Od Starego do Nowego Państwa

Indeks dolny *daty pewne Indeks dolny koniec_{*daty pewne}
Indeks dolny Na podstawie: F. Taterka, Starożytny Egipt - tablice chronologiczne, w: Manethon z Sebennytos, Dzieje Egiptu, tłum. i oprac.  F. Taterka, Poznań 2017 (ze zmianami). I Indeks dolny koniec_{Na podstawie: F. Taterka, Starożytny Egipt - tablice chronologiczne, w: Manethon z Sebennytos, Dzieje Egiptu, tłum. i oprac.  F. Taterka, Poznań 2017 (ze zmianami). I}Indeks dolny nny podział dziejów starożytnego Egiptu np. A. Ziółkowski, Starożytność, PWN 2012, s. 114‑116. Indeks dolny koniec_{nny podział dziejów starożytnego Egiptu np. A. Ziółkowski, Starożytność, PWN 2012, s. 114‑116.}

Okres Starego Państwa

W nieznanych bliżej okolicznościach królowie Górnego EgiptuGórny EgiptGórnego Egiptu przejęli władzę nad całym krajem. Dokonanie to najczęściej przypisuje się Narmerowi (ok. 3000 r. p.n.e.), aczkolwiek istnieją powody przypuszczać, że zjednoczenie miało miejsce nieco wcześniej. Stolicą połączonego państwa stało się miasto Memfis, leżące na styku dawnych królestw, tuż przed rozwidleniem się Nilu w jego delcie. Ten pierwszy etap istnienia państwa egipskiego nazywamy okresem wczesnodynastycznym (XXX—XXVII w. p.n.e.). Badacze wyodrębnili go z dziejów Egiptu ze względu na niewielką liczbę źródeł w porównaniu do czasów późniejszych.

W czasach Starego Państwa (XXVII–XXII w. p.n.e.) władcy Egiptu prowadzili wyprawy wojenne na tereny Synaju oraz utrzymywali kontakty handlowe z Palestyną. Szczyt potęgi Egipt przeżywał za panowania faraonówfaraonfaraonów z IV dynastii: Snofru, Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa (XXVII–XXV w. p.n.e.). To właśnie z tego okresu pochodzą imponujące grobowce (piramidy) z terenów Gizy.

Stare Państwo upadło w XXII w. p.n.e. w wyniku najazdów plemion nubijskich, koczowników z otaczających Nil pustyń, oraz uniezależniania się lokalnych zarządców od władzy centralnej.

R2otrt04zFbL21

Ilustracja przedstawia wysokie nakrycie głowy. Przypomina kręgiel włożony do koszyka z jedną wysoką ścianką. Na przodzie sterczy cienki sznurek zakończony u góry rulonem.

Okres Średniego Państwa

Po ponad 100 latach zamętu politycznego Egipt został ponownie zjednoczony. Rozpoczął się stosunkowo krótki okres Średniego Państwa (XXI–XVIII w. p.n.e.). Architektem tego odrodzenia był faraon Mentuhotep II Nebhepetre, który na stolicę swego władztwa obrał położone daleko na południu miasto Teby. Czasy świetności Średniego Państwa przypadły na okres panowania władców z XII dynastii, kiedy to po raz kolejny przyłączono do Egiptu NubięNubiaNubię i rozpoczęto na szeroką skalę eksploatację tamtejszych złóż złota.

Krótkie odrodzenie państwa faraonów przerwało kolejne osłabienie władzy centralnej, jak również osiedlanie się azjatyckiego ludu Hyksosów w delcie Nilu. Górny Egipt pozostał w miarę niezależny, jednak chwała Średniego Państwa minęła bezpowrotnie.

RJnndQcWKrpbE

Ilustracja przedstawia mapę Egiptu. Od północy, brzegu Morza Śródziemnego oznaczono Dynastię Hyksosów, która rozrastała się na południe kraju, pozbawiając wpływów dynastie Abydos i Tebów. Od południa te same dynastie traciły swoje terytoria na rzecz Królestwa Kusz. Mapa pokazuje, jak zmniejszyło się ich terytorium w trakcie drugiego okresu przejściowego.

Okres Nowego Państwa

Egipt prawdziwie rozkwitł w czasach tzw. Nowego Państwa (XVI–XI w. p.n.e.). Władcom słynnej XVIII dynastii z Teb udało się zjednoczyć cały kraj, pokonać i zmusić do migracji wojowniczy lud Hyksosów, a także rozciągnąć swe panowanie na tereny Nubii oraz Syrii i Palestyny. Państwo faraonów stało się wówczas największym mocarstwem na Bliskim Wschodzie, z którego głosem liczono się we wszystkich ościennych krajach: w Mitanni, Babilonii oraz państwie Hetytów.

R1SKRgOw4dOZg1

Zdjęcie przedstawia głowę kobiety wyrzeźbioną w kamieniu. Na głowie jest nakrycie, które częściowo uległo zniszczeniu.

Swe największe sukcesy Egipt odnosił za panowania Totmesa III (XV w. p.n.e.), który podporządkował sobie wszystkie państwa LewantuLewantLewantu i podbił Nubię aż do IV KataraktykataraktaKatarakty. W tych walkach jego głównym przeciwnikiem było potężne wówczas państwo Mitanni położone na styku Azji Mniejszej, Syrii i Mezopotamii, które jednak uległo ekspansji wojowniczych Hetytów z północy ok. połowy XIV w. p.n.e. To właśnie z nimi walczył jeden z najsłynniejszych egipskich faraonów Ramzes II, który po wielkiej i nierozstrzygniętej bitwie pod Kadesz (1274 r. p.n.e.) podpisał z Hetytami traktat ustalający strefy wpływów obu mocarstw.

Po wygaśnięciu XX dynastii (XI w. p.n.e.) skończył się okres Nowego Państwa, a znaczenie Egiptu mocno spadło. Brakowało jednego ośrodka władzy, o tron walczyli kolejni pretendenci, a poszczególne regiony po raz kolejny zaczęły zyskiwać znaczną niezależność. Doszło do tego, że w X w. p.n.e. kraj faraonów dostał się we władanie obcej – libijskiej – dynastii. 200 lat później władzę nad Egiptem zdobyli z kolei królowie nubijskiego państwa Kusz. W następnych wiekach kraj faraonów był obiektem ekspansji kolejno Asyrii, Persji i wreszcie Macedonii Aleksandra Wielkiego.

RFNzUUBlEc7nI

Ilustracja przedstawia mapę Bliskiego Wschodu. Na południu oznaczono Egipt z najważniejszymi krainami nad morzem i wzdłuż rzeki Nil: Kanaan, Amurru, Memfis, Teby, Kusz i Punt. Na wschodzie basenu Morza Śródziemnego oznaczono tereny Mitanni z głównym miastem Waszuganni, Babilonia Kasytów z głównym miastem Babilon, Elam z głównym miastem Suza oraz Państwo starohetyckie z głównym miastem Hattusa.

Egipcjanie i ich państwo

RB8KbLRvkKdpD1

Ilustracja przedstawia kamienną tablicę z wyrytymi różnymi symbolami. Widać ptaki, narzędzia, rośliny i naczynia. Tablica ma trzy rzędy symboli.

Na czele państwa egipskiego stał król, którego za starożytnymi Grekami nazywamy faraonem. Był on władcą absolutnym, pełniącym władzę z woli bogów, a przy tym najwyższym kapłanem i naczelnym wodzem. W sprawowaniu rządów pomagał faraonowi rozbudowany aparat urzędniczy, któremu przewodził urzędnik określany jako czati lub wezyrwezyrwezyr. W jego gestii znajdowało się nie tylko kontrolowanie biurokracji centralnej, lecz także nadzór nad nomarchami, czyli wyższymi urzędnikami zarządzającymi poszczególnymi regionami Egiptu (nomami). Jednakże skuteczna kontrola wezyrów nad nomarchami bywała niemożliwa. Powstawały wręcz lokalne dynastie wezyrów, którzy panowali w swych domenach niczym faraon nad całym krajem. Było to źródłem wielu niepokojów i kryzysów państwa.

R1NXaLtrMQVEh

Ilustracja przedstawia kawałek papirusu z kolorowymi rysunkami postaci. Na górze widać ludzi siedzących jeden za drugim z krzyżami w rękach modlącymi się przed egipskim kapłanem. Na dole widać kilku ludzi ubranych w starożytne stroje. Niektórzy mają maski zwierząt na głowach. Jedni trzymają się za ręce, inni budują konstrukcje jeszcze inni rozmawiają.

Poza tzw. arystokracją urzędniczą (m.in. dowódcy wojskowi, kapłani) do korpusu urzędniczego należeli urzędnicy niższego stopnia: pisarze, poborcy podatkowi i dowódcy garnizonów. Niżsi urzędnicy, podobnie jak lekarze, kupcy i rzemieślnicy, stanowili warstwę średnią egipskiego społeczeństwa, podczas gdy uprawiający ziemię chłopi sytuowali się na dole drabiny społecznej. Warto przy tym podkreślić, że drobni rolnicy byli wolnymi ludźmi, choć mieli obowiązek pracy w majątkach króla, arystokracji bądź stanu kapłańskiego. Niewolnicy natomiast stanowili margines egipskiego społeczeństwa i w większej liczbie pojawili się dopiero (jako jeńcy wojenni) po wielkich kampaniach epoki Nowego Państwa.

R1CavoSxBDKNu

Fotografia przedstawia posąg półnagiego mężczyzny siedzącego po turecku na kamiennej płycie. W rękach trzyma do połowy zwinięty kawałek papieru.

Egipski system wierzeń. Rewolucja Echnatona

Podobnie jak inne wierzenia bliskowschodnie religię egipską uznaje się za politeistyczną, co oznacza, że Egipcjanie, w przeciwieństwie np. do Izraelitów, czcili wielu bogów. Znamy imiona aż kilkuset bóstw, którym w różnych epokach i regionach Egiptu oddawano cześć. Każde z nich miało mniej lub bardziej określony charakter, specjalność, miejsce oddawania czci oraz przypisane symbole. Cechą charakterystyczną egipskiego panteonu był fakt, że wiele bóstw czczono pod postacią ludzi z głowami zwierząt, w Egipcie nie doszło bowiem do pełnej ich antropomorfizacji.antropomorfizacjaantropomorfizacji.

Mimo wielości i rozmaitego statusu egipskich bogów za najważniejszego spośród nich można uznać Amona‑Re, powstałego z połączenia tebańskiego Amona, boga powietrza i urodzaju, z Re, bogiem słońca czczonym w okolicach Delty Nilu. Niezwykłą popularnością, również poza granicami Egiptu, cieszyła się bogini miłości Izyda, której dziecko, Horus, uważane było za tożsame z osobą faraona. Prócz nich bardzo ważny był kult Ozyrysa, boga zaświatów i sędziego zmarłych. Warto tu dodać, że Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe, dlatego tak ważne było w ich kulturze budowanie okazałych grobowców (m.in. piramid), a także sztuka mumifikacji ciał.

Po śmierci i odpowiednio przeprowadzonej mumifikacji dusza zmarłego trafiała do zaświatów, gdzie przed trybunałem złożonym z czterdziestu bogów, którym przewodził Ozyrys, następował sąd nad jej życiem doczesnym. W swoich odpowiedziach duch zmarłego mógł posiłkować się „Księgą umarłych”, którą jego rodzina powinna była umieścić w grobowcu. Po tym „przesłuchaniu” bóg Anubis na jednej z szal wagi umieszczał serce zmarłego, na drugiej zaś – pióro, symbol prawdy. Jeśli waga nie przechyliła się na żadną ze stron, dusza trafiała do egipskiego odpowiednika raju, do królestwa Ozyrysa. W przeciwnym wypadku czekały ją męki odpowiednie do grzechów zmarłego.

W okresie Nowego Państwa faraon Amenhotep IV (XIV w. p.n.e.) podjął próbę wprowadzenia religii monoteistycznejmonoteizmreligii monoteistycznej (z grec. monos – jeden, theos – bóg) w miejsce dotychczasowych wierzeń egipskich. Za jedynego boga faraon uznał Atona, bóstwo tarczy słonecznej, sam zaś zmienił imię na Echnaton (Światłość Atona). Rozpoczęła się walka z dawnymi przekonaniami religijnymi: niszczono wizerunki innych bóstw i zamykano stare świątynie, a ich majątki przekazywano kapłanom Atona. Rewolucyjne zmiany nie przetrwały jednak swego inicjatora. Po śmierci Echnatona jego następcy wrócili do kultu starych bogów.

R1MLBlNDHDejR

Fotografia przedstawia kamienny posąg popiersia faraona. Ma wysokie nakrycie głowy z opadającymi na ramiona kawałkami materiału. Trzyma ręce skrzyżowane przed sobą.

Słownik

Słowa kluczowe

Amenhotep IV, Aton, Echnaton, Egipt, faraon, Totmes III, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, starożytny Egipt

Bibliografia

Oxford. Wielka Historia Świata, t. 3, Egipt, kraje sąsiednie: Nubia–Libia–Etiopia, Warszawa 2005.

A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.

Z. Kosidowski, Gdy słońce było bogiem, Warszawa 1966.

Herodot, Dzieje, tłum S. Hammer, 2015.