Aby wykazać wartość użytkową gleby, bierze się pod uwagę jej właściwości i warunki środowiskowe, w których powstawała i występuje. Do warunków środowiskowych zaliczamy na przykład ukształtowanie terenu i warunki wodne. Z wartością użytkową gleby związana jest jej produktywność, czyli zdolność produkcji biomasy. W rolnictwie ta produktywność gleby jest oceniana poprzez zaklasyfikowanie jej do odpowiedniej klasy bonitacyjnejklasy bonitacyjneklasy bonitacyjnej. Wydziela się sześć klas (można je dzielić na podklasy) – najlepsze gleby są zaliczane do klasy I, a najsłabsze - do VI. Klasy te mogą dotyczyć gleb, gruntów ornychgrunty ornegruntów ornych i użytków zielonych. Gleby najsłabsze są zwykle zalesiane lub pozostają nieużytkami.

R9vtMISAP4CrB

Fotografia kolorowa przedstawia fragment lasu. Drzewa są porośnięte gałęziami bez liści. Na ziemi leżą suche gałęzie i szyszki.

R1Mw6w2wD09tM

Na zdjęciu znajduje się profil gleby bielicowej. W przekroju widać od góry najpierw warstwę porośniętą trawą, z układem korzennym. Następnie warstwa z białym drobnym piaskiem, niżej pojawiają się warstwy z dużym udziałem barwy rdzawej.

Przydatność gleby dla potrzeb rolnictwa wynika z jej podstawowej cechy, czyli żyznościżyzność glebyżyzności. Tę naturalną zdolność zaopatrywania roślin w wodę, tlen i składniki pokarmowe można zwiększyć przez stosowanie różnych zabiegów agrotechnicznych. Uzyskuje się w ten sposób glebę o odpowiedniej urodzajnościurodzajność glebyurodzajności, czyli zdolności produkcyjnej (tj. zdolności do wydawania wysokich plonów). Urodzajność jest więc wypadkową wielu czynników. Wynika z tego, że gleby żyzne nie zawsze muszą być urodzajne, natomiast gleby o małej żyzności mogą dawać wysokie plony.

Do najlepszych gleb świata należą te dobrze napowietrzone i o obojętnym lub zasadowym odczynie. Zalicza się do nich: czarnoziemy, gleby wytworzone z popiołów wulkanicznych, gleby brunatne na lessach, cynamonowe, czarne ziemie, mady i rędziny. Mniej żyzne to gleby słabo dotlenione, np. bagienne, kwaśne gleby bielicowe, gleby górskie i pustynne. Przy niewielkiej naturalnej żyzności można poprzez zabiegi agrotechniczne (np. odpowiednie nawożenie, regulację stosunków wodnych, terasowanie) uzyskać dobre plony. Bywa niestety również tak, że w wyniku nieracjonalnej gospodarki człowieka żyzne gleby stają się glebami nieurodzajnymi. Czarnoziemne gleby prerii i pampy są glebami bardzo żyznymi, jednak pozbawione przez człowieka zwartej szaty roślinnej łatwo podlegają erozji na skutek działania wód opadowych i wiatru. W taki sposób mogą stracić swoją urodzajność.

RiPPSPNa5CihL

Fotografia kolorowa przedstawia fragment pola pokrytego czarną ziemią, w niektórych miejscach rosną pojedyncze trawy.

Jakość gleb decyduje o możliwościach uprawy roślin o niskich (np. żyta, ziemniaków) lub wysokich (np. pszenicy, buraków cukrowych) wymaganiach glebowych. Dlatego czasami możliwość racjonalnego wykorzystania zdolności produkcyjnej gleby określa się kompleksami przydatności rolniczejkompleksy przydatności rolniczejkompleksami przydatności rolniczej (tak jest choćby Polsce). Kategorie te grupują gleby o podobnych właściwościach, które mogą być użytkowane w taki sam lub zbliżony sposób. Nieraz należą one do różnych jednostek taksonomicznych. Można więc mówić np. o kompleksie gleb pszenno‑buraczanych (urodzajnych) lub żytnio‑ziemniaczanych (o słabszej urodzajności).

Przydatność rolnicza genetycznych typów gleb jest następująca:

• gleby tundrowe, ze względu na małą żyzność i urodzajność oraz niedogodne do uprawy roślin warunki klimatyczne (możliwe uprawy szklarniowe), są wykorzystywane jako pastwiska dla reniferów;

• gleby bielicowe wymagają intensywnego nawożenia (uprawa ziemniaków, żyta, owsa, jęczmienia);

• gleby brunatne i płowe, ze względu na wysoką urodzajność, są cenione w rolnictwie, szczególnie pod uprawy zbóż i roślin okopowych;

• czarnoziemy, ze względu na bardzo dużą zawartość próchnicy, bardzo dobrą strukturę i korzystne warunki termiczne są najżyźniejszymi glebami – można na nich uprawiać bardzo wymagające rośliny (np. pszenicę i buraki cukrowe);

• gleby kasztanowe i cynamonowe są urodzajne, lecz wymagają nawadniania,     uprawa się na nich pszenicę, kukurydzę i bawełnę;

• gleby półpustyń i pustyń, ze względu na zasolenie, są wykorzystywane przede wszystkim jako naturalne pastwiska, przy sztucznym nawadnianiu w oazach możliwa jest uprawa roślin tropikalnych (np. palmy daktylowej);

• czerwonoziemy i żółtoziemy wymagają intensywnego nawożenia (uprawa zbóż, herbaty, kawy);

• czerwone i żółtoczerwone gleby laterytowe są mało urodzajne i trudne do uprawy, wymagają skomplikowanych zabiegów agrotechnicznych (możliwa uprawa kakao, palmy oleistej i kokosowej, drzew kauczukowych);

• mady i czarne ziemie to bardzo urodzajne gleby nadające się do różnego typu upraw (przy właściwych warunkach wodnych), często wymagają melioracji, po niej nadają się do wszystkich upraw;

• rędziny są urodzajne, lecz do uprawy nadają się tylko w przypadku odpowiednio dużej miąższości (tzw. rędziny głębokie), są trudne do uprawy, wymagają odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, możliwa uprawa różnych roślin w zależności od klimatu;

• gleby bagienne po osuszeniu wykorzystywane są np. jako naturalne pastwiska, są mało urodzajne, po osuszeniu ulegają murszeniu;

• gleby górskie stanowią przede wszystkim podstawę hodowli, są mało urodzajne, w sprzyjających warunkach (np. doliny) uprawia się na nich owies czy ziemniaki.

Ocena wartości użytkowej gleb ornych zawarta jest w klasyfikacji bonitacyjnej. Wyróżnia się sześć klas bonitacyjnych, a mianowicie:

Klasa I - gleby najlepsze, o dużej zasobności w składniki pokarmowe, z dobrze wykształconym poziomem próchnicznym, przepuszczalne, przewiewne i łatwe w uprawie, odpowiedni odczyn pH, dobrze nawilgocone. Należą do nich czarnoziemy, niektóre mady i czarne ziemie oraz gleby brunatne na lessach. Uprawa się na nich pszenicę, buraka cukrowego, rzepak, warzywa czy bawełnę.

Klasa II - gleby bardzo dobre, mają mniejszą przepuszczalność i przewiewność niż gleby klasy I, są trudniejsze w uprawie, mogą wymagać melioracji. Należą do nich gleby takich typów jak klasa I oraz rędziny i niektóre gleby płowe. Nadają się do uprawy pszenicy, kukurydzy, rzepaku, warzyw czy bawełny.

Klasa III a - gleby dobre, o gorszych warunkach fizycznych i chemicznych (np. wahania poziomu wód gruntowych) niż gleby klasy II. Należą do nich zdegradowane czarnoziemy, piaszczyste mady, niektóre gleby brunatne i rędziny. Nadają się do uprawy jęczmienia, pszenicy, buraków cukrowych i warzyw.

Klasa III b - podobne do gleb klasy III a, lecz o mniej korzystnych warunkach uprawy, mogą wymagać melioracji. Uprawia się na nich jęczmień, żyto, ziemniaki, rzadziej pszenicę i buraki cukrowe.

Klasa IV a - gleby średniej jakości, o mniejszej zasobności w składniki pokarmowe, wymagające odwodnienia, często wymagają melioracji. Należą do nich podmokłe gleby brunatne i płowe, mady ciężkie i bielice. Prowadzi się na nich uprawę m.in. żyta, jęczmienia, rzadziej pszenicy (w sprzyjających warunkach atmosferycznych).

Klasa IV b - gorsze gleby średniej jakości, zbyt suche lub zbyt wilgotne. Należą do nich gleby wytworzone na piaskach i żwirach oraz gleby kamieniste. Nadają się do uprawy m.in. żyta, jęczmienia, owsa, ziemniaków i buraków pastewnych.

Klasa V - gleby słabe, ubogie w składniki mineralne i organiczne, przesuszone lub nadmiernie zawilgocone. Należą do nich gleby o słabo zróżnicowanym profilu. Uprawia się na nich owies, ziemniaki i rośliny pastewne.

Klasa VI - gleby najsłabsze, piaszczyste lub kamieniste, o bardzo płytkim profilu glebowym. Mają bardzo słabo zaznaczony poziom próchniczny. Są wykorzystywane pod zalesienia. Możliwe czasami uprawy owsa, ziemniaków – plony nie są pewne, zwykle zależą od warunków atmosferycznych.

Klasa VIRz – gleby przeznaczone pod zalesienie, ubogie, nieprzydatne do uprawy, poziom próchniczny inicjalny.

Słownik