Zwięzła fabuła

NowelanowelaNowela ukształtowała się najpierw jako opowiadanie ustne przekazywane w przyjacielskim gronie słuchaczy. Podstawowym wymogiem gatunku była zwięzłość – musiała dać się opowiedzieć w czasie jednego spotkania. Tę właściwość zachowują również nowele utrwalone w formie pisanej. Twórcy doby pozytywizmu nie trzymali się jednak ściśle reguł gatunkowych, dlatego wiele z ich utworów trudno jednoznacznie zaklasyfikować. Rozbudowanie treści może przerodzić nowelę w szkic powieściowyszkic powieściowyszkic powieściowy, a niekiedy nawet w powieść.

Jednowątkowość

W noweli wydarzenia zostają skondensowane, a wątki poboczne ograniczone, choć autorzy nie rezygnują z nich całkowicie. Poetyka realizmu zainspirowała wprowadzanie do nowel wydarzeń, postaci i innych szczegółów nieistotnych z punktu widzenia rozwoju fabuły, ważnych jednak ze względu na wiarygodność realiów świata przedstawionego. Jako przykład tej tendencji można przywołać Kamizelkę Bolesława Prusa i drobiazgowo opisane spotkanie narratora z handlarzem:

Rtu5AdF4S7fiK

Obraz przedstawia czterech mężczyzn znajdujących się w ciemnym pomieszczeniu. Trzech siedzi przy stole, czwarty siedzi nieco obok i gra na jakimś instrumencie. Pod krzesłem jednego z mężczyzn leży pies. Wszyscy mężczyźni ubrani są w proste stroje.

Wyrazisty bohater

Główna postać noweli otrzymuje najczęściej prostą, lecz wyrazistą osobowość. Pozytywistyczne nowele opisywały zazwyczaj losy bohaterów pochodzących z nizin społecznych, reprezentatywne dla swojego środowiska, podejmujące działania właściwe dla ich klasy czy grupy społecznej. Przykładem takiej postaci jest biedna nauczycielka Joanna Lipska z noweli Elizy Orzeszkowej A… B… C…:

Współczesna tematyka

Noweliści opowiadają zazwyczaj o wydarzeniach z życia codziennego, osadzonych w czasach dla autora teraźniejszych lub w niedalekiej przeszłości. W dobie pozytywizmu popularnością cieszyły się nowele o tematyce wiejskiej, uprzywilejowanymi bohaterami byli chłopi, robotnicy oraz dzieci – zazwyczaj cierpiące biedę, ale równie często obdarzone szczególną cechą lub talentem. Krzywdę ludzką ukazywano też wielokrotnie w nowelach realizujących założenia literatury filantropijnejliteratura filantropijnaliteratury filantropijnej, według których utwór miał skłaniać czytelników do zmiany postawy i zwracać uwagę na problemy społeczne. Wiele takich nowel napisała Eliza Orzeszkowa, czasem wprost informując czytelnika o swoich intencjach, jak na przykład w Obrazku z lat głodowych:

Punkt kulminacyjny

W klasycznej noweli opisywane wydarzenia są silnie udramatyzowane i prowadzą do niespodziewanego zakończenia. Napięcie jest budowane ze sceny na scenę aż do wyrazistego punktu kulminacyjnego, wyróżniającego się na tle pozostałych wypadków. W noweli Henryka Sienkiewicza Janko Muzykant będzie to sięgnięcie przez tytułowego bohatera po dworskie skrzypce, w noweli Marii Konopnickiej Nasza szkapa – pogrzeb matki młodego narratora utworu.

Sokół noweli

R1YKiXc9CnPHm1

Obraz przedstawia ciemnowłosego, brodatego mężczyznę, głaszczącego sokoła. Sokół siedzi na rękawicy sokolniczej.

Sokół nowelisokół noweliSokół noweli pełni rolę motywu przewodniego. Może nim być przedmiot, zwierzę lub charakterystyczne zdanie, fraza, słowo. Sokół wpływa na bieg wydarzeń, spaja je ze sobą i zazwyczaj jest bardzo istotny w zdarzeniu kulminacyjnym. Określenie to odnosi się do noweli Giovanniego Boccaccia, w której tytułowy sokół staje się przyczyną smutku bohaterów utworu. Jego właściciel, Federigo, nie mając czym poczęstować ukochanej Monny Giovanny, z żalem przyrządza z niego potrawę. Dopiero później okazuje się, że kobieta przyszła do niego właśnie w sprawie sokoła, którego pragnął zobaczyć jej ciężko chory syn.

Nowelistyczne środki stylistyczne

Jednym z ulubionych zabiegów stylistycznych nowelistów jest retardacjaretardacjaretardacja, czyli opóźnianie momentu kulminacyjnego w celu zbudowania napięcia u czytelnika. Zatrzymanie akcji osiąga się zwykle poprzez wprowadzenie dodatkowego opisu. Ponadto twórcy nowel często operują kontrastem, co pomaga podkreślić charaktery postaci – ukazują skrajną odmienność ich losów, różne motywacje. Niekiedy wykorzystują też paralelę, dostrzegając odbicie historii bohaterów w zjawiskach przyrody, jak ma to miejsce na przykład w Kamizelce Bolesława Prusa. Tragiczny los biednego małżeństwa znajduje odzwierciedlenie w panującej pogodzie:

Najbujniejszy okres polskiej nowelistyki przypada na dobę pozytywizmu. Polscy twórcy, w tym Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka, znacząco rozwinęli ten gatunek, a ich dzieła powstawały równolegle do wybitnych utworów zagranicznych. Pozytywiści rezygnowali z bezpośredniego moralizowania – przesłanie tekstu miała ujawniać sama fabuła. Zainteresowani realizmem, starali się w przekonujący sposób przedstawić określone środowisko.

Polscy noweliści XX w. to m.in. Stefan Grabiński (zbiory nowel fantastycznych Na wzgórzu róż, Demon ruchu), Gustaw Herling‑Grudziński (Skrzydła ołtarza), Marek Nowakowski (Benek Kwiaciarz), a w ostatnich latach: Wojciech Chmielewski (Biały bokser), Paweł Sołtys (Mikrotyki), Katarzyna Michalczyk (Klub snów), Rafał Wojasiński (Olando) oraz Maciej Bielawski (Doktor Bianko i inne opowiadania).

Słownik