Synteza sztuk

Związek poezji z muzyką ma rodowód starożytny, kiedy liryka była zazwyczaj śpiewana. Dopiero rozpowszechnienie pisma, a później druku zmieniło podstawowy sposób odbioru liryki, a także jej tworzenia. Późniejsze, romantyczne dążenie do łączenia ze sobą różnych przejawów artystycznej twórczości wynikało natomiast z chęci przywrócenia rajskiej jedności człowieka z Bogiem, która rozpadła się z powodu upadku pierwszych ludzi. Idea syntezy sztuk, przeciwstawiająca się odchodzeniu od transcendencji na rzecz materii, stopniowo zyskiwała na znaczeniu w XIX wieku. Miała ogromne znaczenie dla romantyków, a w drugiej połowie stulecia zaowocowała odważnymi próbami tworzenia dzieł odwołujących się do różnych dziedzin sztuki, bez wyraźnego podziału na materię słowa i dźwięku. Tendencja ta stała się zauważalna szczególnie w twórczości symbolistów zainteresowanych powinowactwem zmysłów i poszukujących w sztuce środków ekspresji służących do wyrażania doświadczeń duchowych.

R1QObHQ1tItOZ

Obraz przedstawia popiersia dwóch postaci, kobiety i męzczyzny. Po lewej stronie widać młodą kobietę o pociągłej twarzy, uczesaną w koronę z warkocza. Kobieta trzyma na prawej dłoni dużego konika polnego. Po lewej stronie stoi brodaty starzec. Trzyma w dłoniach medalik powieszony na łańcuszku. Wygląda jakby się modlił.

Muzyka jako sztuka najczystsza

Dla symbolistów najdoskonalszym wyrazem uczuć i emocji była muzyka – zwłaszcza instrumentalna, jako sztuka całkowicie pozbawiona odniesienia do treści intelektualnych. Zwracali uwagę na to, że melodia utworu muzycznego nie zawiera żadnej konkretnej treści intelektualnej, lecz odzwierciedla bliżej nieokreślone nastroje. Jej znaczenia nie można dokładnie opisać, a mimo to odbiorcy podczas słuchania odnajdują w niej zagadkowe podobieństwo do własnych wewnętrznych przeczuć. Dlatego też symboliści postulowali zbliżenie języka poetyckiego do muzyki. Odtąd prawdziwa poezja miała oddawać to, czego nie można nazwać zwykłymi słowami i czego nie da się pojąć, lecz warto to przeżyć – tak samo jak przeżywa się słuchanie utworu muzycznego. Specjalizowali się więc w wierszach niejednoznacznych, pełnych poetyckich, metaforycznych obrazów.

Jednocześnie sama muzyka stała się wówczas popularnym tematem literackim. Jak zauważył Konrad Górski: 

RVtduLTvVDHwR

Obraz przedstawia dwie postacie. W centralnej części znajduje się dojrzały, siwowłosy mężczyzna. Ma pociągła twarz, brodę i wąsy. W dłoniach trzyma skrzypce i smyczek. Za jego plecami, po prawej stronie obrazu, znajduje się młoda kobieta. Trzyma w dłoniach, niedaleko ust płowego, małego ptaka.

Muzyka jako sztuka najczystsza

Poezja Młodej Polski przyniosła liczne przykłady tematyzacji muzyki. Metaforyka oparta na odniesieniach do właściwości dźwięku stała się w epoce niezwykle popularna – wystarczy wspomnieć jeden z najsłynniejszych liryków Kazimierza Przerwy‑Tetmajera Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) czy Dzwony Leopolda Staffa. Autorzy nazywali swoje utwory, używając terminów muzycznych: Tetmajer pisał „preludiapreludiumpreludia”, Tadeusz Miciński stworzył wiersz o tytule NokturnnokturnNokturn, a Jan Kasprowicz napisał swoje Hymny, w których nawiązał do konstrukcji tego rodzaju pieśni muzycznych i wprowadził w nich charakterystyczne środki stylistyczne, takie jak wykrzyknienia, powtórzenia, apostrofy czy aliteracjealiteracjaaliteracje:

Dźwiękowe właściwości języka

Samo wykorzystanie dźwiękowych właściwości języka, takich jak widoczne w utworze Kasprowicza powtórzenia i wykrzyknienia, nie oznacza jeszcze, że wiersz jest muzyczny. Recytacja poezji ma wiele wspólnych elementów z melodią utworu instrumentalnego, lecz posługuje się innym tworzywem. Podobnie jak w utworze muzycznym, może występować w niej rytmrytmrytm, lecz polega on na regularnym rozłożeniu akcentów i powtarzalnej liczbie sylab w kolejnych wersach, a nie na następstwie taktów. Chociaż w obu przypadkach mówi się o „rytmie”, zjawiska te różnią się od siebie. Rytm w poezji nie jest tym samym, co rytm w muzyce – należy go traktować jako pojęcie metaforyczne. Mechanizmy rządzące poetyką wiersza i kompozycji utworu muzycznego są do siebie podobne, ale nie są tożsame.

R1HgQMAjRC6hH

Obraz przedstawia dwie postacie. Po prawej stronie, za plecami kobiety stoi młody, ciemnowłosy mężczyzna. Po lewej stronie ukazana jest młoda kobieta. Jest długowłosa, uczesana w koronę z warkocza. Na otwartej dłoni trzyma zielonego konika polnego.

Symboliści dążyli jednak do jak najściślejszego zespolenia obu sztuk. Wykorzystywali szeroki wachlarz środków stylistycznych opartych na brzmieniowych walorach słów, a niekiedy opierali na nich całą koncepcję wiersza. Treść poszczególnych wersów traciła wówczas na znaczeniu – wiersz stawał się zbiorem słów dobranych według ich brzmienia. Tak został napisany między innymi Deszcz jesienny Leopolda Staffa: kolejne strofy utworu opisują nowe szczegóły pejzażu poetyckiegopejzaż poetyckipejzażu poetyckiego, lecz nie wnoszą niczego nowego do jego treści. Ich funkcją jest kreowanie i podtrzymywanie specyficznego nastroju wiersza, podobnie jak ma to miejsce w przypadku sekwencji dźwięków w utworze muzycznym.

Takie podejście do uprawiania sztuki poetyckiej było często krytykowane przez kolejne pokolenie zarzucające młodopolanom beztreściowość i niejasność ich liryki. Jednocześnie – jak wskazuje Maria Podraza‑Kwiatkowska – symboliści dali początek nowemu myśleniu o sztuce słowa. Umożliwili usamodzielnienie się poezji, odnalezienie jej nowej roli polegającej na poszukiwaniu indywidualnych sposobów użycia języka. Pojawiło się przekonanie, że poezja nie powinna opisywać rzeczywistości, lecz ją kreować:

Śpiewność poezji Młodej Polski

Poza usiłowaniem zbliżenia kompozycji wiersza do utworu muzycznego, w poezji Młodej Polski istotna była także tradycyjna śpiewność i melodyjność, obecna w liryce od samych jej początków. Artyści tworzyli utwory na podobieństwo pieśni, wprowadzając do nich powtarzane refreny, zachowując strukturę zwrotkową, a także regularność sylab, akcentów i rymów. Stylizowali je niekiedy na piosenki ludowe. Z folklorufolklorfolkloru czerpali zarówno Kazimierz Przerwa‑Tetmajer, którego debiutancki tom (1891) uznaje się za początek nowej epoki, jak i Bolesław Leśmian – reprezentant ostatniego pokolenia Młodej Polski, którego większa część twórczości przypada już na następny okres literacki.

R1FvVYP6cDowi

Obraz przedstawia fragment obejścia przed starą, wiejską chatą. Stoi tu grupa mężczyzn w ludowych strojach, niektórzy są w grubych baranich futrach. Na progu chałupy stoi chłopka w ludowym stroju. Wokół chałupy leży śnieg.

Leśmian pisał utwory w oparciu o melodię wiersza, lecz w przeciwieństwie do symbolistów nie wyrażał przeżyć duchowych, a sensualne. W swojej niejednoznacznej poezji, pełnej eksperymentów językowych i neologizmówneologizmneologizmów, odwoływał się do nieokiełznanej siły zmysłów, do siły natury – tak zwanej :

Słownik