Rozwój szkolnictwa

System oraz sam proces nauczania wielokrotnie zmieniały się wraz z rozwojem szkolnictwa. W renesansie nastąpił kres średniowiecznej scholastykischolastykascholastyki i dominacji teocentryzmu. Zaczęto zwracać uwagę na potrzeby nauczycieli, ich rolę w społeczeństwie, ale też na potrzeby i możliwości uczniów.

W czasach odrodzenia

Piotr Mazur pisze:

Indeks górny Źródło: Piotr Mazur, Humanistyczny pedagog, [w:] tegoż, Zawód nauczyciela w ciągu dziejów, Chełm 2015, s. 37‑38. Indeks górny koniec^{Źródło: Piotr Mazur, Humanistyczny pedagog, [w:] tegoż, Zawód nauczyciela w ciągu dziejów, Chełm 2015, s. 37‑38.}

Andrzej Frycz Modrzewski

RrZtotzTO70nY1

Obraz przedstawia twarz starego mężczyzny. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Mężczyzna ma długą, gęstą, siwą brodę i wąsy. Ubrany jest w obszerny płaszcz, na głowie ma beret.

Andrzej Frycz Modrzewski (ok. 1503–1572) był polskim pisarzem politycznym epoki odrodzenia, reformatorem społecznym, myślicielem i moralistą.

W latach 1514‑19 studiował w Akademii Krakowskiej, którą ukończył jako bakałarz sztuk wyzwolonych. Po przyjęciu niższych święceń kapłańskich, od 1523 r. pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego. W 1531 r. wyjechał do Niemiec, gdzie uczęszczał na uniwersytet w Wittenberdze. Nawiązał wówczas bliższe kontakty z Marcinem Lutrem. Po śmierci w 1536 r. Erazma z Rotterdamu udał się do Bazylei, by sprowadzić do Polski bibliotekę zmarłego, zakupioną przez Łaskiego. Od 1547 r. był sekretarzem Zygmunta I Starego, został wyznaczony na sekretarza polskiej delegacji na sobór trydencki. Kilkakrotnie wyjeżdżał w misjach dyplomatycznych za granicę. Działalność pisarską, prowadzoną w trosce o formy życia narodowego, rozpoczął od broszury Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, domagając się równej kary dla morderców (niezależnie od stanu społecznego zabójcy i ofiary). Około 1550 r. Modrzewski przystąpił do wykończenia najważniejszego swego dzieła Commentariorum de Republica emendanda libri quinque. Trzy księgi: O obyczajach, O prawach, O wojnie wydał w 1551 r. w Krakowie, natomiast cenzura kościelna nie zezwoliła na druk ksiąg O Kościele i O szkole. Pełny tekst rozprawyrozprawarozprawy ukazał się w 1554 r. w Bazylei. W dziele tym krytycznie analizował ustrój społeczno‑polityczny Polski, domagając się m.in.:

• równości wszystkich wobec prawa,

• silnej władzy królewskiej, której byłoby podporządkowane szkolnictwo i Kościół,

• sprawiedliwych sądów,

• podniesienia stanu oświaty,

• demokratyzacji w Kościele (reformy zmierzającej ku Kościołowi narodowemu, równoprawnego zjednoczenia wyznań).

O poprawie Rzeczypospolitej

Commentariorum de Republica emendanda libri quinque, polski przekład O poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć to najważniejsze dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego, składające się z 5 ksiąg:

• de Moribus (O obyczajach),

• de Legibus (O prawach),

• de Bello (O wojnie),

• de Ecclesia (O Kościele),

• de Schola (O szkole).

R1QGfCEAxmJ1v1

Zdjęcie przedstawia tytułową stronę łacińskiego wydania Commentaris rum de Republica emendanda Jana Frycza-Modrzewskiego z 1551 roku.

Dzieło, osadzone w humanistycznej tradycji antycznej (Arystoteles, Cycero) i chrześcijańskiej (Biblia) oraz związane ze współczesną myślą społeczno‑polityczną, religijną i pedagogiczną (Erazm z Rotterdamu), a przede wszystkim wyrastające z obserwacji całokształtu polskich stosunków społeczno‑ekonomicznych i politycznych, przynosiło program radykalnej przebudowy ustrojowej państwa szlacheckiego w monarchię – nie absolutną, lecz scentralizowaną, w której silna władza królewska przy pomocy sprawnie działających urzędników, mianowanych spośród ludzi wykształconych, utrzymywałaby równowagę społeczną, chroniąc słabszych przed możnymi, a więc zarówno szlachtę przed magnaterią, jak i mieszczan oraz chłopów przed szlachtą, plebs miejski przed patrycjatem. Ideą podstawową programu Frycza była równość wszystkich obywateli, bez względu na stan, majątek i wyznanie, wobec prawa i jego prymat w państwie, podtrzymywany przez gwarantujące sprawiedliwość sądy. Ingerencji państwa podporządkowywał Frycz także szkolnictwo i Kościół. Domagał się podniesienia poziomu szkół, praktycznego przygotowywania młodzieży do działalności publicznej; kosztami nauki proponował obciążyć prebendyprebendaprebendy i bogate klasztory. W idei Kościoła narodowego, o demokratycznej organizacji wewnętrznej, widział możliwość uniezależnienia życia religijno‑wyznaniowego od papiestwa, a zarazem poddania go kontroli społecznej. Jako przeciwnik wszelkich form gwałtu, głosił konieczność przyjęcia zasad tolerancji religijnej i wolności wyznania w stosunkach wewnętrznych, a eliminacji wojen zaborczych w polityce zagranicznej. Filozoficzno‑moralistyczny punkt widzenia nadawał śmiałym koncepcjom Frycza w pewnym stopniu znamię utopijności.

Indeks górny Źródło: Renesans. Epoki literackie 3, red. S. Żurawski, Warszawa 2008, s. 156‑157. Indeks górny koniec^{Źródło: Renesans. Epoki literackie 3, red. S. Żurawski, Warszawa 2008, s. 156‑157.}

RIil4tXqkglJW

Obraz przedstawia męzczyznę siedzącego na fotelu. Mężczyzna trzyma otwartą książkę. Pokazuje coś w niej dwóm stojącym obok chłopcom.

Nie tylko Andrzej Frycz Modrzewski

Renesans był pierwszą epoką, która dostrzegła związek między kształceniem obywateli a silnym i bezpiecznym państwem. Publicyści tego okresu zwracali uwagę na rolę edukacji w budowaniu świadomości Polaków, szlachciców, którzy mieli realny wpływ na losy ojczyzny.

W epoce odrodzenia godny podkreślenia jest rozwój polskiej myśli pedagogicznej. Szymon Marycjusz z Pilzna (1516‑1574) był autorem pierwszego w Polsce traktatu pedagogicznego O szkołach, czyli akademiach ksiąg dwoje (1551 r.). Dzieło stanowiło krytykę polskiego szkolnictwa. Pragnął, by szkoły przygotowywały młodzież do służby Rzeczypospolitej. Dlatego też stawiał wymowne pytanie: dlaczego Polacy w naszym wieku zupełnie nie dbają o szkoły, które są przecież najszacowniejszą i najużyteczniejszą instytucją Rzeczypospolitej? Ubolewał również nad poniżeniem stanu nauczycielskiego. Zastanawiał się, dlaczego ten święty, zacny i dla Rzeczypospolitej niezbędny urząd tak niegodnie się traktuje i prawie zniewala. Doceniając ogromną rolę edukacji w społeczeństwie i państwie, pisał, że szczęście (...) lub nieszczęście ojczyzny zależy od szkół dobrze albo źle prowadzonych. Jego zdaniem potęga, bezpieczeństwo i rozwój państwa zależy w znacznej mierze od poziomu umysłowego społeczeństwa. Przed nauczycielami stawiał wysokie wymagania, żądał m.in. przyjaznego stosunku wobec ucznia, znajomości psychologii oraz zamiłowania do wykonywanej pracy.

Indeks górny Źródło: Piotr Mazur, Zawód nauczyciela – rys historyczny, [w:] Nauczyciel kreatorem zmiany, red. B. Akimjaková i in., Ružomberok 2013, s. 18. Indeks górny koniec^{Źródło: Piotr Mazur, Zawód nauczyciela – rys historyczny, [w:] Nauczyciel kreatorem zmiany, red. B. Akimjaková i in., Ružomberok 2013, s. 18.}

Słownik