Klęska powstania i Wielka Emigracja

29 listopada 1830 roku rozpoczęło się powstanie listopadowe, które zapoczątkowało zrywy narodowe w XIX wieku. Powstanie, mimo zaangażowania się społeczeństwa, zakończyło się klęską, której konsekwencjami były represje wobec jego uczestników. Zwycięska Rosja skazywała swoich wrogów na zsyłki na Syberię szlakiem przetartym przez poprzedników.

Pierwsi emigranciemigracjaemigranci za granicę udali się już w trakcie powstania. Rosjanie zmuszali oddziały powstańcze do poddania się lub ucieczki poza granice Królestwa Polskiego. Oddziały przekraczające granicę z Prusami lub Austrią poddawały się i składały broń. Jeńców zamykano w odrębnych obozach dla żołnierzy i oficerów. W Austrii znalazło się ok. 20 tysięcy uciekinierów, w Prusach – ok. 30 tysięcy. Po zakończeniu powstania car Mikołaj I ogłosił 1 listopada 1831 roku amnestięamnestiaamnestię dla uczestników powstania. Miała ona poprawić wizerunek Rosji na arenie międzynarodowej. Do kraju mogli powrócić uczestnicy powstania, ale nie wszyscy. Amnestia nie objęła osób odpowiedzialnych za wybuch Nocy Listopadowej, przedstawicieli rządu powstańczego, posłów, którzy głosowali za detronizacją cara. Wyłączono z amnestii też powstańców z Litwy, Wołynia i Ukrainy, czyli ziem włączonych bezpośrednio do Rosji.

Łącznie na emigrację popowstaniową udało się około 10 tysięcy osób. Byli to głównie mężczyźni. Do emigrantów w ramach Wielkiej EmigracjiWielka EmigracjaWielkiej Emigracji zaliczamy między innymi: Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Józefa Bema, księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, Teodora Morawskiego, Ernesta Malinowskiego, Fryderyka Chopina, Bonawenturę Niemojewskiego, Maurycego Mochnackiego i wielu innych. Józef Bem prowadził działania mające na celu skupienie jak największej liczby emigrantów we Francji. Mieli oni stanowić zalążek przyszłych legionów. Należało tysiące emigrantów przeprowadzić przez kraje niemieckie. W tym celu Bem i inni działacze zakładali Komitety Przyjaciół Polski, które miały przygotować trasy przemarszów i pokryć ich koszty. W wielu miejscach polscy emigranci byli witani jak bohaterowie. Entuzjastyczne powitanie zaniepokoiło lokalne władze krajów niemieckich. Rządy te pod wpływem dyplomacji Austrii, Prus i Rosji, a częściowo z własnej inicjatywy, starały się ograniczać propolskie manifestacje. Polakom odmawiano prawa pobytu i zamykano przed nimi granice, np. w Wirtembergii i Bawarii. Mimo tych ograniczeń łącznie do 1862 roku na emigrację udało się jeszcze ok. 20 tys. osób.

Główne skupiska Wielkiej Emigracji

Polscy emigranci we Francji

REpggpgiT4USf1

Obraz przedstawia grupę mężczyzn, kobiet i dzieci stojących przed wiejską chatą. Witają oni mężczyznę w polskim mundurze. Jeden z mężczyzn zaprasza wędrowca rannego w rękę do wnętrza, ukazując drogę dłonią. Zgromadzeni cieszą się, unoszą ręce.

Pierwsi emigranci do Francji przybyli w styczniu 1832 roku. Często byli witani bardzo serdecznie przez orkiestry i kompanie honorowe. Mieszkańcy Francji chętnie udzielali im pomocy, podobnie jak władze państwowe.

Francja zagwarantowała emigrantom zasiłek, który mogli oni otrzymywać stale, o ile będą zamieszkiwać w specjalnie w tym celu utworzonych „zakładach”. By osiedlić się w Paryżu, emigranci byli zmuszeni otrzymać specjalne pozwolenie od władz. Byli oni skoszarowani w zakładach w Avignon i Besançon, które funkcjonowały na wzór wojskowy, a emigranci byli poddani wojskowej dyscyplinie. Wiosną 1833 roku władze przystąpiły do likwidacji zakładów, przenosząc Polaków do blisko 100 miejscowości prowincjonalnych, gdzie utworzono niewielkie kolonie liczące najwyżej kilkadziesiąt osób. Zachowano jednak rządowe zasiłki, nazywane potocznie żołdem, do których prawo miał każdy uznany za emigranta politycznego. Jednak na mocy rozporządzenia z 21 lutego 1832 roku zmniejszono żołd o połowę, co spowodowało, że większość byłych powstańców znalazła się w trudnej sytuacji materialnej.

Organizacje polityczne Wielkiej Emigracji

Przebywający na emigracji działacze starali się prowadzić aktywną działalność. W konsekwencji powstało wiele organizacji politycznych na uchodźstwie. We Francji Joachim Lelewel założył Komitet Narodowy Polski, książę Adam Jerzy Czartoryski powołał do życia Hotel LambertHotel LambertHotel Lambert, a Tadeusz Krępowiecki stanął na czele Towarzystwa Demokratycznego PolskiegoTowarzystwo Demokratyczne PolskieTowarzystwa Demokratycznego Polskiego. W Wielkiej Brytanii powstały Gromady Ludu PolskiegoGromady Ludu PolskiegoGromady Ludu Polskiego. Wszystkie te organizacje prowadziły szeroko zakrojoną działalność dla sprawy polskiej, by zyskać poparcie emigrantów i rządów państw ich przyjmujących. Wielu polskich uchodźców brało czynny udział w Wiośnie Ludów w latach 1848–1849.

Adampol (Polonezkoy) w Turcji

W 1842 roku w Turcji została założona na polecenie księcia Adama Czartoryskiego polska wieś. Nazwę nadano jej na cześć założyciela. Książę polecił Michałowi Czajkowskiemu wykupienie ziemi i osiedlanie na niej polskich emigrantów znad Bosforu. Organizacją wsi zajęli się księża lazaryści. Do Adampola zaczęli licznie przybywać polscy uchodźcy nie tylko z Turcji, lecz także z innych państw. Oprócz powstańców listopadowych Czajkowski osiedlał we wsi także wykupionych z niewoli tureckiej i czerkieskiej jeńców – Polaków przymusowo wcielonych do armii rosyjskiej na Kaukazie. Adampol do 1883 roku był własnością księży lazarystów, następnie stał się własnością rodu Czartoryskich i podlegał mu do 1968 roku. Na wójta wsi do dziś wybiera się Polaka.

Emigracja po powstaniu styczniowym

Klęska powstania styczniowego spowodowała kolejną emigrację z ziem polskich. Tym razem ucieczką z kraju ratowało się przed prześladowaniami około 10 tysięcy osób. Z tej liczby blisko połowa znalazła schronienie we Francji, pozostali emigrowali do Turcji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Włoch, Belgii, Stanów Zjednoczonych i północnej części Rzeszy Niemieckiej. Osoby, które udały się do USA, przyczyniły się do późniejszej emigracji zarobkowej, ściągając rodaków do pracy za oceanem. Niestety, mimo upływu czasu, wśród byłych powstańców na emigracji nie zniknęły dawne podziały polityczne. „Biali” rywalizowali z „czerwonymi”. Mimo podejmowanych prób pogodzenie polskiej emigracji nie było możliwe. Dzielące rodaków różnice polityczne były zbyt duże, by ich zjednoczyć dla wspólnej sprawy. Przedstawiciele emigracji o poglądach demokratycznych utworzyli w Paryżu w 1866 roku Zjednoczenie Emigracji Polskiej z Jarosławem Dąbrowskim i Zygmuntem Miłkowskim na czele. W odpowiedzi przedstawiciele prawicy w porozumieniu z Hotelem Lambert skupili się wokół czasopisma „Ojczyzna” redagowanego przez Agatona Gillera. Tym samy podjęli próbę skonsolidowania swojej działalności i wzmocnienia jej siły przekazu dzięki organowi prasowemu. Emigracja postyczniowa jest nazywana „małą” – jej wpływ na kraj był dużo mniejszy niż Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym.

Emigracja polityczna końca XIX wieku

Polscy emigranci polityczni byli bardzo aktywni, uczestniczyli w tworzeniu I Międzynarodówki, brali udział w wojnie francusko‑pruskiej w latach 1870–1871 po stronie Francji. Dużą rolę odegrali Polacy w Komunie Paryskiej, m.in. Jarosław Dąbrowski, Walery Antoni Wróblewski. W celu rozwoju polskiej nauki i kultury w 1870 roku, z inicjatywy Agatona Gillera, hrabia Władysław Plater ufundował Muzeum Polskie w Rapperswilu. Stało się ono głównym ośrodkiem kultury i nauki polskiej na emigracji. W latach siedemdziesiątych XIX wieku zaczęli emigrować polscy socjaliści, co zaowocowało powstaniem Polskiej Partii Socjalistycznej na emigracji oraz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy w kraju. Rozwijał się też ruch narodowy; w Szwajcarii powstała w 1887 roku Liga Polska, która następnie w 1893 roku przekształciła się w Ligę Narodową.

Słownik