Przeczytaj
Filozoficzna twórczość SenekiSeneki jest kontynuacją założeń wcześniejszego stoicyzmu, z mocniejszym jednak akcentem na praktyczny wymiar filozofii. Prymat dał Seneka etyce, nie poświęcając równej uwagi rozważaniom z zakresu logiki i fizyki, filozofując w sposób niesystemowy i unikając abstrakcyjnych spekulacji. Mocno widoczna jest u Seneki, powstała już w kulturze hellenistycznejkulturze hellenistycznej, interpretacja roli filozofii jako nauczycielki praktycznej „sztuki życia”, czyli drogi do szczęścia. Nie stronił przy tym Seneka od aprobaty dla innych szkół filozoficznych, co nadawało jego poglądom pewną eklektycznośćeklektyczność i otwartość. Dla Seneki ważne było, że o poglądach stanowiła nie lojalność wobec jakiejś filozoficznej szkoły, ale gotowość do uwzględniania wielu perspektyw.
O krótkości życiaŻadne stulecie nie jest nam zabronione, do każdego mamy wstęp wolny, a jeśli tylko zechcemy wydostać się z ciasnych granic ludzkiej miernoty, wielka rozpostrze się przed nami przestrzeń czasu, po której będziemy swobodnie się poruszać. Będziemy mogli i dyskutować z Sokratesem, i wątpić z Karneadesem, i żyć w spokoju z Epikurem.
Seneka zachował podstawowy pogląd stoików: panteistycznąpanteistyczną koncepcję natury, czyli boskiego, rozumnego i harmonijnego porządku świata.
Rzymski filozof pyta:
O dobrodziejstwachCzym jest w rzeczywistości natura jeżeli nie bogiem i boskim rozumem, przenikającym wszechświat i jego części? Dokąd się zwrócisz, tam wszędzie zobaczysz, że bóg jawi się przed twymi oczami: nie ma takiego miejsca, gdzie by nie było boga. (…) Nic więc mądrego nie czynisz, niewdzięczny człowieku, jeśli powiadasz, że jesteś dłużny nie bogu, ale naturze, ponieważ ani natura nie jest bez boga, ani bóg bez natury.
Istnieje jedność natury świata oraz natury człowieka, dlatego życie zgodne z własną naturą jest życiem zgodnym z naturą w ogóle.
Bardziej niż metafizyczne subtelności interesowało jednak Senekę filozofowanie uczące zasad postępowania i drogi ku szczęściu. Droga ta polega, według Seneki, na spełnianiu natury człowieka, która tkwi w rozumności. To, co sprzyja rozwojowi tej natury, jest dobre, czyli jest cnotą, na przykład sprawiedliwość czy dzielność, złe są natomiast przeciwieństwa cnót – tchórzostwo czy niesprawiedliwość. Możemy w pewnym uproszczeniu przyjąć, że Seneka zakładał tożsamość cnoty, rozumności i szczęścia. Człowiek osiągający szczęście osiąga również wolność w sensie uniezależnienia od okoliczności życia – wystarcza sam sobie. Szczęście jest więc zawsze w naszym zasięgu.
O pocieszeniu do matki HelwiiSprawiła to bowiem natura, że do tego, by żyć szczęśliwie, nie potrzeba wielkiego zasobu środków. Każdy jest w stanie uczynić siebie szczęśliwym.
Jak stoik powinien odnosić się do dóbr? Poza rzeczami dobrymi, jak cnoty, oraz złymi, jak ich przeciwieństwa, spotykamy rzeczy, które nie są ani dobre, ani złe, jak na przykład zdrowie, przyjemność, piękno, bogactwo, choroba, trud, brzydota, słabość, ubóstwo. Rzeczom ani dobrym, ani złym znaczenie nadają ludzie. Człowiek mądry wie, że nadawane znaczenie powinno zachować rozumną miarę i nie może prowadzić do uzależnienia od rzeczy.
Większość utworów Seneki ma charakter wykładów i wskazówek moralnych. Być może ciężar własnego doświadczenia oraz obserwacja realiów życia w stolicy imperium spowodowały, że stoickie zasady moralne brzmią u Seneki nie tak surowo i bezapelacyjnie, jak u wcześniejszych filozofów tej szkoły. Seneka zapewne doskonale znał zestaw pokus i grzechów swojego środowiska oraz łatwość, z jaką ludzie sami usprawiedliwiają własne zło. Był więc wyrozumiały. Doskonałość moralna, czyli naśladownictwo bogów – twierdził – jest oczywiście obowiązkiem człowieka, o tyle jednak, o ile dozwala na to ułomność ludzka. Seneka unikał moralnego potępienia, starając się raczej wyposażyć bliźniego w zachęty i rady moralne niż w poczucie winy. Podkreślał jednak, że obowiązkiem człowieka jest rozpoznanie własnych błędów, czemu służy umysł, oraz ich ocena, której dokonuje sumienie – nasz wewnętrzny, jak nazwał je filozof, nieubłagany sędzia. Z pewnością Seneka w swoim sumieniu widział rozbieżność między własnymi ideałami i własnym życiem. Czy należy czynić z tej rozbieżności zarzut? I czy odbiera ona wartość moralnym wskazówkom rzymskiego stoika?
Słownik
(gr. eklektikós – wybierający) łączenie w jedną całość niejednorodnych elementów, mających swoje źródło w różnych stylach lub doktrynach; eklektyzm jest spotykany w filozofii, sztuce, literaturze, a nawet w badaniach naukowych
(hellenizm, epoka aleksandryjska) – okres w dziejach obszaru śródziemnomorskiego pozostającego pod wpływem Grecji, datowany od ok. 323 do ok. 30 r. p.n.e.
obywatel rzymski, filozof stoicki, polityk, poeta, zarządca wielkich dóbr i posiadacz ziemski, retor; autor dialogów i traktatów filozoficznych, tragedii i satyr; jego poglądy wywarły wpływ m.in. na filozofię chrześcijańską
(gr. pan – ogół, całość, wszystko i theos – boskość, bóg) pogląd filozoficzny i teologiczny, w myśl którego Bóg stanowi naturę świata, a świat jest tożsamy z Bogiem, co oznacza, że cała rzeczywistość stanowi manifestację Boga, jest Nim przeniknięta, a Bóg zamyka się w świecie