Czym jest globalizacja?

R9HYTZeCqPRFz1

Zdjęcie przedstawia młodą kobietę siedzącą przy stoliku i jedzącą dania z restauracji McDonald's. Na tacce są frytki, zapakowane kanapki, nuggesty i sos. Kobieta trzyma napój w kubku ze słomką. Na opakowaniach są napisy w języku rosyjskim. Drugą ręką kobieta podtrzymuje stojące na stoliku lustro, w którym się odbija. Nad stolikiem jest czerwony parasol.

GlobalizacjaglobalizacjaGlobalizacja to proces związany ze zjawiskiem zanikania granic i rosnących powiązań między społeczeństwami żyjącymi w różnych częściach świata. Jednym z aspektów tego złożonego procesu jest wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych, globalnych korporacji oraz przenikania się kultur w skali ogólnoświatowej. Według Anthony’ego Giddensa globalizacja to pewien rodzaj intensyfikacji relacji społecznych na skalę światową, dzięki której zjawiska regionalne, pozostające wprawdzie w oddaleniu geograficznym, wiążą się ze sobą i mają swoje odpowiedniki w innej części globuIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹.

Globalizacja może być rozpatrywana w co najmniej czterech formach.

Globalizacja jako czynnik unifikujący świat

RMS1KdbJssxfv1

Zdjęcie przedstawia czerwoną puszkę Coca-Coli z napisami w języku khmerskim.

Teorie globalizacji są zazwyczaj etnocentrycznym przejawem światopoglądu optującego za zachodnią wizją homogenizacjihomogenizacjahomogenizacji. Jedną z nich jest tzw. teoria makdonaldyzacjimakdonaldyzacjamakdonaldyzacji George'a Ritzera, według której restauracja fast food typu McDonald's jest najlepszą metaforą współczesnego społeczeństwa - jego cechami stały się bowiem: efektywność, kalkulatywność, przewidywalność i możliwość manipulacji. W tym samym nurcie zawiera się teoria koka‑kolonizacji, bo tak naprawdę coca‑cola skolonizowała dziś cały świat i stała się symbolem zachodniego konsumpcjonizmu. Podobnie rozpatrywać możemy disneizacjędisneizacjadisneizację, odwołującą się bezpośrednio do teorii hiperrzeczywistościhiperrzeczywistośćteorii hiperrzeczywistości Jeana Baudrillarda i określającą Disneyland jako najlepszy przykład symulakrusymulakrsymulakru. Marshal McLuhan wprowadził z kolei określenie „globalna wioskaglobalna wioskaglobalna wioska”, wskazując tym samym, że za sprawą nowych technologii świat skurczył się do rozmiarów symbolicznej wioski.

Globalizacja jako czynnik partykularyzujący świat

RHIkVrWHBiHs41

Zdjęcie przedstawia talerz, na którym leży przecięta wpół bagietka wypełniona warzywami i wędliną oraz dwie sajgonki.

Globalizacja nie zawsze jednak oznacza ujednolicenie i homogenizację. Samuel Huntington stwierdził, że wiąże się ona z kształtowaniem się systemu heteronomicznego. Koresponduje z tym teoria mówiąca, że społeczeństwa niezachodnie, po okresie fascynacji techniką i kulturą, którą otrzymały od Zachodu, przeżywają okres powrotu do własnych wartości i redefiniują swoją kulturę, odnosząc ją do lojalności. Jest to również zbieżne z teorią kreolizacjikreolizacjakreolizacji, czyli hybrydyzacji pojęć i zjawisk wynikającej bezpośrednio ze spotkania odmiennych wartości kulturowych. IndygenizacjaindygenizacjaIndygenizacja i kreolizacja znane są także pod pokrewnym pojęciem glokalizacjiglokalizacjaglokalizacji, spopularyzowanej przez Rolanda Robertsona - zwraca on uwagę, że tak naprawdę jedyną perspektywą trafnie opisującą globalizację jest perspektywa lokalna. Lokalności i globalności nie postrzega on w znaczeniu opozycji, lecz raczej jako dwie przenikające się wzajemnie zasady odnoszące się zarówno do procesów uniwersalizacji, jak i partykularyzacji.

Globalizacja jako hiperrzeczywistość, wpływ mediów

Jednym z aspektów globalizacji jest powstawanie tzw. hiperrzeczywistości. Na zjawisko to zwrócili uwagę Jean Baudrillard i Umberto Eco. Oddziaływanie kultury popularnej polega bowiem nie tylko na zachęcaniu do konsumpcji zmiennych ideałów i mód kulturowych, ale powoduje też, że tworzy się sfera wyobraźni ludzkiej wypełniona wyimaginowanymi światami „niby‑realności”, których oryginał nigdy nie istniał, takimi jak na przykład Disneyland. Wzrastająca dostępność globalnej przestrzeni i współistnienie w czasie zjawisk medialnych sprawia, że nasze zwarte dotychczas idee dotyczące czasu i przestrzeni ulegają zniekształceniu i pomieszaniu. Dawne peryferie i centra jawią się w mass mediach tak, jakby były jednym miejscem, do którego można się udać bez przeszkód, dzięki wyborowi odpowiedniego kanału telewizyjnego lub strony internetowej. Świat multimedialny charakteryzuje się bowiem tym, że wszystkie, nawet najbardziej odległe geograficznie wydarzenia zdają się dziać jednocześnie i być namacalne.

R1cLJoZfO8ulA1

Zdjęcie przedstawia grupę młodych Azjatów stojących na scenie. Pozują do zdjęcia ze złożonymi dłońmi. Mają bluzy i spodnie w kolorze czarnym, ciemnoniebieskim, białym oraz czarno-złotym. Maja krótkie włosy, część ma je pofarbowane na zielono, czerwono i blond. Za nimi jest podświetlona czarno-biała ścianka z napisami.

W związku z tym tożsamość widzów takich stacji, jak CNN czy MTV, kształtuje się na poziomie ponadlokalnymponadlokalnośćpoziomie ponadlokalnym. Procesy globalizacyjne prowadzą do uniformizacjiuniformizacjauniformizacji w wymiarze ogólnoświatowym. Badacze wskazują także na zjawisko utowarowienia kultury oraz na fakt, że większość ludzkich doświadczeń usytuowana jest wokół centrów handlowych, multipleksów, parków tematycznych, aren sportowych, sieci fast foodów, telewizji oraz internetu. Doświadczenia z nimi związane uniformizują akty konsumpcji. Nazwy globalnych marek stały się ikonami popkultury i symbolami hegemonii kulturowej Zachodu.

Globalizacja jako nieciągła wielowymiarowa przestrzeń

Zjawiska o globalnym zasięgu (np. procesy migracji, komercjalizm kultury, komunikacja technologiczna, finanse, rozwój turystyki) stawiają pod znakiem zapytania dotychczasowe binarne traktowanie czasu i przestrzeni. Przed epoką globalizacji czas pojmowano jako progresywny proces rozciągający się między początkiem i końcem historii, a jego korelatem przestrzennym były peryferie i metropolitalne centra. Globalizacja pociąga za sobą odejście od dwuwymiarowej przestrzeni euklidesowej, z jej podziałem na centrum i peryferie oraz wyraźnie zaznaczonymi granicami, na rzecz przejścia do wielowymiarowej przestrzeni globalnej z nieciągłymi i wzajemnie się przenikającymi superprzestrzeniami.

R1VBh1LYnuiay1

Grafika przedstawia trzy litery W znajdujące się jedna za drugą. Pierwsza litera jest biała, druga jasnozielona a trzecia ciemnozielona.

We wszystkich tych koncepcjach mamy do czynienia ze zjawiskiem decentralizacji i rozproszenia władzy. Pod koniec XX w. gwałtowne zmiany technologiczne i deregulacja przemysłu wytworzyły dogodne warunki dla nowego porządku politycznego i ekonomicznego, który obrazuje World Wide Web. Nie ma już globalnego centrum władzy, są raczej relacje ponadnarodowe w formie „złożoności bez granic”, a prawie każda zmiana, która zaszła lokalnie, może zachęcić ludzi do znalezienia nowego sposobu zachowywania się, co objawia się jako wspomniana glokalizacja. Przestrzeń publiczna stała się systemem złożonym i dynamicznym, tworzącym coraz to nowe struktury charakteryzujące się nieliniowością. Przykładem złożonych systemów funkcjonujących we współczesnej przestrzeni publicznej są sieci. Możemy powiedzieć, że system polityczny to sieć wzajemnych relacji władzy między władzą polityczną, organizacjami społecznymi i pozarządowymi, z których wyłania się układ władzy w postaci decyzji, praw, zasad i instytucji. To sieć stanowi tu kontekst dla poszczególnych uczestników sfery publicznej, a relacje i interakcje miedzy nimi determinują strukturę większego systemu, którego efektem jest organizacja.

R1ecbraf1LNGm1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę o okrągłej twarzy. Mężczyzna ma wysokie czoło, wąskie usta, nosi okulary. Jego włosy są rzadkie, proste, siwe. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Manuel Castells uważa, że sieci tworzą nową morfologię społeczną i nowy typ struktury społecznej. Funkcjonują one zgodnie ze swoją sieciową logiką, która zmienia rezultaty procesów społecznych, ekonomicznych i kulturowychIndeks górny 222 Indeks górny koniec²²². Relacje połączeń w sieci i między sieciami określa zjawisko kaskady. Może ono występować w postaci przypływów i odpływów. Coś, co przyjęło się w jednym miejscu, może przedostać się gdzie indziej, ponieważ rozlewanie się może stanowić o dynamice kaskady i z czegoś małego może powstać coś dużego. Podobna dynamika ma miejsce w przypadku innowacji technicznych, wszelkich mód, rewolucji politycznych, kryzysów i krachów. Na arenie politycznej sieciowość funkcjonuje zatem pod szyldem rozrastających się sieci komunikacji.

Państwowość w dobie globalizacji

Państwo jest nadal ważnym elementem systemu globalizacji, ale zmieniła się jego rola. Staje się ono raczej pośrednikiem lub węzłem komunikacyjnym umożliwiającym współpracę między uczestnikami systemu. Zachowuje zatem pozycję centralną, ale nie scentralizowaną. Taka koncepcja odnosi się do globalnego i ulegającego transformacji porządku światowego. Nie oznacza ona jednak ustanowienia światowego rządu, lecz raczej pojawienie się mechanizmów koordynacji politycznej tych kwestii, których nie da się rozwiązać przez państwo czy organizację na poziomie globalnym. Jest to skoordynowanie działania państw i innych struktur władzy działających poza granicami państwowymi, które jawi się jak „rządzenie na świecie, a nie rządzenie światem”Indeks górny 333 Indeks górny koniec³³³. Nie mamy już jednego aktora – państwa, tylko pluralizm aktorów współpracujących z państwem, działających równolegle lub nawet wchodzących z nim w konflikt.

ROD65omhfTM3M1

Grafika przedstawia okrąg, w który wpisana jest klepsydra. Pod rysunkiem znajduje się napis extinction rebellion.

Z globalizacją systemów politycznych łączy się także ryzyko. Ülrich Beck, twórca teorii „społeczeństwa ryzyka”, zauważa, że przednowoczesne niebezpieczeństwa przypisywano bogom i demonom, natomiast pojęcie ryzyka jest czymś nowoczesnym, gdyż zakłada ono decyzje ludzkie. Wszyscy staliśmy się członkami „światowej wspólnoty niebezpieczeństw”, a nasze samopoczucie determinowane jest przez lęk. Konsekwencją sytuacji ryzyka zdaniem Becka jest tak zwana „subpolityka” prowadząca do konstatacji, że obecnie polityczności nie powinno się szukać w obszarach tradycyjnych, takich jak parlament, partie polityczne czy związki zawodowe, a także że konieczne jest zaprzestanie utożsamiania polityki i państwa oraz polityki i systemu politycznegoIndeks górny 444 Indeks górny koniec⁴⁴⁴.

Mamy obecnie sytuację, w której układ polityczny społeczeństwa przemysłowego staje się niepolityczny, a to, co kiedyś było niepolityczne (inicjatywy oddolne, niezwiązane z partiami politycznymi i klasami), zyskuje to miano. W subpolityce mogą pojawić się aktorzy spoza systemu politycznego, oznacza ona bowiem „oddolne kształtowanie się społeczeństwa” za pośrednictwem ruchów społecznych, grup ekspertów, obywateli sfery publicznej, którzy dotychczas nie byli zaangażowani w politykę. Wartość bezpieczeństwa wyrugowała inne wartości i stała się światowym publicznie zorganizowanym dobrem konsumpcyjnym. A „ludzkość” i przestrzeń jej działań to nie obszar miłości wszystkich do wszystkich, ale uświadomiona groźba globalnych następstw działań cywilizacyjnych.

Społeczeństwo w zglobalizowanym świecie

Czy w świetle wyżej opisanych procesów możemy mówić o globalnym społeczeństwie obywatelskim? W drugiej połowie XX w. nastąpiła eksplozja międzynarodowych obywatelskich stowarzyszeń o charakterze globalnym i organizacji non profit (NGO). Było to możliwe dzięki dopływowi funduszy oraz nowym technologiom. Jednak te empiryczne dowody nie sprawiają, że łatwiej jest uchwycić granice społeczeństwa obywatelskiego, gdyż wiele danych o aktywności społecznej nie jest rejestrowanych, a niektóre z nich nie są klasyfikowane jako dane, gdyż odnoszą się do działania organizacji i grup nieformalnych. Podmioty takiego społeczeństwa obywatelskiego są co prawda związane ze swoim konkretnym miejscem, ale nie są nim ograniczone. Funkcjonują w sposób dynamiczny, jednocześnie w nakładających się na siebie instytucjach i sieciach.

Globalnym społeczeństwem obywatelskim nazywamy „dynamiczny pozarządowy system powiązanych ze sobą instytucji społeczno‑ekonomicznych, obejmujący i wpływający na całą kulę ziemską. Jest czymś płynnym i nieskończonym. Składa się z gromad sieci, piramid, gwiazd instytucji i aktorów społeczno‑ekonomicznych organizujących się ponad granicami państw w celu zbliżenia świata w nowy sposób. Instytucje i aktorzy pozarządowi pluralizują władzę i zajmują się przemocą, wskutek czego ich »pokojowe« nastawienie jest odczuwalne wszędzie, tu i tam, blisko i daleko, lokalnie, regionalnie i globalnie”Indeks górny 555 Indeks górny koniec⁵⁵⁵.

Globalne społeczeństwo obywatelskie jest jednak czymś więcej niż sferą organizacji pozarządowych. Obejmuje ono jednostki, przedsięwzięcia i przedsiębiorstwa, organizacje non profit, ruchy społeczne, różnorodne wspólnoty, sławne osobistości, intelektualistów, think tanki, organizacje charytatywne, grupy nacisku, ruchy protestu, indymedia, grupy i strony internetowe, związki zawodowe, federacje pracodawców, komisje międzynarodowe, organizacje sportowe - wszystkie tworzące wielopoziomową, gęsto powiązaną przestrzeń. Istnieje ono w relacjach, dynamice społecznej. Charakteryzuje je jeszcze jedna wspólna cecha – pokojowe nastawienie i organizowanie się przeciwko przemocy i nietolerancji. Ta wykraczająca poza granice państwa aktywność społeczna może być rozumiana jako sposób łączenia lokalnych sieci społecznych w sieć globalną.

Ponadpaństwowe sieci relacji wyznaczają też granice między społeczeństwem obywatelskim a sferą rządową, gdyż globalne społeczeństwo obywatelskie angażuje się w procesy decyzyjne i tym samym rywalizuje z instytucjami państwa. Jest ono w pewnym sensie urządzeniem monitorującym i sygnalizującym, dzięki któremu lokalne zdarzenia nabierają sensu międzynarodowego. W takiej rzeczywistości życie polityczne ulega coraz większemu rozproszeniu.

Wady i zalety globalizacji

Słownik