Dekomunizacja – sąd nad przeszłością

Podstawowym pojęciem związanym z rozliczeniem z komunistyczną przeszłością w Polsce jest sprawiedliwość okresu transformacjitranzycja, transformacja ustrojowatransformacji. Określenie to odnosi się do problemu, z jakim borykają się społeczeństwa i państwa, w których autorytarny lub totalitarny reżim zastąpiono demokracją. Jednak nadal musi się ona zmierzyć z czasem, kiedy w państwie łamano podstawowe prawa i wolności człowieka, a przede wszystkim zadecydować, jak traktować ludzi odpowiedzialnych za te naruszenia.

Czy należy surowo ich ukarać i odsunąć od życia publicznegożycie publiczneżycia publicznego w nowym demokratycznym państwie? Z jednej strony wydaje się to oczywistym rozwiązaniem – winni powinni zostać ukarani. Nie można jednak zapominać, że „winą” obarczeni są nie tylko główni decydenci okresu komunizmu, ale także miliony ludzi „współpracujących” w jakimś stopniu z systemem, mniej lub bardziej z własnej woli. Trudno też całkowicie odciąć się od przeszłości i jednoznacznie negatywnie ocenić część historii państwa, która trwała niemal pół wieku. W tym czasie odbudowywano Polskę z powojennych zgliszczy i wychowały się dwa pokolenia Polaków, w tym wielu bez wątpienia wybitnych, choć być może nie zupełnie kryształowych, jeśli idzie o ich relacje z komunistycznymi władzami. Czy to także chcemy zapomnieć, wykreślić, odrzucić? To i wiele innych pytań stawiano w Polsce po 1989 r. i właściwie stawia się do dziś.

R60MZYVhBV9oW

Fotografia przedstawiająca zewnętrzną ścianę budynku, na której zawieszone są dwie prostokątne tablice z nazwą ulicy. Na górnej tablicy znajduje się napis: ulica Stanisława Staszica . Na dolnej tablicy znajduje się napis: ulica Małgorzaty Fornalskiej. Dolna tablica jest przekreślona czerwoną taśmą.

Dekomunizacja u sąsiadów

Jak z tym problemem poradzili sobie nasi sąsiedzi – państwa, w których również przed 1989 r. panował komunizm? Czesi i Niemcy wybrali, jak to określa Michał Krotoszyński, „model odpłatymodel odpłatymodel odpłaty”. Autor tak pisze o rozliczeniu z przeszłością w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej:

Również w Czechach przeprowadzono czystkę dekomunizacyjną:

Dekomunizacja w Polsce – brak konsekwencji

W Polsce zastosowano w niektórych obszarach dekomunizacjidekomunizacjadekomunizacji podobny do niemieckiego i czeskiego model odpłaty. W 1991 r. uchwalono ustawę, w której zdefiniowano zbrodnie stalinowskie, a w 1998 r. kolejną – m.in. o zbrodniach komunistycznychzbrodnia komunistycznazbrodniach komunistycznych. Nie dość konsekwentnie jednak uregulowano w polskim prawie bieg przedawnieniaprzedawnienieprzedawnienia takich zbrodni, co w efekcie skomplikowało procesy karne wobec osób podejrzanych o ich popełnienie. Wyroki skazujące wydane na podstawie tych przepisów usłyszeli jednak między innymi odpowiedzialni za przeprowadzenie pacyfikacji kopalni „Wujek”pacyfikacja kopalni „Wujek”pacyfikacji kopalni „Wujek” oraz organizatorzy stanu wojennego w Polsce.

Byłych funkcjonariuszy Służby BezpieczeństwaSłużba BezpieczeństwaSłużby Bezpieczeństwa weryfikowały specjalne komisje, a podstawą tej weryfikacji były zarówno ewentualne naruszenia praw człowieka, jakich się dopuszczali, jak i ich umiejętności oraz stan psychofizyczny. W odniesieniu do starszych funkcjonariuszy, którzy przekroczyli 55. rok życia, proces przybrał formę czystki, ponieważ niezwykle rzadko byli oni przez komisję weryfikowani pozytywnie. Instytucjonalna sankcja zastosowana wobec byłych funkcjonariuszy SB miała więc charakter odpłaty – z dolegliwością polegającą na zwolnieniu ze służby i brakiem ponownego zatrudnienia. Podobnej natury były również działania polegające na obniżeniu emerytur m.in. byłym członkom Wojskowej Rady Ocalenia NarodowegoWojskowa Rada Ocalenia NarodowegoWojskowej Rady Ocalenia Narodowego.

RuUMT0pEslHjh

Fotografia przedstawiająca wycinek z gazety, materiał prasowy zatytułowany Dekomunizacja to nasz obowiązek. Po prawej stronie zdjęcie mężczyzny w sile wieku, przedstawionego od piersi w górę. Postać ma okrągłą twarz, zakola, lekką siwiznę, wysokie czoło, zmarszczone brwi, zmrużone oczy, okulary, długi nos, szerokie usta. Jest ubrany w koszulę i marynarkę. Na szyi ma zawiązany krawat. Pod zdjęciem znajduje się informacja: Z dr. Jarosławem Szarkiem, prezesem Instytutu Pamięci Narodowej rozmawia Maciej Pieczyński. Obok znajduje się małe zdjęcie dziennikarza. Jest to łysiejący mężczyzna w sile wieku. Ma okrągłą twarz, wysokie czoło, jasne brwi i oczy, prosty nos, szerokie usta. Po lewej stronie tekst: MACIEJ PIECZYŃSKI: Na jakim etapie jest pańskim zdaniem – dekomunizacja? Ile zrobiono, ile jeszcze trzeba zrobić, aby pamięć narodowa o zbrodniach poprzedniego systemu utrwali ta się na dobre? DR JAROSŁAW SZANEK: Trudno mówić o jakimś etapie. Trwa proces dekomunizacji w przestrzeni publicznej, ale o wiele ważniejsza jest zmiana w obszarze świadomości społecznej, pamięci narodowej, a to proces długotrwały. Niektórzy twierdzą, że wychodzenie z systemu totalitarnego trwa tyle, ile funkcjonował sam system… To by znaczyło, że czekają nas jeszcze dwie dekady zmagania się z komunistyczną spuścizną. Niezbyt optymistyczna wizja. Zdaniem niektórych komunizm był tak diabelsko destrukcyjnym systemem, że nigdy się z niego do końca nie wychodzi. Coś w tym jest Dobrym przykładem jest wypaczona w dużej mierze pamięć o Wojciechu Jaruzelskim, który przez kilkadziesiąt lat swojego życia konsekwentnie realizował interesy sowieckie w Polsce i uczestniczył w tłumieniu wolnościowych aspiracji narodu – od lat 40. dwudziestego wieku, do stanu wojennego i funkcji ostatniego prezydenta PRL Badania socjologiczne pokazywały że ludzie, wbrew faktom, wciąż wierzyli w jego zmitologizowany życiorys. Dekomunizacja przesil ceni publicznej niekiedy zderza się z niezrozumieniem, jak ważna dla etosu państwa jest pamięć narodowa, nieskażona propagandą totalitaryzmu. Płacimy za dekady bylejakości i zaniechań, kiedy już w wolnej Polsce władzom nie przeszkadzały nazwy ku czci Świerczewskiego, Zawadzkiego i innych ludzi Stalina..

Polskie rozliczenie z okresem komunizmu miało jednak również charakter klaryfikacji historycznejmodel klaryfikacji historycznejklaryfikacji historycznej, czego przykładem są rozwiązania, jakie przyjęto w zakresie lustracji, czyli weryfikacji osób sprawujących najważniejsze funkcje państwowe pod względem ich współpracy ze służbami bezpieczeństwa. Osoby takie zostały zobowiązane do złożenia oświadczeń lustracyjnych dotyczących pracy lub współpracy z organami bezpieczeństwa PRLPolska Rzeczpospolita LudowaPRL. Badanie zgodności tych oświadczeń z prawdą powierzono Instytutowi Pamięci Narodowej, a konkretnie Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. W przypadku wątpliwości co do prawdziwości oświadczenia IPN może skierować do sądu wniosek o zbadanie sprawy w trybie karnym – z zarzutem o kłamstwo lustracyjne. Sankcją za dopuszczenie się kłamstwa lustracyjnego jest środek karny polegający na zakazie piastowania stanowisk objętych lustracją na czas od 3 do 10 lat.

Jak widać przyjęty w Polsce model dekomunizacji jest bardzo niekonsekwentny, co tylko przyczynia się do pogłębiania trudności z rozliczeniem okresu komunizmu. Do tego braku konsekwencji uregulowań prawnych w zakresie dekomunizacji przyczyniła się przede wszystkim tzw. polityka grubej kreski – to określenie zaczerpnięte z exposé Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego premiera demokratycznej Polski, oznaczające niechęć do pogłębionego rozliczenia zbrodni poprzedniego systemu, które należy „oddzielić grubą kreską” od współczesnej rzeczywistości społeczno‑politycznej.

Słownik