Przeczytaj
Bliskowschodni kocioł
Rozstrzygnij, czy sposób ukazania oficerów świadczy o uprzywilejowanym stanowisku któregoś z nich. Uzasadnij odpowiedź.
Początek lat 50. XX w. przyniósł istotne zmiany polityczne w Egipcie, kluczowe dla sytuacji na całym Bliskim Wschodzie. Po II wojnie światowej Egipt był najbogatszym i największym państwem w regionie. Zamieszkiwało go 16 mln ludzi, w większości ubogich, słabo wykształconych i pozbawionych realnych szans na awans społeczny. Rządy prozachodniego króla Faruka nie cieszyły się wśród Egipcjan szerokim poparciem. Szczególne oburzała ich korupcja królewskiego dworu. W 1952 r. przeciwko monarchii skutecznie wystąpiła grupa wojskowych zrzeszonych w tajnym Komitecie Wolnych Oficerów. Spiskowcy przejęli władzę, głosząc popularne hasła przywrócenia wolności oraz dumy narodowej, którą – według nich – nadwyrężyła przegrana w wojnie z Izraelem z lat 1948–1949. Czołową rolę wśród Wolnych Oficerów zaczął odgrywać charyzmatyczny pułkownik Dżamal Abdel Naser, który skutecznie pozbawił wpływów swoich przeciwników politycznych, ograniczył uprawnienia parlamentu, przejął funkcję prezydenta i wprowadził rządy autorytarne.
Prezydent z powodzeniem starał się pozyskać zaufanie i sympatię niższych warstw społecznych, występując zdecydowanie przeciwko dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, język czy religię. Naser często odwoływał się także do panarabskiego nacjonalizmu. Jako zasadniczy cel swojej polityki zagranicznej wskazywał, popularną wśród Arabów, kolejną wojnę z Izraelem. Jednocześnie dążył do ograniczenia na Bliskim Wschodzie wpływów dawnych mocarstw kolonialnych: Francji i Wielkiej Brytanii. Pod rządami Nasera Egipt nawiązał bliskie relacje z ZSRS. Sowieci zaczęli m.in. udzielać kredytów Egipcjanom oraz dostarczać sprzęt wojskowy (200 myśliwców, 100 czołgów, kilka łodzi podwodnych). Już w kwietniu 1955 r. Egipt otrzymał za pośrednictwem Chin potężne wsparcie militarne Moskwy, co dawało mu kilkukrotną przewagę w sprzęcie nad Izraelem.
Podczas gdy Naser umacniał swoją pozycję w Egipcie, Izrael znajdował się pod rządami partii socjalistycznej, której przewodził premier Ben Gurion (sprawował ten urząd do 1963 r.). Żydowscy socjaliści rozpoczęli tworzenie świeckiego państwa, otwartego na imigrację Żydów spoza Palestyny. Rządzący socjaliści nie ograniczyli jednak wolnego rynku. Izrael przyciągał zagraniczne inwestycje, zwłaszcza amerykańskie. W rezultacie systematycznie rosła liczba mieszkańców państwa. W latach 1948–1951 zwiększyła się z 650 tys. do 1,3 mln. Jednocześnie poprawiała się sytuacja ekonomiczna kraju, czemu nie zdołała przeszkodzić blokada ekonomiczna Izraela przez państwa arabskie.
Specyficzną dla Izraela formą życia społecznego oraz organizacji pracy stały się kibuce (z hebr. kibbuc – zbiór), czyli spółdzielcze gospodarstwa rolne, w których ziemia i środki produkcji są własnością wspólną. Mieszkańcom kibucu przysługują równe prawa i obowiązki, a przynależność do nich jest dobrowolna. Podczas wojny domowej w Palestynie oraz I wojny izraelsko‑arabskiej kibuce odgrywały istotną rolę ośrodków samoobrony. Idea kibucu wywodzi się z połączenia syjonizmu z socjalizmem. Zwolennicy tworzenia takich spółdzielni uważali (i wciąż uważają), że spełniają one ważną funkcję wychowawczą i obywatelską poprzez wspólną pracę fizyczną na roli oraz obronę interesów wspólnoty.
Wskaż różnicę pomiędzy kibucami a kolektywnymi gospodarstwami rolnymi (kołchozami) w ZSRS.
Klęska zwycięzców
Prezydent Naser traktował sprawę budowy zapory na Nilu w Asuanie jako kluczowy dla przyszłości kraju projekt cywilizacyjny. Jego realizacja zapewniłaby Egiptowi energię elektryczną oraz umożliwiłaby usprawnienie irygacji, a przez to zwiększenie o jedną trzecią powierzchni pól uprawnych. Negocjacje z Waszyngtonem w sprawie finansowania wielkiej tamy asuańskiej zostały wstrzymane, gdy Naser kupił broń od ZSRS i 16 maja uznał Chiny Ludowe, co zostało przez Amerykanów odebrane jako przejście na stronę przeciwnika w zimnej wojnie. Odmowa wsparcia finansowego projektu Nasera przez Zachód przyczyniła się znacząco do decyzji o nacjonalizacji Kanału Sueskiego.
Odwołując się do ilustracji, wyjaśnij sens słów Nasera, który nazwał Wielką Tamę Asuańską
piramidą dla żyjących.
Wraz z rosnącą pozycją Nasera stosunki między Egiptem a Izraelem stawały się coraz bardziej napięte. W 1952 r. Egipt zamknął Kanał Sueski dla żeglugi izraelskiej, łamiąc tym samym Traktat o neutralizacji Kanału Sueskiego z 1888 r. oraz rezolucję ONZ z 1951 r., która wyraźnie nakazywała otwarcie Kanału dla wszystkich statków. Wreszcie w 1953 roku Kair zamknął dla Izraela Cieśninę Tirańską oddzielająca [Zatokę Akaba](http://Zatoke Akaba) od pozostałej części [Morza Czerwonego](http://Morza Czerwonego) zamykając w ten sposób ważny szlak z prowadzący z izraelskiego portu Ejlat. Pozycja Nasera w Egipcie była w 1956 r. na tyle silna, że zdecydował się on na niezwykle odważny krok. 26 lipca 1956 r. ogłosił przejęcie przez Egipt pełnej kontroli nad Kanałem Sueskim, czyli jego nacjonalizację. Do tego czasu kontrolę nad tą jedną z ważniejszych na świecie dróg wodnych z Europy na Ocean Indyjski sprawowali Brytyjczycy i Francuzi, którzy czerpali z tego tytułu olbrzymie zyski. NacjonalizacjaNacjonalizacja Kanału wzbudziła euforię wśród Egipcjan, natomiast oburzyła Brytyjczyków i Francuzów, obawiających się o bezpieczeństwo szlaków handlowych, którymi docierały z Azji do Europy surowce, w tym ropa naftowa. Zarówno Londyn, jak i Paryż uznały decyzję Nasera za cios wymierzony w ich prestiż, który zdążył już wcześniej poważnie ucierpieć na skutek dekolonizacji.
Powody do niepokoju mieli też przywódcy Izraela, którzy w napięciu obserwowali wzrost znaczenia Egiptu na Bliskim Wschodzie. Żydzi obawiali się także skutków gospodarczych zablokowania Kanału dla transportu towarów do Izraela. Tym łatwiej udało się Brytyjczykom i Francuzom namówić Izrael do ataku na Egipt. 29 października 1956 r. Żydzi skierowali swoje czołgi przez półwysep Synaj w kierunku Kanału. Kilka dni później nastąpił desant Brytyjczyków i Francuzów, którzy błyskawicznie zajęli Suez. Zachodni przywódcy uzasadniali swoją agresję koniecznością podjęcia działań rozjemczych pomiędzy Izraelem a Egiptem.
Niespodziewanie dla koalicji antyegipskiej działania zbrojne w rejonie Kanału Sueskiego zgodnie potępiły dwa powojenne supermocarstwa: ZSRS i USA. Moskwie zależało na tym, aby utrzymać swoje wpływy w regionie oraz odwrócić uwagę świata od Węgier, gdzie Armia Czerwona w brutalny sposób stłumiła niepodległościowe powstanie. Sowieci zagrozili nawet użyciem siły w obronie swojego egipskiego sojusznika. Amerykanie zaś nie chcieli pogarszać swoich stosunków z Arabami, dlatego obcięli Francuzom i Brytyjczykom pomoc finansową. Izolowani na arenie międzynarodowej sojusznicy musieli w grudniu 1956 r. wycofać swoje siły z Egiptu. Wojna o Kanał Sueski potwierdziła tym samym upadek znaczenia przedwojennych mocarstw na rzecz USA i ZSRS. Jednocześnie ogromnie wzrósł prestiż Nasera wśród Arabów, którzy uznali efekty zmagań o kontrolę nad Kanałem za jego wielki sukces. Izrael z kryzysu sueskiego odniósł także pewne korzyści: stabilizację sytuacji na granicy z Egiptem i swobodę żeglugi w Cieśninie Tirańskiej. Tym samym Naser nie był jedynym zwycięzcą tej wojny.
Na podstawie mapy wskaż kierunki działań wojennych Izraela, Wielkiej Brytanii oraz Francji w 1956 r.
Obrona poprzez atak
Naser zdobył wprawdzie czołową pozycję wśród przywódców arabskich, ale nie zdołał w sposób znaczący poprawić sytuacji gospodarczej w Egipcie. Wprawdzie wzrost ekonomiczny na początku lat 60. wynosił 6 proc., ale systematycznie malał, do poziomu 2 proc. w 1967 r. Państwo było zadłużone, a intensywne zbrojenia pochłaniały ogromne środki. Jednym z najistotniejszych problemów kraju stało się wyżywienie gwałtownie rosnącej populacji. Nawet budowa Wielkiej Tamy Asuańskiej na Nilu nie poprawiła znacząco sytuacji gospodarczej kraju. Irygacja spowodowała bowiem zasolenie i wyjałowienie pól oczyszczanych wcześniej przez regularne wylewy rzeki. Równolegle Izrael, w którym nadal rządziła lewica, przeżywał okres intensywnego rozwoju gospodarczego pomimo olbrzymich wydatków na armię (prawie 20 proc. budżetu). Słabsza liczebnie w stosunku do sąsiednich krajów arabskich armia Izraela dysponowała jednak nowoczesnym sprzętem oraz sprawnym dowództwem. W latach 60. wciąż wzrastała liczba mieszkańców kraju – do prawie 2,4 mln pod koniec dekady.
Mosze Dajan (1915–1981) należał do postaci nietuzinkowych, chociaż jednocześnie – jak to bywa w przypadku silnych osobowości – budzących kontrowersje. Szimon Peres, znany izraelski polityk, uważał, że Dajan był
niezwykle inteligentny, miał lotny umysł i nigdy nie powiedział niczego niemądrego. Ariel Szaron, izraelski generał, uważał natomiast, że Dajan
budzi się z setką pomysłów w głowie. Dziewięćdziesiąt pięć z nich jest niebezpiecznych, trzy następne są kiepskie, ale pozostałe dwa genialne. Kolega z klasy Dajana wspominał, że był
kłamcą, samochwałem, macherem i primadonną, a mimo to przedmiotem głębokiego uwielbienia. Sam Dajan miał się kiedyś wyrazić w rozmowie z Peresem:
Pamiętaj o jednym: nie można na mnie polegać. Jeszcze przed rozpoczęciem wojny sześciodniowej Dajan cieszył się w Izraelu opinią bohatera narodowego. Jego nominacja na głównodowodzącego wojsk Izraela podniosła znacząco morale armii. Błyskotliwe zwycięstwo nad Egiptem, Syrią i Jordanią z 1967 r. tylko umocniło potężny autorytet Dajana, a w krajach bloku socjalistycznego, które wspierały Arabów – sprowadziło na niego falę nienawiści.
Zwróć uwagę, z jak wielką uwagą słuchają Dajana inni dowódcy. Armia zdecydowanie podzielała podziw społeczeństwa żydowskiego dla swojego ministra obrony.
Począwszy od 1966 r. napięcie pomiędzy rosnącym w siłę Izraelem a pogrążonym w stagnacji gospodarczej Egiptem zaczęło ponownie się zwiększać. „Samo istnienie Izraela stanowi agresję”, tłumaczył powody rosnącego napięcia w relacjach z państwem żydowskim w maju 1967 r. prezydent Naser. Na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaś deklarował: Jedynym rozwiązaniem problemu Palestyny jest, by sprawy powróciły do warunków sprzed popełnienia błędu – a więc zlikwidowania istnienia Izraela.
Kolejny przywódca arabski, Assad wtórował Naserowi: Nigdy nie wezwiemy do pokoju i nie zaakceptujemy pokoju. Zaakceptujemy jedynie wojnę. Poprzysięgliśmy spłukać tę ziemię waszą krwią, wyrzucić was agresorów, wrzucić was do morza.
21 maja Egipt po raz kolejny dokonał blokady Cieśniny Tirańskiej a Naser stwierdził Jesteśmy gotowi do wojny
. Nastroje podgrzewali także Sowieci, którzy przekazali Kairowi niesprawdzoną i nieprawdziwą informacją o spodziewanym ataku Izraela na Syrię. Rewelacje z Moskwy skłoniły Nasera do mobilizacji sił, co z kolei zaniepokoiło władze w Tel Awiwie. Lokalnie dochodziło do potyczek pomiędzy wojskami syryjskimi a żydowskimi. Wyraźnie zaostrzyły się również stosunki Izraela z Jordanią. Wiosną 1967 r. Naser nakazał przesunąć wojska egipskie na Synaj, w pobliże granicy z Izraelem, a następnie zażądał wycofania stamtąd wojsk ONZ. Sprawą sporną pozostaje, czy Egipt, mimo agresywnych gróźb wobec Izraela, rzeczywiście dążył do wojny. Wśród Żydów przeważyła jednak opinia, że należy uprzedzić ewentualny atak ze strony państw arabskich.
Mosze Dajan, wybitny izraelski dowódca i strateg, przygotował plany ataku Izraela na Egipt, Syrię i Jordanię. 5 czerwca 1967 r. armia Izraela zaatakowała. Izraelskie lotnictwo niemal doszczętnie zniszczyło flotę powietrzną państw arabskich, zanim ta zdążyła wzbić się w powietrze. W trakcie błyskawicznej, sześciodniowej kampanii (stąd nazwa wojny) wojska lądowe Izraela wkroczyły na egipski półwysep Synaj i dotarły do brzegów Kanału Sueskiego. Żydzi zajęli także syryjskie Wzgórza GolanWzgórza Golan oraz należący do Jordanii Zachodni BrzegZachodni Brzeg (rzeki Jordan) oraz wschodnią Jerozolimę. Wojna zakończyła się spektakularnym zwycięstwem Izraela, który zapewnił sobie tym samym dominację w regionie. Wojna zadała także bolesny cios autorytetowi Nasera. Ideologia panarabizmupanarabizmu zaczęła ustępować ideologii politycznego islamu oraz nacjonalizmom lokalnym, np. palestyńskiemu.
Wsparcie USA dla Izraela podczas wojny sześciodniowej osłabiło pozycję Amerykanów w regionie kosztem ZSRS. Związek Sowiecki oraz Jugosławia, Polska, Węgry, Czechosłowacja i Rumunia, te ostatnie pod naciskiem ZSRS, zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem, a połowa państw arabskich zerwała stosunki dyplomatyczne z Waszyngtonem. Tak bilans wojny sześciodniowej z punktu widzenia USA podsumowywał historyk Krzysztof Michałek:
Stany Zjednoczone miały tam jednego sojusznika, a właściwie były sojusznikiem dla jednego kraju – Izraela i posiadały rosnącą liczbę przeciwników wśród krajów arabskich.
Cytat za: Krzysztof Michałek, Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900–2001, Warszawa 2004, s. 309–310.
Dnia 22 listopada 1967 Rada Bezpieczeństwa ONZ wystosowała Rezolucję nr 242, wzywającą do „utworzenia sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie” i wycofania wojsk izraelskich wojsk z terenów zajętych w wojnie sześciodniowej.
Na podstawie mapy omów działania wojenne wojsk Izraela w 1967 r. Wskaż obszary, które zajął Izrael w rezultacie wojny sześciodniowej. Porównaj je z obszarem Izraela przed wojną sześciodniową.
Słownik
(z łac. natio – naród) jedna z form upaństwowienia, przejęcie przez państwo praw własności ziem, przedsiębiorstw i kapitału
(z gr. pan – wszystko + franc. arabe – arabski) ruch polityczny, którego celem jest zjednoczenie wszystkich ludów arabskich
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
górzysty płaskowyż na pograniczu Izraela, Syrii i Libanu o wysokości do 500 m n.p.m., z licznymi suchymi stepami i dolinami, zajmuje powierzchnię 1200 km²
(zwany także Zachodnim Brzegiem Jordanu i Cisjordanią) część Palestyny, która obejmuje obszar historycznych izraelskich krain Judei i Samarii położonych na zachód od doliny rzeki Jordan
Słowa kluczowe
Arabowie, Bliski Wschód, Egipt, Izrael, kibuc, panarabizm, Jerozolima, ONZ, syjonizm, USA, półwysep Synaj, Wzgórza Golan, Zachodni Brzeg, zimna wojna, ZSRS, Żydzi, świat po II wojnie światowej
Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 2016.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
S.S. Montefiore, Jerozolima. Biografia, tłum. M. Antosiewicz, W. Jeżewski, Warszawa 2011.