Słynna Etyka napisana przez Spinozę budziła zdziwienie nie tylko ze względu na jej niespotykaną strukturę, lecz przede wszystkim ze względu na treści. Niderlandzki filozof pragnął ukazać w swoim dziele to, w jaki sposób każde z nas może kształtować własne życie. Podobnie jak antyczni myśliciele, tacy jak epikurejczycy lub stoicy, Spinoza pragnął zrozumieć motywacje ludzkich działań, aby móc wyznaczyć uniwersalną drogę ku spełnieniu i szczęściu. W oparciu o swoje rozważania niderlandzki myśliciel sporządził własny model etyki, ukierunkowanej na poznanie i kształtowanie doznawanych afektów, czyli pobudzeń. Spinoza pisze: Przez wzruszenia rozumiem pobudzenia ciała, przez które moc działania tegoż ciała zwiększa się albo zmniejsza, podtrzymuje lub wstrzymuje, i zarazem idee tych pobudzeńIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹.

R2BdUlWnQJfUP

Zdjęcie prezentuje pomnik Barucha Spinozy. Pomnik wykonano z mosiądzu. Ukazuje on filozofa jako młodego człowieka. Jego twarz jest pociągła, a głowę okalają, długie, falujące włosy. Spinoza ubrany jest w długą pelerynę, na której widać sylwetki różnych ptaków.

Wolna czy zdeterminowana wola?

RMkjxi8sOoEVJ1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma on puszyste, ciemne włosy do ramion. Ma ciemne brwi, ciemne oczy. Delikatnie się uśmiecha. Ubrany jest w czarny strój z dużym białym kołnierzem.

Rozważania Spinozy, zaprezentowane w Etyce, przebiegają ściśle powiązanymi ze sobą etapami. Z kolejnych ksiąg składających się na dzieło niderlandzkiego myśliciela wyłania się misterna sieć powiązań, której zwieńczeniem są sugestie czy też wskazania filozofa, dotyczące sposobów naszego postępowania i ich przyczyn. Spinoza w bardzo interesujący sposób rozwija zagadnienia woli i wolności. Zacznijmy od tego, że niderlandzki myśliciel nie jest zainteresowany próbą odpowiedzi na filozoficzne pytanie o to, czy nasze działania są zdeterminowane, czy też wynikają z naszej intencjonalności. Innymi słowy, autor Etyki sugeruje nam, że filozoficzny problem wolnej lub zdeterminowanej woli u człowieka jest źle sformułowany, ponieważ nie da się go jednoznacznie rozwiązać. Z tego powodu Spinoza proponuje nam rozbudowaną teorię afektów, opisującą sposoby współdziałania powiązanych ze sobą ciał. W takim ujęciu jednostkową decyzję należy rozpatrywać jako efekt współdziałania ciał pozostających względem siebie w relacjach. Przykładem ilustrującym tego typu rozważania może być następująca sytuacja: uczęszczanie na zajęcia pływackie. Czy decyzja o tym regularnym uczęszczaniu na zajęcia sekcji pływackiej jest przejawem mojej wolnej woli, czy też została ona zdeterminowana przez inne czynniki? Rozpatrzmy to poprzez głębszą analizę sytuacji. Być może czynność pływania przywołuje we mnie wspomnienie udanych wakacji, które miały miejsce jakiś czas wcześniej, a które teraz skłaniają mnie do regularnego realizowania tej aktywności. Dodajmy, że mój przyjaciel już jest członkiem tej sekcji i opowiada mi o tym, jak bardzo atrakcyjne są zajęcia prowadzone w ramach jej działalności. Jak widać, czynników, które mogą kształtować to, co nazwiemy indywidualną decyzją, może być wiele.

Ekspresja istoty danego bytu

Rozważania etyczne Spinozy nasuwają skojarzenie z propozycją stoików oraz do pewnego stopnia epikurejczyków. Prekursor stoicyzmu, Zenon z Kition, wprowadził pojęcie pierwszego popędu, oikeiôsis (gr. zgoda, przyciąganie), które oznacza trwałe dążenie każdej żywej istoty do pozostawania w istnieniu. Innymi słowy, stoicy uważali, że tym, co motywuje nas do działania, jest instynkt przetrwania oraz dążenia do ogólnie rozumianego dobrostanu, czyli stanu szczęśliwości. W tym kontekście ciekawie prezentują się poglądy Epikura. Filozof ten podkreślał znaczenie przyjemności w osiągnięciu stanu szczęścia. Epikur i jego uczniowie utożsamiali zaspokojenie podstawowych potrzeb z tym, co przyjemne, nie zaś z maksymalizacją sumy doznań rozkoszy. Stan, w którym nie odczuwamy już żadnego pragnienia, a jedynie wewnętrzny spokój, był dla Epikura tożsamy z poczuciem szczęścia. Przedstawicieli obydwu starożytnych szkół uważano za filozoficznych oponentów. Możemy jednak uznać, że zarówno cel ich działania, jak i metody są pokrewne. Co więcej, punktem, w którym etyka stoicka i epikurejska znajdują swoje połączenie, jest propozycja Spinozy. Jak to możliwie? Twórca Etyki, podobnie jak stoicy, uważał, że każda istota dąży do trwania w swoim istnieniu. Spinoza pisze:

Niderlandzki filozof uważał, że każda istota, jako cielesny byt, oddziałuje w taki sposób, że wzmacnia lub osłabia swoje istnienie. Poznanie procesów umożliwiających trwanie danej jednostki oraz tych, które powodują jej rozwój, poszerza naszą wiedzę na temat jej natury. Przykładowo zjedzenie jabłka spowoduje, że zaspokoję swój głód, a tym samym umożliwię swoje dalsze trwanie. Tym samym jest to czynność, która mnie wzmacnia. Natomiast kradzież, której jestem ofiarą, zmniejsza moje możliwości trwania, a więc jest oddziaływaniem, które mnie osłabia. W tym kontekście poczucie przyjemności jako przejaw zaspokajania potrzeb może stanowić jedno z kryteriów diagnozowania działań wzmacniających, natomiast pogłębiające się poczucie dyskomfortu wyraża procesy osłabiania.

Co ciekawe, Spinoza uznaje za wzmacniające te aktywności, które potęgują afekty przyczyniające się do wzmagania w istnienie jak największej ilości istot. Systemy stoików, epikurejczyków i Spinozy łączy to, że stanowią one przykład etyk naturalistycznych, a więc takich, których autorzy zakładają istnienie jedynie przedmiotów będących przejawami natury/przyrody. Innymi słowy, są to filozofowie, którzy uznają istnienie jedynie obiektów materialnych, co sytuuje ich w nurcie materializmumaterializmmaterializmu.

Z rozważań Spinozy wyłania się interesująca wizja szczęścia polegająca na możliwości pozostawania w istnieniu. Oznacza to, że każda aktywność w mniejszym lub większym stopniu nakierowana jest na przetrwanie, a w następnej kolejności na zwiększenie zakresu działań, jakie możemy podjąć. Spinoza podkreśla, że biologiczne przetrwanie oraz rozwój jednostki wymagają współdziałania z innymi. Autor Etyki skłania nas do nieustannego wysiłku poznawania własnej natury, czyli indywidualnych predyspozycji i potrzeb. Tego rodzaju działania umożliwiają nam wypracowywanie metod realizacji pragnień w zgodzie z zasadami obowiązującymi we wspólnotach, w których żyjemy.

Koncepcja szczęścia Spinozy zbiega się z przemyśleniami stoików i epikurejczyków na ten temat. Stoicki ideał szczęścia również wiąże się z utrzymaniem siebie w istnieniu, a więc działaniem w zgodzie z własną naturą. Epikurejczycy natomiast dodają, że stan szczęśliwości osiągamy poprzez takie zaspokajanie potrzeb, które prowadzi do odczuwania wewnętrznego spokoju.

Słownik