Polonia – Polacy poza granicami kraju

Obecnie na świecie żyje około 20 milionów osób podających się za Polaków lub posiadających polskie pochodzenie. Stowarzyszenie Wspólnota Polska podaje nawet liczbę 21 milionów Polaków i osób z polskim pochodzeniem. Są oni rozsiani po całym świecie, tworząc swoistą polską diasporędiasporadiasporę, ale są też bardzo duże skupiska PoloniiPoloniaPolonii w wybranych państwach, np. Stanach Zjednoczonych, Argentynie, Brazylii, Federacji Rosyjskiej, Niemczech. Pytanie, jakie się nasuwa, to „skąd oni się tam wzięli?”.

Historia polskiej emigracji. Emigracja czasów upadku I Rzeczypospolitej

Klęska konfederacji barskiej w 1772 roku spowodowała wzmożone represje ze strony carskiej Rosji – na zsyłkę na Syberię (Sybir) wysłano ponad 14 tysięcy konfederatów. Przetarli oni szlak dla kolejnych ofiar represyjnego systemu carskiego, byli emigrantami przymusowymi, zesłanymi za postawę patriotyczną. Konsekwencją pierwszego rozbioru Polski były próby reform, które doprowadziły do Sejmu Wielkiego i uchwalenia Konstytucji 3 maja. Niestety, konfederacja targowicka doprowadziła do drugiego rozbioru Polski. Nowe represje spowodowały pierwszą masową ucieczkę Polaków z kraju z powodów politycznych. Wśród emigrantów byli czołowi działacze Sejmu Czteroletniego oraz twórcy Konstytucji 3 maja: Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, Tadeusz Kościuszko. Głównymi kierunkami emigracji były Saksonia i Francja, gdzie Polacy zostali dobrze przyjęci. Pozwoliło to na szybkie zebranie sił, by wziąć czynny udział w powstaniu kościuszkowskim. Klęska powstania doprowadziła do trzeciego rozbioru Polski. Państwo zostało wymazane z map świata. Wielu obywateli postanowiło wyjechać z ojczyzny, udając się na emigracjęemigracjaemigrację. Głównymi kierunkami emigracji stały się: imperium osmańskie, Francja i Włochy. Dzięki temu w 1797 roku w Mediolanie generał Henryk Dąbrowski utworzył Legiony Polskie liczące około 7 tysięcy polskich żołnierzy. Do dzisiaj wydarzenie to wspominamy przy każdym odśpiewaniu hymnu Marsz, marsz, Dąbrowski z ziemi włoskiej do Polski. Autorem słów był też emigrant – Józef Wybicki.

Wielka Emigracja

RuaYEkSQ1rF0V

Obraz przedstawia duży pokój, w którym znajduje się grupa mężczyzn w surdutach i dziewiętnastowiecznych mundurach wojskowych. Mężczyźni stoją, rozmawiają ze sobą.

Kolejny etap polskiej emigracji to okres po powstaniu listopadowym w 1831 roku, kiedy doszło do Wielkiej Emigracji. Na uchodźstwo udało się ok. 10 tysięcy osób, głównie uczestników powstania i osób związanych z jego organizacją. Nazwa Wielka Emigracja nie jest konsekwencją jej wielkości, lecz jakości. Na emigrację udała się elita intelektualna kraju, m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Józef Bem, książę Adam Jerzy Czartoryski, Zygmunt Krasiński, Fryderyk Chopin, Ernest Malinowski. Udali się oni do Francji, Rzeszy Niemieckiej, Belgii, Stanów Zjednoczonych, Turcji czy Anglii. Tam przyczynili się do rozwoju polskiego życia kulturalnego i politycznego. Na emigracji powstały takie organizacje polityczne, jak: Komitet Narodowy Polski, Towarzystwo Demokratyczne Polskie czy Hotel Lambert, które prowadziły działalność dążącą do odzyskania niepodległości kraju. Efektem działalności kulturalnej na uchodźstwie jest na przykład Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, który zawiera wiele wątków emigracyjnych.

Emigracja po powstaniu styczniowym

Ostatni etap polskiej emigracji politycznej w XIX wieku związany był z klęską powstania styczniowego z lat 1863–1864. Z Polski uciekło około 10 tysięcy osób, które próbowały uniknąć rosyjskich represji. Ponad połowa emigrantów udała się do Francji, pozostali do Szwajcarii i imperium osmańskiego. Mniejsze grupy znalazły się na ziemiach niemieckich, w Anglii, Włoszech, Belgii czy Stanach Zjednoczonych. Zajmowali się tam działalnością polityczną, społeczną, wielu zaciągnęło się do służby wojskowej w armiach państw przyjmujących emigrantów. Niestety, konflikty wewnętrzne wśród emigrantów uniemożliwiły im utworzenie jednolitego ugrupowania politycznego na uchodźstwie. Nastąpiło to dopiero w 1887 roku, gdy w Szwajcarii powstała Liga Polska. Funkcjonowała ona na emigracji do 1894 roku. Tymczasem w kraju pod zaborami zaczęła od 1893 roku działać założona przez Romana Dmowskiego Liga Narodowa, której działalność emigracja zaakceptowała w 1895 roku na zjeździe w Genewie. Duża grupa uchodźców znalazła się w Stanach Zjednoczonych, gdzie stali się magnesem przyciągającym falę emigracji o podłożu zarobkowym.

Emigracja zarobkowa

Do pierwszych wyjazdów zarobkowych z ziem polskich doszło w latach 1872–1895 w zaborze pruskim, skąd wyemigrowało około 730 tysięcy osób. Głównym kierunkiem emigracji były Stany Zjednoczone. Emigracja zarobkowaemigracja zarobkowaEmigracja zarobkowa z Galicji przybrała na sile po 1886 roku. Szacuje się, że do początków XX wieku z Galicji wyjechało za pracą około 700 tysięcy Polaków. Większość wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, które nazywano ziemią obiecaną emigrantów. Innymi kierunkami emigracji za chlebem były Rzesza Niemiecka, Austro‑Węgry i Rosja. Według danych do wybuchu I wojny światowej ziemie polskie mogło opuścić około 10% mieszkańców. Według różnych szacunków od połowy XIX wieku do wybuchu I wojny światowej na emigracji żyło około trzy i pół miliona Polaków. Warto przez chwilę zatrzymać się nad tą liczbą – oznacza to bowiem, że w przededniu wybuchu I wojny światowej co szósty Polak żył poza historycznymi granicami kraju.

R1RZNbIgyN14w

Zdjęcie przedstawia nabrzeże portowe. Stoi przy nim zacumowany statek ze spuszczonym na ląd trapem. Na trapie i nabrzeżu stoją ludzie w strojach z początku XX wieku.

Emigracja w okresie międzywojennym

Mimo odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku proces emigracji zarobkowej trwał. Z kraju w okresie II Rzeczypospolitej wyjechały blisko dwa miliony mieszkańców. Głównymi kierunkami emigracji zarobkowej były Stany Zjednoczone, Brazylia i Argentyna. Wyjazd do USA był często podyktowany obecnością tam sąsiadów i znajomych. W Stanach Zjednoczonych mieszkało już blisko półtora miliona Polaków. Wywołało to zaniepokojenie amerykańskiej opinii publicznej, w której zaczęły panować coraz bardziej antyimigracyjne nastroje. Wpływała na to katolickość polskich przybyszów – obawiano się, że zagrożą oni protestanckiej większości. Prowadziło to do aktów przemocy wobec przybyszów, które były inspirowane przez Ku Klux Klan.

R1EH78k0cUSRj

Zdjęcie przedstawia duży statek pasażerski płynący po morzu.

Emigracja polityczna po klęsce wrześniowej 1939 roku

Wydarzenia II wojny światowej spowodowały nowe fale uchodźstwa politycznego oraz przymusowych wywózek Polaków. Zmianie uległy granice państwa polskiego i liczba jego mieszkańców. W latach 1939–1945 liczba mieszkańców Polski spadła o 11 milionów. W tej sumie są ofiary wojny, Holocaustu, zsyłek i wywózek oraz emigranci. W wyniku klęski kampanii wrześniowej 1939 roku około 200 tysięcy Polaków znalazło się w Rumunii i na Węgrzech. Do Rumunii udały się też najwyższe władze państwa polskiego, gdzie zostały internowane. Dzięki zapisom Konstytucji kwietniowej z 1935 roku internowany Prezydent RP Ignacy Mościcki wyznaczył swojego następcę w osobie Władysława Raczkiewicza, który przebywał we Francji. Tym samym powstała możliwość powołania rządu na emigracji. Nowy prezydent mianował na stanowisko premiera generała Władysława Sikorskiego, który utworzył rząd na uchodźstwie – rezydujący w Paryżu, następnie w Angers, a po klęsce Francji – w Londynie.

RzM29tvQZrT9k

Grafika przedstawia wieżę z zegarem Big Ben, na szczycie której zatknięta jest biało-czerwona flaga. Na grafice widnieje napis: Londyn stolica Polski emigracja polska 1940-1990. Wystawa Muzeum Historii Polski.

Emigracja powojenna

Szok związany z podporządkowaniem Polski polityce Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich po zakończeniu II wojny światowej spowodował kolejne fale emigracji. Nie zawsze była ona dobrowolna. Nowe granice państwa wymusiły przesiedlenia ludności; mieszkańcy utraconych Kresów Wschodnich zostali przesiedleni na teren ziem odzyskanych. Nie wszyscy zdecydowali się na wyjazd, część nie uzyskała zgody. Zostali oni obywatelami ZSRS. Wśród nich byli też zesłańcy rozrzuceni po całym Związku Sowieckim. Do kraju nie powróciła również część żołnierzy, którzy walczyli w polskich formacjach zbrojnych na Zachodzie.

W latach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

W okresie wczesnego PRL‑u doszło do zakończenia procesów migracyjnych. Państwo polskie starało się zatrzymać swoich obywateli, którzy byli potrzebni do odbudowy zniszczonego wojną kraju. Wyjazdy za granicę zostały ograniczone. Mimo to z kraju wyjechało 370 tysięcy osób, ale wróciło 280 tysięcy Polaków. Sygnał do wyjazdu dały wydarzenia z października 1956 roku. Z kraju wyjechali Niemcy w ramach procesu łączenia rodzin. Po wydarzeniach 1968 roku kilkanaście tysięcy osób pochodzenia żydowskiego wyemigrowało do Izraela. Sytuacja zmieniła się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, kiedy z kraju wyjechało ponad 250 tysięcy osób. Była to głównie emigracja zarobkowa. W kolejnym dziesięcioleciu w wyniku liberalizacji przepisów paszportowych doszło do wzrostu liczby emigrantów zarobkowych. W momencie wprowadzenia stanu wojennego w 1981 roku poza granicami kraju przebywało około 500 tysięcy Polaków. Wydarzenia w kraju spowodowały, że część z nich zdecydowała się nie wracać, uzasadniając to motywami politycznymi. Zniesienie stanu wojennego spowodowało, że władze przymykały oko na emigrację zarobkową. W latach 1986–1989 z Polski wyemigrowało ponad 128 tysięcy osób. Wśród emigrantów zaczynały przeważać kobiety, które zatrudniały się jako opiekunki do dzieci lub osób starszych.

Emigracja po 1989 roku

W następstwie zmian ustrojowych po 1989 roku wiele państw zniosło obowiązki wizowe wobec Polaków. Nie spowodowało to jednak zwiększenia salda migracji zewnętrznej, wielu emigrantów powróciło bowiem do wolnego kraju. W kolejnych latach emigracja z Polski na pobyt stały ustabilizowała się w granicach 20–25 tysięcy osób rocznie. Głównymi kierunkami emigracji były Niemcy, USA i Kanada. Ogółem w latach 1944–1995 bilans migracji zagranicznych mieszkańców Polski wykazuje nadwyżkę emigracji nad reemigracją w wysokości prawie 1,2 mln. Dopiero po 1990 roku zanikła praktycznie emigracja polityczna, ustępując miejsca zarobkowej.

Emigracja czasów Unii Europejskiej

Wejście Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku pozwoliło Polakom podejmować pracę i swobodnie podróżować po większej części Europy. Najwięcej Polaków legalnie podjęło pracę w Irlandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech (głównie pracownicy sezonowi), Włoszech, Holandii, Norwegii i Hiszpanii. Jest to ostatnia fala emigracji, tym razem wyłącznie o charakterze zarobkowym. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2016 roku poza granicami Polski przebywało ponad 2,5 miliona obywateli Polski.

Tożsamość Polaków za granicami kraju

Polacy zamieszkujący poza granicami kraju mają problem z typową tożsamością narodowątożsamość narodowatożsamością narodową. Jest ona bowiem osłabiana przez różnego rodzaju czynniki, np. czas pobytu za granicą. Kolejne pokolenia Polaków mają mniejsze poczucie związku z ojczyzną, co wpływa na ich świadomość narodowąświadomość narodowaświadomość narodową. Ma ona często charakter sentymentalny – nazywamy ją sentymentalną polską tożsamością, charakteryzującą się świadomością polskiego pochodzenia, ale bez aspiracji przynależności do polskiego narodu. W podtrzymywaniu polskości aktywnie uczestniczą środowiska polonijne. Tworzą one liczne organizacje, które starają się integrować mieszkających za granicą Polaków i ich potomków. Największymi organizacjami polonijnymi są:

• Kongres Polonii Amerykańskiej;

• Fundacja Edukacyjna Pułaskiego;

• Fundacja Kościuszkowska;

• Stowarzyszenie Wspólnota Polska;

• Zrzeszenie Organizacji Polonijnych w Szwecji;

• Polskie Stowarzyszenie Kulturalne im. gen. J. Bema;

• Kulturalno‑Oświatowe Centrum im. Kornela Makuszyńskiego w Stryju.

Mimo tych działań polska świadomość jest zagrożona, co prowadzi do zagrożenia polskiej tożsamości osób mieszkających za granicami kraju. Jest to szczególnie istotne wśród polskich mieszkańców byłych republik sowieckich. Dlatego uchwalona została Ustawa z dnia 7 września 2000 r. o Karcie Polaka. Drugim rozwiązaniem prawnym stała się Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji. Wzięły one pod opiekę Polaków i ich potomków mieszkających na obszarze byłego ZSRS. Ustawa o repatriacji pozwala osobom uprawnionym uzyskać polskie obywatelstwo po przekroczeniu granic III RP. Dzięki ustawie o Karcie Polaka osoby uprawnione do jej otrzymania, niemające polskiego obywatelstwa, otrzymują potwierdzenie przynależności do narodu polskiego. Właściciel Karty Polaka:

• jest zwolniony z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę w Polsce;

• może podejmować naukę i studia w Polsce;

• może korzystać z świadczeń opieki zdrowotnej;

• ma bezpłatny wstęp do muzeów państwowych;

• ma prawo do ulgi 37% w przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kolejowego.

Za opiekę nad Polonią odpowiada Senat Rzeczypospolitej Polskiej.

Słownik