy styl romański spełniał te warunki? Tonące w mroku i ascetyczne budowle przestały odpowiadać duchowi nowych czasów. Ponadto nastąpił duży postęp technologii budowania, dzięki czemu było możliwe osiągnięcie większych rozmiarów i większej strzelistości świątyń – narodził się gotykgotykgotyk. Powstały we Francji styl powoli od XIII w. zaczął się zadamawiać na ziemiach polskich. Tak samo jak w przypadku stylu romańskiego nabrał on cech regionalnych i dostosował się do nowych warunków. W niektórych regionach Polski budowle wznoszono wyłącznie z cegły, zamiast wysokich wież stawiano ażurowe szczyty (niektóre kościoły w ogóle wież nie miały), obiekty nie były tak wysokie ani tak dekoracyjne jak w ojczyźnie gotyku. W Polsce panowały inne warunki klimatyczne, zimy były ostrzejsze, a opady śniegu większe, zalegał on na murach i dachach. Powodowało to, że wznoszenie wysokich i smukłych wież oraz stawianie przypór nie było zbyt praktyczne i groziło zawaleniem budowli.
Gotyk miał wpływ także na rozwój budownictwa świeckiego, i to o wiele większy niż styl romański. Królowie i książęta wznosili zamki, naśladowali ich biskupi czy możnowładcy, inwestując w nowe rezydencje. W miastach w stylu gotyckim stawiano budowle publiczne, jak domy kupców, kamienice, ratusze, mury miejskie i inne.
R3JAwDTUdbole
Gotyk pozostawiał na ziemiach polskich wiele wybitnych dzieł. Jak chyba żaden inny styl wszedł na stałe do krajobrazu architektonicznego Polski i zdominował go na wiele stuleci.
Ku większemu realizmowi
Gotyk przyniósł przełom w zakresie malarstwa i rzeźby. Obie dziedziny zaczęły odgrywać ważniejszą rolę niż w okresie romańskim, choć cel pozostał ten sam: przybliżanie prawd wiary. Budowle gotyckie, zwłaszcza kościoły, wymagały stosownego wystroju rzeźbiarskiego i malarskiego. Najważniejszym miejscem w świątyni, ku któremu zwracały się oczy wszystkich wiernych, był ołtarz.
R1Opxq6RIFKdG
Od ok. XIV w. upowszechnił się w Polsce typ ołtarza szafowego, składającego się zazwyczaj z trzech części (tzw. tryptyk). Skrzynię środkową zwykle wypełniała rzeźba, a skrzydła boczne pokryte były malowidłami. Zdarzały się ołtarze wyłącznie malarskie lub rzeźbiarskie. Ten drugi typ reprezentuje ołtarz Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie, stanowiący jedno z największych osiągnięć rzeźby gotyckiej na ziemiach polskich.
ReODRLq9kCwht
Wystrój kościołów nie ograniczał się tylko do ołtarzy. Składały się na niego także inne rzeźby i malowidła oraz wytwory rzemiosła artystycznego (tzw. parametry kościelne). Kronikarze nieraz wspominali o hojności królów polskich w wyposażaniu polskich świątyń. Ulubionymi motywami w malarstwie i rzeźbie gotyckiej były przedstawienia Maryi z Dzieciątkiem na ręku (MadonnaPiękna MadonnaMadonna) lub z ciałem Jezusa na kolanach (pietapietapieta).
RuAReuUe6x1OY
Sposób przedstawiania Maryi jest przykładem tzw. stylu pięknego, związanego ze środowiskiem dworskim. Charakteryzował się on elegancją, harmonijnością oraz specyficzną kompozycją: postać Maryi była lekko wygięta, trzymała Jezusa opartego na biodrze.
Z końcem średniowiecza we wnętrzach świątyń coraz częściej umieszczano płyty nagrobne lub – w przypadku znaczniejszych zmarłych – stawiano nagrobki. Jednym z pierwszych na ziemiach polskich i jednocześnie najświetniejszych dokonań rzeźby gotyckiej w Europie jest nagrobek księcia śląskiego Henryka Probusa.
R3n4smqAwwnMM
Niewiele dzieł w stylu gotyckim zachowało się do naszych czasów, ale te, które przetrwały, dają wyobrażenie o kunszcie średniowiecznych mistrzów i bogactwie wystroju świątyń.
Słownik
kolegiata
kolegiata
(z łac. collegium – zgromadzenie równoprawnych urzędników) kościół niebędący katedrą, istnieje przy nim zgromadzenie kanoników
tympanon
tympanon
(gr. τtauύμmuπpiαalfaνnuοomicronνnu → bęben) detal architektoniczny (głównie rzeźbiarski) wieńczący portal, czyli wejście do budynku; stosowany w architekturze romańskiej
relief
relief
płaskorzeźba w sztukach plastycznych, kompozycja rzeźbiarska wykonana z pozostawieniem na niej tła
polichromia
polichromia
( gr. πpiοomicronλlambdaύχchiρrhoωomegaμmuοomicronς → wielobarwny) wielobarwne malowidło na ścianach, sufitach; stosowana na zewnątrz lub wewnątrz budynków; w średniowieczu wykonywana głównie techniką fresku
benedyktyni
benedyktyni
(łac. Benedictus) Zakon Świętego Benedykta, założony w VI w. przez Benedykta w Nursji, zakon o charakterze kontemplacyjnym, działający według zasady ora et labora (z łac. módl się i pracuj); najstarszy zakon mniszy na zachodzie Europy
portal
portal
ujęte w ramy architektoniczne ozdobne obramienie drzwi wejściowych, występował w sztuce romańskiej i gotyckiej
gotyk
gotyk
(od germańskiego plemienia Gotów) - styl w sztuce europejskiej ], powstały ok. poł. XII we Francji, który następnie rozprzestrzenił się w całej Europie
Piękna Madonna
Piękna Madonna
motyw występujący w rzeźbie średniowiecznej polegający na ukazaniu Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus na ręku
pieta
pieta
(łac. pietas - miłość zgodna z powołaniem) - w sztukach plastycznych przedstawienie Matki Boskiej z ciałem martwego Chrystusa na kolanach, motyw występujący w sztuce średniowiecznej okresu gotyku
Słowa kluczowe
gotyk, architektura, rzeźba gotycka, tryptyk, styl romański, benedyktyni, cystersi, kultura średniowieczna
Bibliografia
M. Walczak, Kościoły gotyckie w Polsce, Wydawnictwo M, Kraków 2015.
M. Walicki, Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1971.
A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.