Wpływ środowiska przyrodniczego na gospodarczą działalność człowieka zmienia się wraz z rozwojem społeczno‑gospodarczym. Zależność ta była największa do czasu rewolucji przemysłowych, gdyż liczne odkrycia i wynalazki, związany z nimi postęp technologiczny, wzrost zamożności społeczeństw, a także rosnąca z czasem wiedza na temat genezy naturalnych zjawisk i procesów pozwoliły na pokonanie wielu barier środowiskowych. Jednak w dalszym ciągu człowiek nie jest w stanie całkowicie uniezależnić się od środowiska i kształtować je według własnych potrzeb. Potwierdza to występowanie rozległych obszarów anekumenyanekumenaanekumeny, w których brak osadnictwa i działalności gospodarczej. Pokrywają się one z zasięgiem występowania silnych środowiskowych barier dla gospodarki i osadnictwa.

Relacje między środowiskiem przyrodniczym a działalnością człowieka są przedmiotem licznych koncepcji. Do najbardziej popularnych należą: determinizm, nihilizm i posybilizm.

Determinizm głosi, że środowisko naturalne decyduje o istnieniu ludzi i ich zróżnicowaniu oraz o społecznych formach organizacyjnych, kulturowych, gospodarczych i politycznych. Człowiek jest więc całkowicie uzależniony od warunków przyrodniczych, wśród których nadrzędną rolę odgrywa klimat. Decydują one o rozwoju społeczno‑gospodarczym; jego zróżnicowany poziom wynika ze zróżnicowanych warunków środowiskowych. Skrajną wersją determinizmu jest enwironmentalizm.

Nihilizm, zwany też indeterminizmem, jest skrajnym przeciwieństwem determinizmu. Neguje jakikolwiek wpływ środowiska naturalnego na rozwój społeczno‑gospodarczy, twierdząc, że ludzkość osiągnęła stopień rozwoju pozwalający na uniezależnienie od warunków przyrodniczych, korzystanie z zasobów środowiska bez ograniczeń i kształtowanie przestrzeni wyłącznie według swoich potrzeb.

Pośrednie stanowisko prezentuje posybilizm zakładający, że istnieją rzeczywiste, zrównoważone związki między społeczeństwem i środowiskiem przyrodniczym, ale:

  • wobec ogromu sił przyrody człowiek może tylko unikać warunków dla siebie szkodliwych lub trudnych, a w przypadkach, gdy nie ma wyboru miejsca swojego pobytu, musi się zaadaptować do panujących warunków otoczenia (posybilizm bierny),

  • społeczeństwa dysponują środkami dostosowywania środowiska życia do swoich potrzeb, zmieniając je też nieustannie; zakres tych przeobrażeń wyznaczają wiedza i technika, organizacja społeczna, poziom sił wytwórczych (posybilizm czynny).

Przyrodnicze uwarunkowania gospodarowania

Elementy środowiska w zależności od cech i współwystępowania mogą sprzyjać różnym formom zagospodarowania terenu lub być dla nich czynnikami ograniczającymi.

Ru07hvAZQmVI0
Przyrodnicze uwarunkowania gospodarowania
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Warunki klimatyczne

Najlepsze warunki do zagospodarowania występują w klimatach podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym. Sprzyjają temu dobre usłonecznienie oraz umiarkowane temperatury i opady stwarzające korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa, transportu, turystyki oraz wielu różnych usług. Z kolei najmniej sprzyjające zagospodarowaniu warunki panują w strefie okołobiegunowej i na obszarach pustynnych. W obu przypadkach ograniczenie zagospodarowania wynika z bariery termicznej oraz świetlnej (obszary polarne) i wodnej (obszary pustynne). Z warunkami klimatycznymi związane jest także ryzyko występowania klęsk żywiołowych (huragany, powodzie, susze) ograniczających działalność gospodarczą.

RhXZLvGXdtGlz
Polarna pustynia Miers Valley na Antarktydzie.
Źródło: Saxphile, CC BY 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/deed, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.
R1Kox8kJqn2aM
Pustynia Atakama
Źródło: D. Delso, CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Ukształtowanie terenu

Dla rozwoju gospodarki i osadnictwa najbardziej korzystne są tereny nizinne o równinnym ukształtowaniu sprzyjające uprawie ziemi, rozwojowi transportu i budownictwa. Zagospodarowywanie terenów górskich wymaga znacznie większych nakładów finansowych związanych m.in. z tarasowaniem zboczy, zapobieganiem erozji wodnej, budową tuneli i wiaduktów drogowych i kolejowych. Na obszarach górskich istnieją bardzo dobre warunki do rozwoju turystyki.  

RiOkVTuwv8jAa
Wiadukt Landwasser w Alpach Szwajcarskich
Źródło: Capricorn4049, CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.
RAUkobwPBtCoN
Tarasowe pola w prowincji Junnan w Chinach
Źródło: Jialiang Gao, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.en, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Zasoby naturalne

Zasoby naturalne, zwłaszcza występujące w znacznej ilości, stanowią o specyfice gospodarczej regionów lub krajów i ich znaczeniu na arenie międzynarodowej. Przykładem mogą być np. kraje Zatoki Perskiej, które swój status zyskały dzięki wydobyciu i eksportowi ropy naftowej. Występowanie surowców mineralnych jest więc czynnikiem warunkującym powstanie niektórych gałęzi przemysłu, np. energetycznego, paliwowego, górnictwa oraz hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych. Z kolei zasoby leśne są podstawą rozwoju przemysłu drzewno‑papierniczego, a także leśnictwa, myślistwa i turystyki.

RV219rNL2aMPi
Przykładowe kierunki zagospodarowania wynikające z występowania zasobów naturalnych
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
RnQCirksv4yL9
Pole naftowe Naft Shahr, Iran
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.
RsA4AcimQ28Iz
Pole naftowe San Ardo, Kalifornia
Źródło: S. Loco, CC BY 2.0, https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Zasoby wód powierzchniowych i podziemnych

Obecność wód powierzchniowych i podziemnych od początku rozwoju cywilizacji była czynnikiem decydującym o rozmieszczeniu osadnictwa i różnych formach zagospodarowania terenu. Najstarsze cywilizacje powstawały nad rzekami, które zapewniały dostęp do wody pitnej, umożliwiały rozwój rolnictwa dzięki nawadnianiu, były szlakami komunikacyjnymi i odbiornikami ścieków. Dziś dostęp do wody jest czynnikiem warunkującym istnienie wielu gałęzi przemysłu (np. przemysłu celulozowo‑papierniczego, hutniczego, paliwowo‑energetycznego, spożywczego). Natomiast niedobór wody występujący w strefach suchych o ujemnym bilansie wodnym jest jednym z głównych czynników hamujących rozwój gospodarczy. W rejonach tych prowadzone jest głównie koczownicze pasterstwo.  

RKDfYZFbkmx8t
Koczownicze pasterstwo, wilajet chorezmijski, Uzbekistan
Źródło: LBM1948, CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.
R6t1NdJ9OD3vk
Dolina Nilu – rejon rozwoju rolnictwa opartego na nawadnianiu wodami rzecznymi
Źródło: J. Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA, domena publiczna.

Pokrywa glebowa

Żyzność gleb decyduje przede wszystkim o rolniczym zagospodarowaniu danego regionu – tam, gdzie występują żyzne gleby (doliny dużych rzek, obszary stepowe), większy jest odsetek użytków rolnych. Natomiast w miejscach występowania gleb o małej żyzności i produktywności przeważają inne kierunki zagospodarowania terenu – zabudowa, gospodarka leśna itp.

RKEuAoLkM9FOe
Uprawa pszenicy na czarnoziemach
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Szata roślinna i świat zwierzęcy

Lasy, zaliczane do zasobów naturalnych, wraz z zamieszkującymi je populacjami zwierzęcymi, stanowią podstawę rozwoju leśnictwa i łowiectwa, decydują też o atrakcyjności turystycznej danego obszaru. Natomiast zwierzęta zamieszkujące wody mórz i oceanów oraz wody śródlądowe są podstawą rozwoju rybołówstwa i rybactwa.

RkWDilHHojEcz
Zrywka drewna
Źródło: Przykuta, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wpływ barier przyrodniczych na działalność gospodarczą zmniejsza się. Warunki środowiska tracą na znaczeniu – częściej modyfikują sposób gospodarowania, a jedynie w skrajnych przypadkach służą określeniu granic ekumeny.

Jest to możliwe dzięki dokonującemu się postępowi technologicznemu i technicznemu. O rozmieszczeniu ludności i sposobie gospodarowania w coraz większym stopniu decydują względy polityczne, społeczne, religijne i gospodarcze, warunkujące tempo rozwoju technologicznego poszczególnych społeczności, niż elementy przyrodnicze. Natomiast przyroda służy przede wszystkim zaspokojeniu potrzeb bytowych (konsumpcyjnych) człowieka, a nie jest, jak dotychczas, istotną barierą (lub zachętą) gospodarowania.

W niesprzyjających warunkach glebowych i klimatycznych wysokie plony można osiągnąć dzięki chemizacji rolnictwa i odpowiednim metodom uprawy, np. uprawie szklarniowej, tarasowaniu stoków, wprowadzaniu gatunków roślin uprawnych bardziej odpornych na trudne warunki klimatyczne czy stosowaniu sztucznego nawadniania i odwadniania.

Z kolei restrukturyzacja surowcowych okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych doprowadziła do zmniejszenia roli gałęzi przemysłu uzależnionych od bazy surowcowej (górnictwa, hutnictwa, energetyki), zaś rozwój zaawansowanych technologii całkowicie ograniczył jej znaczenie.

Postęp technologiczny umożliwia także rozwój transportu w nieprzyjaznych warunkach środowiska, czego przykładem mogą być m.in. tunele kolejowe i drogowe prowadzące przez górskie pasma, pod wodami (Eurotunel pod kanałem La Manche) czy też trasy komunikacyjne biegnące przez tereny pustynne i obszary wieloletniej zmarzliny.

Wraz z rozwojem technologicznym pojawiają się jednak nowe środowiskowe bariery rozwoju gospodarczego, do których należy m.in. zanieczyszczenie poszczególnych komponentów środowiska uniemożliwiające lub znacznie utrudniające korzystanie z zasobów przyrodniczych, a przez to hamujące – z uwagi na spadek ogólnej efektywności gospodarowania – dalszy rozwój gospodarki.

Czynniki przyrodnicze sprzyjające zagospodarowaniu i bariery jego rozwoju występują także w skali lokalnej, mają one jednak inny charakter niż omówione powyżej ogólne prawidłowości. Możesz je także zidentyfikować w swoim regionie. Planiści przestrzenni przed podjęciem decyzji o zagospodarowaniu terenu analizują szczegółowo strukturę środowiska przyrodniczego i cechy poszczególnych komponentów, starając się, zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego, wskazać optymalny kierunek zagospodarowania, który nie przyczyni się do degradacji środowiska, a jednocześnie pozwoli na realizację celów społecznych i gospodarczych. Analiza wykonywana jest w ramach tzw. opracowania ekofizjograficznegoopracowanie ekofizjograficzneopracowania ekofizjograficznego, będącego jednym z dokumentów sporządzanych w ramach procedury planistycznej. W tabeli przedstawiono ogólne wskazania do określania przydatności terenu dla rolnictwa stosowane w Polsce w planowaniu przestrzennym.

Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej

RLlvryl9Ysnfa
RxbevkgJMAKcp
RTxVHBnPyycTm
RQc3ZH8LOgXGo
R128L6Hh28xSI
Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Słownik

anekumena
anekumena

niezamieszkana i niewykorzystywana gospodarczo część powierzchni Ziemi

opracowanie ekofizjograficzne
opracowanie ekofizjograficzne

dokumentacja sporządzana na potrzeby planów zagospodarowania przestrzennego charakteryzująca poszczególne elementy przyrodnicze, ich wzajemne powiązania i przydatność gospodarczą na obszarze objętym planem lub studium

subekumena
subekumena

obszary Ziemi niezamieszkane, ale okresowo wykorzystywane przez człowieka do celów gospodarczych