Liberalizm

Rr04i5O95xJD11

Portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma na głowie białą perukę. Mężczyzna ma wydatny, orli nos. Ubrany jest w zapinany strój z dużym kołnierzem.

Wydawało się, że zbudowany na kongresie wiedeńskim (1815 r.) system Świętego Przymierza ostatecznie przywrócił monarchię i system stanowy. Królowie wrócili na trony, a arystokraci odzyskali majątki. Po okresie zapoczątkowanym rewolucją francuską (1789‑1799) i Deklaracją praw człowieka i obywatelaDeklaracja praw człowieka i obywatelaDeklaracją praw człowieka i obywatela (1789 r.) w Europie znowu zapanował stary porządek. Tymczasem postępowała rewolucja przemysłowa – fabryki zastępowały mniej wydajne manufaktury i warsztaty. Rozwój gospodarczy postępował tym szybciej, im bardziej był wolny od ograniczeń stanowych i związany z wolną konkurencją w gospodarce.

Tam, gdzie zgromadzenie fortuny zależało od osobistej zaradności, a nie pochodzenia – rodził się nowy porządek społeczny: kapitalizmkapitalizmkapitalizm. Wzorem była Anglia z jej monarchią ograniczoną konstytucją. W oparciu o pojęcie wolności gospodarczej i prawa własności kształtowała się ideologia liberalizmu ekonomicznego Adama Smitha. Jej główne założenie brzmiało następująco: motorem postępu społecznego jest dążenie do zysku i dlatego jednostce należy zapewnić swobodę działania, a państwo powinno jak najmniej ingerować w sferę życia gospodarczego.

Wkrótce te zasady zostały przeniesione do sfery życia społecznego i politycznego. W myśl liberalizmu politycznego państwo miało dbać o to, aby w sposób nieskrępowany rywalizowały ideologie oraz poglądy politycznych i nikt nie zagroził wolności wypowiedzi, druku itp. Doprowadziło to do powstania partii politycznych i demokratyzacji praw wyborczych.

Stopniowo kolejne grupy społeczne zaczęły uzyskiwać prawa wyborcze. Początkowo decydowała o tym przynależność do stanu szlacheckiego i wielkość majątku (cenzus majątkowycenzus majątkowycenzus majątkowy) oraz płeć (męska). Na przykład we Francji w 1817 r. przyznano prawo głosu jedynie osobom płacącym podatki w określonej wysokości, a w 1850 r. odebrano je pracownikom najemnym (fabrycznym i rolnym), powołując się na ich zależność od pracodawców. Kobiety uzyskały prawo głosu najwcześniej wśród krajów europejskich – w Finlandii (w 1906 r.), a na świecie – w Nowej Zelandii (1893 r.).

Anarchizm

Anarchizm to pogląd wykluczający potrzebę istnienia państwa. Za jego prekursoraprekursorprekursora uważa się brytyjskiego pedagoga i pastora Williama Godwina (1756‑1836). Tak jak liberałowie twierdził, że wolność jest naturalnym stanem człowieka, ale inaczej niż oni uznawał, że państwo zamiast stać na jej straży – ogranicza ją.

Państwo według Godwina nie jest potrzebne do zapewnienia bezpieczeństwa, bo ludzie z natury nie są konfliktowi, chętnie współpracują, a nawet pomagają sobie bezinteresownie. Państwa istnieją dlatego – jak twierdzą anarchiści – że stanowią podstawę egzystencji polityków, urzędników, przedstawicieli policji i wojska. To oni generują konflikty (np. wojny), które mają uzasadnić przydatność państwa. Zdaniem anarchistów gdyby pozwolono ludziom żyć w wyłącznie w małych gminach (parafiach), ich członkowie podlegaliby skutecznej, wzajemnej kontroli – bez potrzeby powoływania rozbudowanego aparatu państwowego.

Rckg0vPTI60db

Rysunek przedstawia piramidę społeczeństwa kapitalistycznego z napisami po angielsku i po francusku. Na samym dole są pracownicy - mężczyźni, kobiety, dzieci. Niektórzy z nich trzymają łopaty. Jedna z osób leży. Tu napis: We feed all, We work for all. Ludzie podtrzymują okrągłą platformę, na której w przy stole siedzą wytwornie ubrani: kobiety i mężczyźni. Jedzą, piją, rozmawiają. Tu napis: We eat for you. Nad nimi jest kolejna okrągła platforma - tu są żołnierze z bagnetami i działa. Tu napis: We shoot at ypu. Nad nimi są duchowni - biskup, ksiądz, pop. Tu napis: We fool you. Nad nimi znajdują się trzy postacie reprezentujące polityków, króla. Tu napis: We rule you. Powyżej nich jest zawiązany worek, na którym są symbole dolara. Tu napis: capitalism. Wszystkie zdania mają swój francuski odpowiednik.

Konserwatyzm

Odpowiedzią na liberalizm była próba obrony starego porządku, czyli konserwatyzm. Jego główne cechy to szacunek dla hierarchii, na szczycie której znajduje się Bóg, potem król, a później kler i szlachta oraz najniżej – pospólstwo. Słuszność takiego podziału potwierdzała, zdaniem konserwatystów, tradycja i religia. Wiarę uznawano za ważniejszą od niepewnego rozumu, który nie ogarnia całości planów boskich. Dlatego jednostka powinna podporządkować się zbiorowości. Przyjmowano, że głoszenie haseł wolności i równości tylko rozbudza najgorsze instynkty ludzkie, a odwoływanie się do natury i rozumu to odwoływanie się do najgorszych cech, co wynikało z przekonania o słabości natury ludzkiej – tylko dzięki religii człowiek miał panować nad złymi popędami. Naukę czytania i pisania uważano za zbędną dla ludu, bo prowadzącą do jego demoralizacji – aby wykonywać prace, które są powinnością ludu, nie potrzebuje on znać pisma.

W nurt ten wpisał się też Kościół katolicki, który potępił francuską Deklarację praw człowieka i obywatela. W wydanej w 1832 r. encykliceencyklikaencyklice Mirari vos (Zastanówmy się nad sobą) Grzegorz XVI opowiedział się m.in. przeciw wolności sumienia i wypowiedzi oraz potępił koncepcję rozdziału Kościoła od państwarozdział Kościoła od państwarozdziału Kościoła od państwa. O wolności sumienia napisał tak:

Kolejny papież, Pius IX, w 1871 r. zabronił katolikom udziału w wyborach. Twierdził, że liberalizm i demokracja, respektując równorzędność różnych poglądów, sprzeniewierzają się jednej, świętej prawdzie i uświęconemu przez Kościół porządkowi.

Nacjonalizm

Choć nacjonalizmnacjonalizmnacjonalizm współcześnie kojarzy się z konserwatyzmem, to na początku XIX w. był to przede wszystkim ruch dążący do wyzwolenia narodównaródnarodów podporządkowanych imperiom Świętego Przymierza (np. cesarstwu austriackiemu). Hasła rewolucji francuskiej przyczyniły się do rozbudzenia świadomości obywatelskiej i narodowej – cały XIX w. i początek następnego stulecia były okresem ruchów narodowowyzwoleńczych. Dominowała w nich nie szlachta (jej tytuły i majątki zaborcy często respektowali), a masy ludowe cierpiące ucisk od obcej narodowo władzy.

Początki XIX‑wiecznego nacjonalizmu to rozbudzające wyobraźnię apoteozyapoteozaapoteozy historii poszczególnych narodów i mesjanizmmesjanizmmesjanizm, który wyróżniał jeden naród przed innymi. To on stanie się jedną z głównych cechą nacjonalizmu. Najsłynniejszym przedstawicielem nurtu mesjanistycznego w Polsce był Adam Mickiewicz (mesjanizm polskimesjanizm polskimesjanizm polski), we Włoszech Giuseppe MazziniGMGiuseppe Mazzini, który chciał budować federację narodów europejskich pod przewodnictwem Włochów, a w Niemczech – filozof Johann Gottlieb Fichte (1762‑1814). Ten ostatni głosił, że to Niemcy mają pokazać światu drogę rozwoju ze względu na dominującą u nich kulturę mieszczańską (a nie elitarną – szlachecką) i najwyższy poziom rozwoju gospodarczego.

Mesjanizm podporządkowywał jednostkę wspólnocie narodowej, której Bóg wyznaczył szczególną rolę do odegrania. Stąd już blisko do egoizmu narodowego i dyktatorskich metod rządzenia, których konsekwencją jest zmilitaryzowanie społeczeństwa (narodu) wobec zagrożenia zewnętrznego, wrogie nastawienie do obcych i tropienie zdrajców wewnętrznych. Te cechy w nacjonalizmie były dziedzictwem jakobinizmujakobinizmjakobinizmu.

O ile więc liberalizm był fundamentem republiki, nacjonalizm ją odrzucał. Republika gwarantująca równe prawa obywatelskie wszystkim, niezależnie od pochodzenia i koloru skóry była według nacjonalistów zaprzeczeniem idealnego ustroju. Przykładem może być XIX‑wieczna Akcja FrancuskaAkcja FrancuskaAkcja Francuska wzywająca do obalenia republiki, ustanowienia dyktatury i wydalenia z Francji wszystkich obcych.

W idealnym państwie nacjonalistów konflikt miedzy warstwami uprzywilejowanymi a ludem miał zastępować solidaryzmsolidaryzmsolidaryzm, wynikający ze wspólnego interesu narodowego. Stąd postulat tzw. płacy rodzinnej, której wysokość powinna zapewnić rodzinie godziwy byt, a w przyszłości umożliwić jej stanie się właścicielami (upowszechnienie własności). Nacjonaliści byli przeciwnikami pracy zarobkowej kobiet, których rolę ograniczali do rodziny i zajmowania się domem.

Rasizm

Za twórcę doktryny rasizmu uważa się Artura de Gobineau (1816‑1882), francuskiego dyplomatę, pisarza i podróżnika. Jest on autorem czterotomowego Eseju o nierówności ras ludzkich. Podzielił w nim ludzi na trzy rasy według koloru skóry: Rasę czarną scharakteryzował jako uzdolnioną artystycznie, ale nie organizacyjnie, żółtą – jako praktyczną, ale o przeciętnym poziomie inteligencji (rasa kupców), a białą – jako przywódczą. Współcześni biali byli według Gobineau potomkami indyjskich Ariów. W epoce starożytnej dziełem Aryjczyków w Europie miały być cywilizacje grecka i rzymska. Kiedyś wiodące w świecie – straciły jednak pozycję, gdy zaakceptowały mieszanie się ras.

Gobineau twierdził, że mieszanie się ras osłabia najlepsze, dominujące cechy w każdej z nich. Dlatego też był przeciwnikiem demokracji, czyli ustroju, który z założenia nie bierze pod uwagę koloru skóry, obdarzając każdego człowieka równymi prawami obywatelskimi. Za najczystszych Aryjczyków uważał Niemców i arystokrację francuską (był francuskim hrabią). O Słowianach pisał, że są zdegenerowanymi mieszańcami.

Socjalizm i komunizm

Za pierwszego myśliciela socjalistycznego uważa się francuskiego filozofa i ekonomistę Henriego de Saint‑Simona (1760‑1825). SocjalizmsocjalizmSocjalizm wychodził z pozycji krytyki kapitalizmu jako ustroju, który – uprawiając kult własności i egoistycznego bogacenia się jednostek – reszcie społeczeństwa narzucał stan zbliżony do niewolnictwa.

Saint‑Simon nie proponował zniesienia własności, ale chciał ją ograniczyć poprzez zakaz dziedziczenia. Właścicielami miały być wyłącznie osoby wykorzystujące własność do celów społecznych, np. rolnik produkujący żywność powinien być właścicielem ziemi, ale już nie jego syn, który chciałby pracować jako kowal (temu przysługiwałaby własność kuźni). Grę wolnorynkową miało zastąpić planowanie, którym zajmować się mieli uczeni i osoby najbardziej użyteczne społecznie.  Saint‑Simon zakładał, że przejście do tego idealnego ustroju dokona się pokojowo, na drodze parlamentarnej, w rezultacie przekonywania jednych przez drugich. Wizja Saint‑Simona określana jest jako przykład socjalizmu utopijnego, czyli niemożliwego do zrealizowania.

Socjalizm praktyczny (bo podjęto próbę jego realizacji) to przede wszystkim system opisany przez Karola MarksaKMKarola Marksa i Fryderyka EngelsaFEFryderyka Engelsa w „Manifeście komunistycznym” w 1848 roku. Odrzucał on solidaryzm społeczny jako nierealny, bo z powodu istnienia własności prywatnej w życie społeczne wpisany jest nieustanny konflikt miedzy klasąklasaklasą posiadającą i nieposiadającą. Marks i Engels przewidywali, że ten konflikt zakończy się wybuchem społecznego gniewu biednej większości przeciw zamożnej mniejszości, czyli rewolucją. Jej podstawową siłę mieli stanowić robotnicy, ponieważ to oni byli najbardziej wykorzystywaną przez kapitalistów częścią społeczeństwa, a jednocześnie byli społecznie wyedukowani, bo praca w fabrykach nauczyła ich działania w dużych grupach. Rewolucja miała wybuchnąć w Niemczech lub w Wielkiej Brytanii, bo to właśnie w tych najlepiej uprzemysłowionych w XIX w. krajach istniała najliczniejsza klasa robotnicza.

Państwo, nad którym w drodze rewolucji kontrolę przejęłaby klasa robotnicza, miało na pierwszym etapie ustanowić „dyktaturę proletariatuproletariatproletariatu”. Większość majątków prywatnych miałaby zostać „uspołeczniona”, a w praktyce upaństwowiona. Wprowadzono by też powszechny obowiązek pracy, a dochody z niej zrównano. Drugim etapem zmian miał być komunizmkomunizmkomunizm. Wówczas pozostała własność prywatna zostałaby zniesiona. Wszystko byłoby wspólne, to znaczy przeznaczone do zaspokajania potrzeb ogółu.

Próbę realizacji wizji Marksa i Engelsa podjęto w XX w. w wielu krajach na różnych kontynentach. Zbudowano dyktatury, pod osłoną których odebrano właścicielom ich prywatną własność. Przeszła ona formalnie we władanie państwa, a w praktyce w ręce funkcjonariuszy partii komunistycznej, często – dziedzicznie. Do dziś z ideologiąideologiaideologią tą utożsamiają się partie rządzące m.in. w Chińskiej Republice Ludowej, na Kubie czy w Koreańskiej Republice Ludowo‑Demokratycznej. Partie komunistyczne, legalnie lub nie, działają w większości krajów świata, także w Polsce. Żywotność tej ideologii wynika z faktycznego antagonizmuantagonizmantagonizmu miedzy biednymi i bogatymi.

R1RS9hNZzoAsa

Obraz przedstawia kilku mężczyzn w pomieszczeniu. To drukarnia. Na pierwszym planie stoi mężczyzna o bujnych włosach i brodzie. Trzyma zadrukowany arkusz papieru. Czyta. Obok niego po prawej stronie stoi trzech mężczyzn. Mówią coś. Po lewej stronie pracownik drukarni pracuje przy maszynie. W tle są inni pracownicy.

Socjaldemokracja

Już w drugiej połowie XIX w. niemiecki ideolog i działacz socjalistyczny Eduard BernsteinEBEduard Bernstein w wydawanym przez siebie piśmie „Socjaldemokrata”, zauważył, że rzeczywistość odbiega od prognoz Manifestu komunistycznego. Klasa robotnicza, coraz liczniejsza, silniejsza i lepiej wykształcona, stała się realną siłą mogącą dyktować żądania kapitalistom. W dodatku równolegle dokonująca się demokratyzacja życia politycznego umożliwiała robotnikom uczestniczenie w grze parlamentarnej. W efekcie rozwój kapitalizmu zaczął przyczyniać się do ogólnej poprawy warunków życia, także robotników.

Eduard Bernstein zakwestionował marksistowskie wyobrażenie o nieuchronności walki klas w kapitalizmie. Twierdził, że o przynależności do danej klasy nie świadczy posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji, lecz wysokość realnego dochodu. Przewidywał, że zatrudnieni przez kapitalistów pracownicy mogą doczekać się tego, że ich praca będzie wynagradzana w wysokości odpowiadającej wytworzonej przez nich wartości. Znikną w ten sposób przesłanki do rewolucji.

Inaczej niż u Marksa i Engelsa, u Bernsteina państwo nie było narzędziem opresji robotników w rękach kapitalistów, ale sojusznikiem robotników – za pośrednictwem parlamentów wybieranych przez większość obywateli. Autor tego poglądu w latach 1902–1918 i 1920–1928 zasiadał niemieckim parlamencie (Reichstagu) jako reprezentant Wrocławia z ramienia istniejącej do dziś Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD).

Społeczna nauka Kościoła

W sytuacji, gdy ruchy robotnicze i ludowe grupowały wokół siebie licznych zwolenników, jak również wobec demokratyzacji ustrojów politycznych, w 1891 r. papież Leon XIII (1878‑1903) wydał encyklikę Rerum novarum (w języku łacińskim dosłownie: Rzeczy nowe). Z jednej strony potępił w niej niepohamowaną chęć zysku cechującą kapitalizm, który doprowadza robotników do stanu „niemal niewolniczego”. Z drugiej przestrzegał przed socjalistami, którzy mamią ludzi hasłami równości i zniesienia własności prywatnej. Według Leona XIII społeczeństwo egalitarneegalitaryzmegalitarne nigdy wcześniej nie istniało i jego idea jest niemożliwa do zrealizowania. Hasła równości służą jedynie do wywoływania wrogości biednych do bogatych, a własność prywatna jest prawem naturalnym człowieka. Alternatywą dla walki klas miał być, według Rerum novarum, powrót do korzeni chrześcijaństwa, czyli solidaryzm społeczny oraz aktywna rola państwa.

Zadaniem państwa powinna być ochrona pracowników poprzez zagwarantowanie im minimalnej, ale godziwej płacy, prawa do niedzielnego odpoczynku, a także organizowania się w związki zawodowe. Państwo powinno też zorganizować system pomocy dla osób, które straciły pracę bądź nie mogą jej wykonywać z powodu choroby czy wieku. Tym samym Leon XIII wybrał trzecią drogę – wbrew liberałom uznał za konieczne zwiększenie roli państwa w kwestiach społecznych i ekonomicznych. W przeciwieństwie do socjalistów i komunistów poparł prawo własności i wskazał jako jedno z podstawowych praw człowieka. Dlatego Leona XIII uważa się za inicjatora nowoczesnej, społecznej nauki Kościoła, która w XX w. stała się podstawą nurtu politycznego nazywanego chrześcijańską demokracjąchrześcijańska demokracjachrześcijańską demokracją.

Słownik

Słowa kluczowe

liberalizm, kapitalizm, anarchizm, nacjonalizm, rasizm, rewolucja, konserwatyzm, socjalizm, socjaldemokracja, komunizm, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.

Bibliografia

A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Wydawnictwo Poznańskie, 2020.

J. W. Borejsza, Piękny wiek XIX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021.