Odporność

Dla patogenówpatogenypatogenów, czyli czynników chorobotwórczych, organizm człowieka jest idealnym siedliskiem, zapewniającym dostęp do pożywienia oraz bezpieczne miejsce do wzrostu i rozwoju. Są wśród nich wirusy, bakterie, grzyby chorobotwórcze, pasożytnicze protisty i robakirobakirobaki.

Zdolność organizmu do rozpoznawania patogenów i obrony przed nimi określa się jako jego odporność. Za zwalczanie patogenów odpowiedzialny jest układ odpornościowy (układ immunologiczny).

Ważną funkcją układu odpornościowego jest odróżnianie własnych cząsteczek od obcych. Substancje, które wywołują reakcję zaatakowanego organizmu, noszą nazwę antygenówantygenyantygenów. Reakcję organizmu na kontakt z antygenami nazywa się odpowiedzią immunologicznąodpowiedź immunologicznaodpowiedzią immunologiczną. Jedną z jej form jest wytworzenie specyficznych białek, tzw. przeciwciałprzeciwciałaprzeciwciał.

Antygeny

Organizm człowieka broni się przed antygenami dzięki dwóm rodzajom odporności: wrodzonej i nabytej.

Odporność wrodzona (nieswoista)

Z odpornością wrodzoną przychodzimy na świat. Jest to system zabezpieczeń zapobiegający wnikaniu do organizmu wszelkich czynników chorobotwórczych, które mogłyby zaburzyć jego równowagę. Nie ma znaczenia, czy organizm miał już kontakt z patogenem czy nie. Odporność wrodzona jest nieswoista, czyli nie jest nacelowana na konkretny rodzaj patogenu, ale rozpoznaje ich cechy wspólne – odpowiedź immunologiczna na atak czynników chorobotwórczych jest natychmiastowa i zawsze taka sama. Mechanizm ten opiera się na barierach obrony zewnętrznej i wewnętrznej.

W obronie organizmu uczestniczą też tzw. białka układu dopełniaczabiałka układu dopełniaczabiałka układu dopełniacza i białka ostrej fazybiałka ostrej fazybiałka ostrej fazy. Substancje te zlepiają obce komórki (aglutynują) lub je otaczają (opłaszczają), co ułatwia komórkom żernym fagocytozęfagocytozafagocytozę. Ponadto komórki fagocytujące wysyłają substancje, np. cytokinycytokinycytokiny, które są sygnałem do uruchomienia procesów odporności swoistej, czyli trzeciej linii obrony.

Odporność nabyta (swoista)

Rqz0h8nXF3uSa1

Zdjęcie przedstawia strzykawkę z igłą wypełnioną zielonym płynem.

Odporność nabyta powstaje w trakcie życia osobniczego. Wykształca się w każdym organizmie dzięki bezpośrednim kontaktom z określonymi patogenami, dlatego jest specyficzna. Mechanizmy odporności swoistej, zwane trzecią linią obrony, zostają uruchomione wtedy, gdy zawiodą pierwsze dwie linie obrony organizmu, czyli bariery zewnętrzne i nieswoista obrona wewnętrzna. Odporność swoista związana jest ze specyficznymi reakcjami odpornościowymi zachodzącymi w organizmie po wniknięciu patogenów. Reakcje te są zawsze skierowane przeciwko konkretnym czynnikom chorobotwórczym. Ich uruchomienie wymaga pewnego czasu.

W mechanizmie odporności swoistej biorą udział limfocyty T i B – komórki układu odpornościowego – oraz przeciwciała produkowane przez limfocyty B. Limfocyty T uczestniczą w tzw. odpowiedzi komórkowej, która polega na uwalnianiu substancji niszczących zainfekowane komórki (bez udziału przeciwciał). Limfocyty B (pobudzane przez limfocyty T) wytwarzają przeciwciała, czyli białka o określonej budowie przystosowanej do rozpoznawania i unieczynnienia konkretnego antygenu – tym samym komórki te uczestniczą w odpowiedzi humoralnejodpowiedź humoralnaodpowiedzi humoralnej.

Ciekawostka

R1ZkyLqni0KPW1

Ilustracja przedstawia średniowieczny fresk ukazujący spotkanie ojców teorii humoralnej – Hipokratesa i Galena. Siedzą naprzeciwko siebie. Mają długie białe włosy i długie białe brody. Mężczyzna po prawej stronie gestykuluje. Przy mężczyznach są dwie tablice z napisami po łacinie.

Termin „humoralny” ma swoje początki w medycynie starożytnej. U jej podstaw leżało przekonanie o istnieniu płynów ciała (humorów), które przepływają przez organizm, a ich wzajemne stosunki wpływają na zdrowie i temperament. Teoria humorów funkcjonowała przez blisko tysiąc lat i w połowie XIX w. została obalona, jednak z jej elementami można się spotkać w aktualnej terminologii medycznej. Przykładem jest „katar”, którego źródłosłów pochodzi z greki: kata – w dół i rhein – płynąć.

Odporność wrodzona a odporność nabyta

Indeks górny Opracowanie zmienione na podstawie: Neil Campbell i in., Biologia, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2014. Indeks górny koniec^{Opracowanie zmienione na podstawie: Neil Campbell i in., Biologia, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2014.}

Zarówno w odporności wrodzonej (nieswoistej), jak i nabytej (swoistej) kluczową rolę odgrywają makrofagi – duże komórki żerne powstające z monocytówmonocytymonocytów. Jako narzędzie odporności wrodzonej rozpoznają one, pochłaniają i niszczą patogeny. Jako narzędzie odporności nabytej – umieszczają na powierzchni swojej błony antygeny charakterystyczne dla zniszczonego patogenu, prezentując je limfocytom T. Uruchamiają w ten sposób mechanizm trzeciej linii obrony, czyli odpowiedź komórkową.

Odporność swoista czynna i bierna

Odporność swoistą człowiek rozwija przez całe życie, a uzyskuje ją w sposób czynny lub bierny: odporność czynna jest samodzielnie wytwarzana przez organizm, bierna zaś wykształca się po wprowadzeniu do organizmu gotowych przeciwciał, które są skierowane przeciw konkretnym antygenom. Oba rodzaje odporności można nabyć w sposób naturalny bądź sztuczny.

R6vtCepXgYaHP

Zdjęcie przedstawia dziecko chore na ospę wietrzną z charakterystycznymi krostkami na twarzy. Krosty są czerwone.

R8C3KwjrOFhfD

Zdjęcie przedstawia podanie szczepionki w ramię.

Rz5GGPcvid2Yd

Zdjęcie przedstawia niemowlę karmione piersią.

RI1mGNo7WTmGx

Zdjęcie przedstawia strzykawkę z igłą oraz małe szklane butelki z surowicą. W butelkach znajduje się niebieski, zielony, jasnozielony i czerwony płyn.

Słownik