Przeczytaj
Jak ma wyglądać przyszłe państwo polskie?
Przez prawie cały wiek XIX wśród polskich działaczy przetrwała wizja konieczności powrotu do granic przedrozbiorowych, czyli sprzed I rozbioru w 1772 roku. Do tego momentu na podstawie unii lubelskiej wykształciła się Rzeczpospolita Obojga Narodów, składająca się z Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak dzięki procesom polonizacyjnym rodów szlacheckich na Litwie oraz Rusi to Polacy stanowili najsilniejszą grupę na tych terenach, chociaż większość stanowiły warstwy chłopskie nieposiadające określonej świadomości narodowej. Dopiero pod koniec XIX w. zarysowały się silne różnice narodowościowe i konflikty na tym tle.
Legenda (od góry):
Granice Republiki (czarny pasek kreska‑kropka i gruby czerwony pasek pod nim)
Granice byłych guberni rosyjskich (czarny pasek kreska‑kropka i cienka czerwona linia pod nim)
Granice powiatu (przerywana czarna linia)
Państwa: Lettonie - Łotwa; Lithuanie - Litwa; Allemange - Niemcy; Pologne - Polska; Ukraine - Ukraina; Russie - Rosja; Ruthenie‑Blanche - Białoruś;Granice postulowane przez Białoruską Republikę Ludową w 1919 roku.
Czy granice Białoruskiej Republiki Demokratycznej pokrywają się z granicami dzisiejszej Białorusi? Odpowiedź uzasadnij.
Kiedy po I wojnie światowej Polacy zyskali szansę na odbudowę własnego państwa, jednym z najważniejszych zadań stało się określenie granic. Zdawali sobie sprawę, że podjęte przez nich kroki nie mogły być wynikiem własnych decyzji, konieczne było wzięcie pod uwagę wielu czynników, przede wszystkim postanowień mocarstw zachodnich. Polskie interesy stały także w sprzeczności z celami innych narodów, które próbowały znaleźć sobie miejsce w nowym układzie politycznym. Ukraińcy, Litwini oraz Białorusini dążyli do utworzenia własnych państw, jednak ich potencjalne granice pokrywały się z planami terytorialnymi Polski i Rosji. Konsensus zadowalający wszystkie strony wydawał się niemożliwy.
W tym samym czasie kształtowały się także programy dwóch największych polskich sił politycznych, z których wywodzili się Roman Dmowski (Liga Narodowa) oraz Józef Piłsudski (Polska Partia Socjalistyczna). Obu stronnictwom przyświecał ten sam cel: odzyskanie niepodległości, mimo to coraz wyraźniej zarysowywały się między nimi różnice w postrzeganiu kształtu przyszłego państwa polskiego. Socjaliści, związani z Józefem Piłsudskim, widzieli Polskę jako nowoczesną wersję I Rzeczypospolitej. Postulowali koncepcję federacyjną – odbudowę państwa w granicach sprzed rozbiorów, ale wielonarodowego, z powiązanymi federacją częściami. W ten sposób, przynajmniej częściowo, zamierzali uwzględnić interesy innych narodów. Endecy, związani z Romanem Dmowskim, proponowali z kolei koncepcję inkorporacyjną. Zakładali oni włączenie (inkorporację) w granice Polski terenów zamieszkiwanych w większości przez ludność polską bądź tych, na których Polacy stanowili elitę gospodarczą, polityczną i kulturalną. Pozostałe narody miały zostać poddane asymilacji w granicach Polski albo wchłonięte przez Rosję. Uważali, że narody te nie są na tyle rozwinięte, aby wykształcić własne państwa, a dzięki „oddaniu” ich Rosji Polska zyska cennego sojusznika.
Między realizmem a idealizmem – idea federacyjna i inkorporacyjna po I wojnie światowej
Obie koncepcje wschodniej granicy Polski ewoluowały pod wpływem przemian zachodzących w Europie po 1914 roku. Jedna z zasadniczych różnic w stanowiskach obu obozów dotyczyła tego, kogo uważano za większego wroga. Józef Piłsudski upatrywał zagrożenie przede wszystkim w Rosji, dlatego jego celem stało się oddzielenie się od niej państwami buforowymi (Ukrainą, Litwą i Białorusią), z którymi Polska byłaby ściśle połączona. Uważał, że sami Polacy stanowią zbyt małą siłę i potrzebują sojuszników.
Józef Piłsudski. Jakim Go znałemPlany Komendanta na wschodzie wiązały się z jego koncepcją „Wielkiej Polski”, wymagającą liberalnego traktowania sprawy ziem dawnego W. Ks. Litewskiego i Ukrainy. Tę „Wielką Polskę” przeciwstawił on endeckiej koncepcji „Małej Polski”, nacjonalistycznej, odstręczającej od siebie sąsiadów wschodnich, którzy powinni byli garnąć się ku „Wielkiej Polsce” i skupić się przy niej jako przy naturalnym protektorze wobec niebezpieczeństwa rosyjskiego.
Indeks górny Połącz koncepcje “Wielkiej Polski” i “Małej Polski” z odpowiednimi ideami: inkorporacyjną i federacyjną. Indeks górny koniecPołącz koncepcje “Wielkiej Polski” i “Małej Polski” z odpowiednimi ideami: inkorporacyjną i federacyjną.
Źródło: Leon Wasilewski, Józef Piłsudski. Jakim Go znałem, Warszawa 1935, s. 172.
Dla Romana Dmowskiego z kolei największym potencjalnym zagrożeniem były Niemcy. Uważał, że tylko silne, jednolite narodowo państwo będzie w stanie przeciwstawić się wrogowi. Przekonywał, że najwyżej 1/3 ludności Polski mogą stanowić mniejszości narodowe.
Program Związku Ludowo-Narodowego uchwalony przez Zjazd 8.000 delegatów z całej Polski w dniu 27 października 1919 r. w WarszawieZwiązek Ludowo‑Narodowy całą ku temu kieruje energię, by granice Polski objęły wszystkie ziemie, na których ludność Polska liczbą czy cywilizacją góruje, i by Polska miała trwałe oparcie o morze. Odstępowanie jakiejkolwiek z tych ziem innym narodom, by za tę cenę pozyskać ich przyjaźń, jest niedopuszczalne. Związek Ludowo‑Narodowy sprzeciwia się stanowczo pomysłom odtworzenia historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego, tylko unią złączonego z Polską, i odstąpienia mu ziem, wyzwolonych krwią polską i siłą oręża polskiego. Ziemie te, zgodnie z wolą ich ludności, domagającej się wyraźnie zupełnego zespolenia z Polską, muszą wejść do Państwa Polskiego jako jego część nierozdzielna. […] ZLN pracować będzie wytrwale, by Rzeczpospolita jako całość miała wyraźnie polski charakter.
Indeks górny Jaką koncepcję popiera Związek Ludowo‑Demokratyczny - federacyjną czy inkorporacyjną? Uzasadnij swoją odpowiedź. Indeks górny koniecJaką koncepcję popiera Związek Ludowo‑Demokratyczny - federacyjną czy inkorporacyjną? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Źródło: Program Związku Ludowo-Narodowego uchwalony przez Zjazd 8.000 delegatów z całej Polski w dniu 27 października 1919 r. w Warszawie, dostępny w internecie: polona.pl.
Słabością obu koncepcji było nieuwzględnienie dążeń i aspiracji innych narodów. Litwini, Białorusini i Ukraińcy dążyli do utworzenia własnych państw. Sojusz z Polską oznaczałby dla nich powrót do sytuacji sprzed zaborów i uzależnienie się od Rzeczypospolitej. Po drugiej stronie sporu stała także Rosja bolszewicka, która blokowała ideę federacyjną przez zawieranie własnych sojuszy z tymi narodami. Głosiła ona tzw. koncepcję samookreśleniasamookreślenia, czyli prawa każdego narodu do rozporządzania swym losem, w rzeczywistości jednak dążyła do utworzenie republik sowieckich zależnych od komunistów rosyjskich (bolszewików).
Realizacja idei
Zarówno zwolennicy koncepcji federacyjnej, jak i koncepcji inkorporacyjnej podjęli próby realizacji swoich idei. Józef Piłsudski działał bezpośrednio na spornym terytorium. Jednym z kierunków polityki wschodniej, opartej na federacyjnej koncepcji Piłsudskiego, stało się utworzenie Zarządu Cywilnego Ziem WschodnichZarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (ZCZW) na terytorium byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, funkcjonującego od 19 lutego 1919 do 9 września 1920 r. Innymi próbami zwrócenia się bezpośrednio do ludności były odezwy Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (22 kwietnia 1919 r.) oraz Do wszystkich mieszkańców Ukrainy (26 kwietnia 1920 r.), w których Naczelnik Państwa podkreślał konieczność porozumienia i współpracy przeciwko wrogowi – Rosji bolszewickiej. Po fiasku rozmów polsko‑litewskich najwięcej nadziei budził sojusz z Ukraińską Republiką LudowąUkraińską Republiką Ludową zawarty w kwietniu 1920 roku.
Roman Dmowski z kolei forsował swój plan na arenie międzynarodowej jako przewodniczący Komitetu Narodowego PolskiegoKomitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Jeszcze w trakcie I wojny światowej zabiegał o uznanie koncepcji inkorporacyjnej. Był także (wraz z Ignacym Paderewskim) delegatem Polski podczas konferencji pokojowej w Paryżu, gdzie miał szansę przedłożyć projekt nakreślający dokładną granicę wschodnią, nazwaną linią Dmowskiego.
Memoriał o terytorium państwa polskiego złożony sekretarzowi stanu Balfourowi w Londynie w końcu marca 1917 rokuOdbudowanie Polski w jej granicach z roku 1772 nie jest bodaj możliwe dzisiaj i nie dałoby bardzo silnego państwa. Podstawą siły Polski jest obszar, na którym masa ludności mówi po polsku, jest świadoma swej narodowości polskiej i przywiązana do polskiej sprawy. […] Z drugiej strony, w państwie rosyjskim, na wschód od obszaru językowego polskiego leży ogromny kraj z ludnością dwudziestopięciomilionową, który należał do dawnej Polski (w roku 1772) i gdzie Polacy są w mniejszości od 35 do 5%. Masa ludności mówi po litewsku lub po białorusku na północy, po małorusku [ukraińsku] zaś na południu. Prawda, że mniejszość polska przedstawia tam kulturę i zamożność; że cywilizacja polska wbrew wrogim wysiłkom rządu rosyjskiego przeważa na tym obszarze; że cywilizacja rosyjska jest bezsilna i niezdolna do prowadzenia kraju po drodze postępu – jedynym czynnikiem postępu jest polskość; wreszcie, że masa ludności nie jest przywiązana do Rosji. Niemniej przeto, masy w tym kraju stanowiłyby pole dla agitacji przeciwpolskiej i skutkiem swej liczby mogłyby się stać niebezpieczeństwem dla spójności państwa polskiego. Nie wynika stąd, żeby cały ten obszar miał pozostać w granicach państwa rosyjskiego. Północno‑zachodnia jego część z Wilnem – gdzie Polacy są silniejsi niż w innych częściach (gubernia wileńska posiada 35% ludności polskiej i jest reprezentowana w Dumie wyłącznie przez Polaków) i gdzie masa ludności składa się z trzech żywiołów: Polaków, Litwinów (rzymskich katolików) oraz Biało- i Małorusinów […] wcielana do państwa polskiego stałaby się krajem szybko postępującym i powiększyłaby znacznie siłę państwa polskiego. Po tej inkorporacji Rosja pozostałaby w posiadaniu blisko dwóch trzecich tego dawnego kraju polskiego; zachowałaby w przybliżeniu to, co zabrała w pierwszym i drugim rozbiorze.
Indeks górny W jaki sposób Roman Dmowski proponuje podział spornych terytoriów pomiędzy Polskę oraz Rosję? Co miałoby być głównym wyznacznikiem? Indeks górny koniecW jaki sposób Roman Dmowski proponuje podział spornych terytoriów pomiędzy Polskę oraz Rosję? Co miałoby być głównym wyznacznikiem?
Źródło: Memoriał o terytorium państwa polskiego złożony sekretarzowi stanu Balfourowi w Londynie w końcu marca 1917 roku, [w:] Roman Dmowski, Wybór pism, Poznań 2014, s. 631.
Propozycje mocarstw zachodnich
Koncepcja wschodniej granicy Polski nie była wyłącznie sprawą wewnątrzpaństwową. Zwycięzcy I wojny światowej od stycznia 1919 r. debatowali nad kształtem przyszłej Europy, który miałby jej zapewnić bezpieczeństwo i równowagę sił. W dniu 28 czerwca 1919 r. doszło do podpisania w Wersalu traktatu pokojowego kończącego wojnę, jednak nie zdołano ustalić wschodniej granicy państwa polskiego. Z jednej strony silne państwo polskie byłoby przeciwwagą dla Niemiec, z drugiej starano się uniknąć konfliktu z Rosją. Mocarstwa zachodnie wysunęły więc doraźną i tymczasową propozycję. W lipcu 1920 r., w obliczu konfliktu polsko‑bolszewickiego, brytyjski minister spraw zagranicznych lord George Curzon przesłał do Moskwy notę z propozycją rozejmowej granicy. Linia ta została nazwana linią Curzonalinią Curzona, choć najprawdopodobniej to nie on był jej pomysłodawcą. Przebiegała od Grodna przez Niemirów, Brześć i Dorohusk, na wschód od Hrubieszowa, dalej do Kryłowa, skąd na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla, aż do Karpat. Pokrywa się ona z obecną wschodnią granicą Polski.
Mimo iż najwięcej uwagi poświęcono granicy między Polską a Rosją, niepewne były także losy Galicji Wschodniej. Od listopada 1918 r. na tym terenie trwały walki między wojskami polskimi a Zachodnioukraińską Republiką LudowąZachodnioukraińską Republiką Ludową. Obradujące od stycznia 1919 r. mocarstwa ententyententy przedstawiły linię demarkacyjnąlinię demarkacyjną na czas zawieszenia broni. Granica ta została nazwana od nazwiska francuskiego generała, szefa misji mediacyjnej, linią Barthélemy’ego. Biegła wzdłuż Bugu do miejscowości Kamionka Strumiłowa, następnie do Bóbrki, dalej wzdłuż linii kolejowej Bóbrka–Wybranka do Mikołajowa i wzdłuż linii kolejowej Lwów–Stryj do Karpat Wschodnich, gdzie kończyła się na granicy spornego terytorium.
Państwa koalicji nie spieszyły się również z uregulowaniem granicy polsko‑litewskiej, czekając na rozwój wojny domowej trwającej w Rosji. W lipcu 1919 r. państwa ententy nakreśliły tymczasową linię demarkacyjną oddzielającą wojska polskie i litewskie wzdłuż Niemna, na linii kolejowej Grodno–Wilno–Dyneburg. Projekt ten został nazwany linią Fochalinią Focha.
Dwa lata później, 18 marca 1921 r., Polska podpisała w Rydze układ pokojowy z Rosją Sowiecką i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Sowiecką kończący wojnę polsko‑bolszewicką i określający przebieg granicy wschodniej. Konferencja Ambasadorów uznała wschodnią granicę 14 marca 1923 r., dzień później podpisano dodatkowy protokół do traktatu wersalskiego, który ostatecznie to potwierdził.
Słownik
(z fr. entente – porozumienie) przymierze Wielkiej Brytanii, Francji oraz Rosji, które swoje źródło miało jeszcze w XIX w.; podczas I wojny światowej do państw tworzących trzon ententy na różnych etapach konfliktu dołączyło 25 krajów
polska organizacja polityczna założona 15 sierpnia 1917 r. w Lozannie; jako stałą siedzibę obrała Paryż; celem Komitetu była odbudowa państwa polskiego z pomocą państw ententy; do jego głównych przedstawicieli należeli Roman Dmowski oraz Ignacy Paderewski
linia oddzielająca wojska polskie i bolszewickie opisana w nocie dyplomatycznej wystosowanej w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Curzona do Gieorgija Cziczerina, Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych RFSRS (Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej); faktycznym twórcą tego podziału był Lewis Bernstein Namier (właściwie Ludwik Niemirowski), ekspert ds. Europy Środkowo‑Wschodniej w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych; podczas konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie i Poczdamie przyjęto ją jako podstawę do wyznaczenia powojennej granicy polsko‑sowieckiej
(z hiszp. demarcación – odgraniczenie, od demarcar – wyznaczać granicę) linia, która ma oddzielać walczące armie (w czasie rozejmu) albo obce terytoria (do momentu ostatecznego ustalenia przebiegu granicy)
linia demarkacyjna wytyczona przez francuskiego marszałka Ferdynanda Focha, zatwierdzona przez państwa ententy 26 lipca 1919 r.; miała zakończyć konflikt zbrojny między Polską a Litwą o sporne tereny
zasada polityczna, przyznająca wszystkim narodom prawo do tworzenia i posiadania własnej państwowości oraz do swobodnego określania statusu politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturowego
międzynarodowy organ wykonawczy traktatu pokojowego po zakończeniu I wojny światowej
państwo powstałe w wyniku I wojny światowej. Ukraińska Centralna Rada Ludowa proklamowała niepodległość Ukrainy 22 stycznia 1918 r. Pod władzą UCR znalazły się obszary guberni: kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej, czernihowskiej, połtawskiej, charkowskiej, katerynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej bez Krymu. Na terenie guberni kurskiej, woroneskiej i chełmskiej o ostatecznej granicy miały zadecydować plebiscyty. 29 kwietnia 1918 r. były adiutant cara Mikołaja II Pawło Skoropadski wraz z popierającymi go Niemcami dokonał zamachu stanu i proklamował powstanie państwa ukraińskiego. 14 grudnia kolejnego przewrotu dokonał Symon Petlura, przywracając URL. W maju 1919 r. po zajęciu Kijowa przez bolszewików rząd ukraiński zawarł porozumienie z Polską. W wyniku wybuchu wojny polsko‑ukraińsko –bolszewickiej w listopadzie 1920 r. Armia Czerwona pokonała wojska URL, które wycofały się do Polski
państwo powstałe w wyniku I wojny światowej. W obliczu klęski monarchii austro‑węgierskiej ZURL ogłosiła niepodległość 1 listopada 1918 r. jako Państwo Ukraińskie. 13 listopada 1918 r. Ukraińska Rada Narodowa przyjęła nazwę Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Państwo obejmowało większość terenu Galicji Wschodniej, jego granice jednak nie były trwałe z powodu wojny z Polską. W styczniu 1919 r. ZRL połączyła się z Ukraińską Republiką Ludową, zachowując autonomię jako Zachodni Obwód Ukraińskiej Republiki Ludowej. ZURL przetrwała do lipca 1919 r., kiedy to wojska polskie wyparły Ukraińską Armię Halicką za rzekę Zbrucz
administracja cywilna powołana na terenie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajętym przez Wojsko Polskie w latach 1919–1920
Słowa kluczowe
koncepcja inkorporacyjna, koncepcja federacyjna, linia Curzona, linia Dmowskiego, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
Myśl polityczna Józefa Piłsudskiego, red. W. L. Ząbek, Warszawa 2007.
R. Dmowski, Wybór pism, t. 1, Poznań 2014.
A. Wasilewski, Granica lorda Curzona. Polska granica wschodnia od Wersalu do Schengen (traktaty, umowy, przejścia graniczne, podróżni, wizy), Toruń 2003.
L. Wasilewski, Józef Piłsudskim jakim go znałem, Warszawa 1935.