Wpływ środowiska przyrodniczego na gospodarczą działalność człowieka zmienia się wraz z rozwojem społeczno‑gospodarczym. Zależność ta była największa do czasu rewolucji przemysłowych, gdyż liczne odkrycia i wynalazki, związany z nimi postęp technologiczny, wzrost zamożności społeczeństw, a także rosnąca z czasem wiedza na temat genezy naturalnych zjawisk i procesów pozwoliły na pokonanie wielu barier środowiskowych. Jednak w dalszym ciągu człowiek nie jest w stanie całkowicie uniezależnić się od środowiska i kształtować je według własnych potrzeb. Potwierdza to występowanie rozległych obszarów anekumenyanekumenaanekumeny, w których brak osadnictwa i działalności gospodarczej. Pokrywają się one z zasięgiem występowania silnych środowiskowych barier dla gospodarki i osadnictwa.

Relacje między środowiskiem przyrodniczym a działalnością człowieka są przedmiotem licznych koncepcji. Do najbardziej popularnych należą: determinizm, nihilizm i posybilizm.

Determinizm głosi, że środowisko naturalne decyduje o istnieniu ludzi i ich zróżnicowaniu oraz o społecznych formach organizacyjnych, kulturowych, gospodarczych i politycznych. Człowiek jest więc całkowicie uzależniony od warunków przyrodniczych, wśród których nadrzędną rolę odgrywa klimat. Decydują one o rozwoju społeczno‑gospodarczym; jego zróżnicowany poziom wynika ze zróżnicowanych warunków środowiskowych. Skrajną wersją determinizmu jest enwironmentalizm.

Nihilizm, zwany też indeterminizmem, jest skrajnym przeciwieństwem determinizmu. Neguje jakikolwiek wpływ środowiska naturalnego na rozwój społeczno‑gospodarczy, twierdząc, że ludzkość osiągnęła stopień rozwoju pozwalający na uniezależnienie od warunków przyrodniczych, korzystanie z zasobów środowiska bez ograniczeń i kształtowanie przestrzeni wyłącznie według swoich potrzeb.

Pośrednie stanowisko prezentuje posybilizm zakładający, że istnieją rzeczywiste, zrównoważone związki między społeczeństwem i środowiskiem przyrodniczym, ale:

• wobec ogromu sił przyrody człowiek może tylko unikać warunków dla siebie szkodliwych lub trudnych, a w przypadkach, gdy nie ma wyboru miejsca swojego pobytu, musi się zaadaptować do panujących warunków otoczenia (posybilizm bierny),

• społeczeństwa dysponują środkami dostosowywania środowiska życia do swoich potrzeb, zmieniając je też nieustannie; zakres tych przeobrażeń wyznaczają wiedza i technika, organizacja społeczna, poziom sił wytwórczych (posybilizm czynny).

Przyrodnicze uwarunkowania gospodarowania

Elementy środowiska w zależności od cech i współwystępowania mogą sprzyjać różnym formom zagospodarowania terenu lub być dla nich czynnikami ograniczającymi.

Ru07hvAZQmVI0

W tabeli przyrodniczych uwarunkowań gospodarowania wyróżniono czynniki ograniczające oraz czynniki sprzyjające. Do czynników ograniczających należą: bariera termiczna, bariera świetlna, bariera grawitacyjna, bariera orograficzna, bariera wodna, bariera roślinna. Do czynników sprzyjających należą: dobre warunki glebowe, dostęp do wody, korzystne warunki klimatyczne, równinna rzeźba terenu, bliskość morza, surowce mineralne.

Warunki klimatyczne

Najlepsze warunki do zagospodarowania występują w klimatach podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym. Sprzyjają temu dobre usłonecznienie oraz umiarkowane temperatury i opady stwarzające korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa, transportu, turystyki oraz wielu różnych usług. Z kolei najmniej sprzyjające zagospodarowaniu warunki panują w strefie okołobiegunowej i na obszarach pustynnych. W obu przypadkach ograniczenie zagospodarowania wynika z bariery termicznej oraz świetlnej (obszary polarne) i wodnej (obszary pustynne). Z warunkami klimatycznymi związane jest także ryzyko występowania klęsk żywiołowych (huragany, powodzie, susze) ograniczających działalność gospodarczą.

RhXZLvGXdtGlz

Zdjęcie przedstawia surowy krajobraz. Na pierwszym planie teren jest obniżony i płaski w centralnej części zdjęcia. W obniżeniu jest zamarznięta woda. Po bokach są wzniesienia. Gleba ma kolor brązowy. W tle są ośnieżone górskie szczyty. W kierunku obniżenia terenu ze szczytów spływa lodowiec.

R1Kox8kJqn2aM

Zdjęcie przedstawia pustynię. Krajobraz jest surowy. Po prawej stronie zdjęcia i w tle są wzniesienia. W centralnym miejscu fotografii jest obniżony teren przypominający piaszczysty wąwóz.

Ukształtowanie terenu

Dla rozwoju gospodarki i osadnictwa najbardziej korzystne są tereny nizinne o równinnym ukształtowaniu sprzyjające uprawie ziemi, rozwojowi transportu i budownictwa. Zagospodarowywanie terenów górskich wymaga znacznie większych nakładów finansowych związanych m.in. z tarasowaniem zboczy, zapobieganiem erozji wodnej, budową tuneli i wiaduktów drogowych i kolejowych. Na obszarach górskich istnieją bardzo dobre warunki do rozwoju turystyki.  

RiOkVTuwv8jAa

Zdjęcie przedstawia wysoki wiadukt w terenie górskim. Wiadukt jest nad przepaścią i jest wybudowany pomiędzy dwoma wzniesieniami. Na wiadukcie jest pociąg.

RAUkobwPBtCoN

Zdjęcie przedstawia widok z góry na rozległe pola tarasowe. Przypominają schody. Część tarasów jest zalana wodą. Pola są różnokolorowe.

Zasoby naturalne

Zasoby naturalne, zwłaszcza występujące w znacznej ilości, stanowią o specyfice gospodarczej regionów lub krajów i ich znaczeniu na arenie międzynarodowej. Przykładem mogą być np. kraje Zatoki Perskiej, które swój status zyskały dzięki wydobyciu i eksportowi ropy naftowej. Występowanie surowców mineralnych jest więc czynnikiem warunkującym powstanie niektórych gałęzi przemysłu, np. energetycznego, paliwowego, górnictwa oraz hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych. Z kolei zasoby leśne są podstawą rozwoju przemysłu drzewno‑papierniczego, a także leśnictwa, myślistwa i turystyki.

RV219rNL2aMPi

W tabeli przedstawiono przykładowe kierunki zagospodarowania wynikające z występowania zasobów naturalnych. 1. Przykładowe zasoby: glebowe (wysoka klasa bonitacyjna), potencjalne kierunki zagospodarowania: rolnictwo, gospodarka łąkarska. 2. Przykładowe zasoby: surowce mineralne, potencjalne kierunki zagospodarowania: górnictwo, przemysł. 3. Przykładowe zasoby: surowce okruchowe, potencjalne kierunki zagospodarowania: budownictwo. 4. Przykładowe zasoby: surowce zwięzłe, potencjalne kierunki zagospodarowania: budownictwo. 5. Przykładowe zasoby: wody podziemne, potencjalne kierunki zagospodarowania: gospodarka komunalna, przemysł, rolnictwo. 6. Przykładowe zasoby: wody mineralne i termalne, potencjalne kierunki zagospodarowania: turystyka, rekreacja, lecznictwo. 7. Przykładowe zasoby: wody powierzchniowe, potencjalne kierunki zagospodarowania: gospodarka komunalna, przemysł, turystyka, żegluga. 8. Przykładowe zasoby: energetyczne wiatru, potencjalne kierunki zagospodarowania OZE – energetyka wiatrowa. 9. Przykładowe zasoby: solarne, potencjalne kierunki zagospodarowania: OZE – energetyka solarna. 10. Przykładowe zasoby: leśne, potencjalne kierunki zagospodarowania: gospodarka leśna, turystyka. 11. Przykładowe zasoby: przyrodnicze, potencjalne kierunki zagospodarowania: ochrona przyrody, turystyka.

RnQCirksv4yL9

Na zdjęciu jest teren, na którym stoją słupy elektryczne. Po prawej stronie zdjęcia jest słup, z którego wydobywa się wysoki płomień. Krajobraz jest surowy, pozbawiony roślinności.

RsA4AcimQ28Iz

Zdjęcie przedstawia teren, na którym stoją liczne słupy i pompy do wydobycia ropy naftowej. Pompy przypominają duże młoty. W tle są wzniesienia.

Zasoby wód powierzchniowych i podziemnych

Obecność wód powierzchniowych i podziemnych od początku rozwoju cywilizacji była czynnikiem decydującym o rozmieszczeniu osadnictwa i różnych formach zagospodarowania terenu. Najstarsze cywilizacje powstawały nad rzekami, które zapewniały dostęp do wody pitnej, umożliwiały rozwój rolnictwa dzięki nawadnianiu, były szlakami komunikacyjnymi i odbiornikami ścieków. Dziś dostęp do wody jest czynnikiem warunkującym istnienie wielu gałęzi przemysłu (np. przemysłu celulozowo‑papierniczego, hutniczego, paliwowo‑energetycznego, spożywczego). Natomiast niedobór wody występujący w strefach suchych o ujemnym bilansie wodnym jest jednym z głównych czynników hamujących rozwój gospodarczy. W rejonach tych prowadzone jest głównie koczownicze pasterstwo.  

RKDfYZFbkmx8t

Zdjęcie przedstawia teren, na którym pasie się bydło. Na pierwszym planie zdjęcia rośnie niska trawa i rośliny. Tu pasie się bydło. Następnie w tle jest zbiornik wodny i drugi brzeg o jasnożółtej barwie.

R6t1NdJ9OD3vk

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment lądu graniczącego z większym zbiornikiem wodnym. Po lewej stronie zdjęcia - na lądzie - jest zielona wstęga zakończona zielonym rozwidleniem biegnąca w górę zdjęcia ku większemu zbiornikowi wodnemu. Po prawej stronie zdjęcia na dole jest okrągły niebieski zbiornik wodny z dwoma większymi rozwidleniami. Rozwidlenie po lewej stronie dochodzi do zielonego obszaru zdjęcia.

Pokrywa glebowa

Żyzność gleb decyduje przede wszystkim o rolniczym zagospodarowaniu danego regionu – tam, gdzie występują żyzne gleby (doliny dużych rzek, obszary stepowe), większy jest odsetek użytków rolnych. Natomiast w miejscach występowania gleb o małej żyzności i produktywności przeważają inne kierunki zagospodarowania terenu – zabudowa, gospodarka leśna itp.

RKEuAoLkM9FOe

Zdjęcie przedstawia pole uprawne z pszenicą. Nad polem na niebie są stalowe chmury kłębiaste.

Szata roślinna i świat zwierzęcy

Lasy, zaliczane do zasobów naturalnych, wraz z zamieszkującymi je populacjami zwierzęcymi, stanowią podstawę rozwoju leśnictwa i łowiectwa, decydują też o atrakcyjności turystycznej danego obszaru. Natomiast zwierzęta zamieszkujące wody mórz i oceanów oraz wody śródlądowe są podstawą rozwoju rybołówstwa i rybactwa.

RkWDilHHojEcz

Zdjęcie przedstawia las iglasty. Po lewej i prawej stronie są ułożone w stosy ścięte pnie drzew. W centralnej części fotografii stoi traktor, a za nim pracujący mężczyzna.

Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wpływ barier przyrodniczych na działalność gospodarczą zmniejsza się. Warunki środowiska tracą na znaczeniu – częściej modyfikują sposób gospodarowania, a jedynie w skrajnych przypadkach służą określeniu granic ekumeny.

Jest to możliwe dzięki dokonującemu się postępowi technologicznemu i technicznemu. O rozmieszczeniu ludności i sposobie gospodarowania w coraz większym stopniu decydują względy polityczne, społeczne, religijne i gospodarcze, warunkujące tempo rozwoju technologicznego poszczególnych społeczności, niż elementy przyrodnicze. Natomiast przyroda służy przede wszystkim zaspokojeniu potrzeb bytowych (konsumpcyjnych) człowieka, a nie jest, jak dotychczas, istotną barierą (lub zachętą) gospodarowania.

W niesprzyjających warunkach glebowych i klimatycznych wysokie plony można osiągnąć dzięki chemizacji rolnictwa i odpowiednim metodom uprawy, np. uprawie szklarniowej, tarasowaniu stoków, wprowadzaniu gatunków roślin uprawnych bardziej odpornych na trudne warunki klimatyczne czy stosowaniu sztucznego nawadniania i odwadniania.

Z kolei restrukturyzacja surowcowych okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych doprowadziła do zmniejszenia roli gałęzi przemysłu uzależnionych od bazy surowcowej (górnictwa, hutnictwa, energetyki), zaś rozwój zaawansowanych technologii całkowicie ograniczył jej znaczenie.

Postęp technologiczny umożliwia także rozwój transportu w nieprzyjaznych warunkach środowiska, czego przykładem mogą być m.in. tunele kolejowe i drogowe prowadzące przez górskie pasma, pod wodami (Eurotunel pod kanałem La Manche) czy też trasy komunikacyjne biegnące przez tereny pustynne i obszary wieloletniej zmarzliny.

Wraz z rozwojem technologicznym pojawiają się jednak nowe środowiskowe bariery rozwoju gospodarczego, do których należy m.in. zanieczyszczenie poszczególnych komponentów środowiska uniemożliwiające lub znacznie utrudniające korzystanie z zasobów przyrodniczych, a przez to hamujące – z uwagi na spadek ogólnej efektywności gospodarowania – dalszy rozwój gospodarki.

Czynniki przyrodnicze sprzyjające zagospodarowaniu i bariery jego rozwoju występują także w skali lokalnej, mają one jednak inny charakter niż omówione powyżej ogólne prawidłowości. Możesz je także zidentyfikować w swoim regionie. Planiści przestrzenni przed podjęciem decyzji o zagospodarowaniu terenu analizują szczegółowo strukturę środowiska przyrodniczego i cechy poszczególnych komponentów, starając się, zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego, wskazać optymalny kierunek zagospodarowania, który nie przyczyni się do degradacji środowiska, a jednocześnie pozwoli na realizację celów społecznych i gospodarczych. Analiza wykonywana jest w ramach tzw. opracowania ekofizjograficznegoopracowanie ekofizjograficzneopracowania ekofizjograficznego, będącego jednym z dokumentów sporządzanych w ramach procedury planistycznej. W tabeli przedstawiono ogólne wskazania do określania przydatności terenu dla rolnictwa stosowane w Polsce w planowaniu przestrzennym.

Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej

RLlvryl9Ysnfa

W tabeli zawarto przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej. Przedstawiono ukształtowanie powierzchni. 1. Ukształtowanie powierzchni. 1.1. przydatność: korzystne; cechy środowiska: teren płaski lub falisty od zera do 5°, deniwelacje od zera do 2 metrów; zagospodarowanie: obszary niewymagające zapobiegania erozji i ruchów masowych. 1.2. przydatność: korzystne z ograniczeniami; cechy środowiska: stoki łagodne od pięciu do 10°, deniwelacja od dwóch do 5 metrów; zagospodarowanie: umiarkowane nasilenie erozji i ruchów masowych; konieczne dostosowanie struktury upraw do intensywności korozji erozji i ruchów masowych, zadarnianie powierzchni. 1.3. przydatność: niekorzystna; cechy środowiska: stoki strome powyżej 10°, deniwelacja powyżej 5 metrów; zagospodarowanie: silne nasilenie erozji i ruchów masowych; krajobraz erozyjny, skarpy, osuwiska, obrywy; rzeźba wymaga zabiegów uzdatniających, na przykład tarasowania zboczy.

RxbevkgJMAKcp

W tabeli zawarto przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej. Przedstawiono utwory powierzchniowe. 1. Utwory powierzchniowe. 1.1. przydatność: korzystne; cecha środowiska: piaski zwięzłe, gliny piaszczyste, utwory humusowe, pyły; zagospodarowanie: utwory o korzystnej strukturze i warunkach wodno-powietrznych odpowiednie dla produkcji rolnej, niewymagające zabiegów poprawiających ich jakość. 1.2. przydatność: korzystne z ograniczeniami; cecha środowiska: piaski i żwiry; zagospodarowanie: ze względu na okresowe zmiany wilgotności gruntów zalecane stosowanie zabiegów agrotechnicznych, regulujących strukturę gruntu i warunki wodno-powietrzne. 1.3. przydatność: niekorzystne; cecha środowiska: iły, grunty organiczne, utwory jeziorne; zagospodarowanie: ze względu na znaczne uwilgotnienie lub przesuszenie konieczne stosowanie zabiegów agrotechnicznych regulujących strukturę gruntu i warunki wodno-powietrzne.

RTxVHBnPyycTm

W tabeli zawarto przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej. Przedstawiono gleby. 1. Gleby. 1.1. przydatność: korzystne; cecha środowiska: czarnoziemy, gleby brunatne, rędziny, niektóre mady itp.; zagospodarowanie: gleby o najwyższej żyzności i produktywności, chronione przed zmianami użytkownika rolniczego. 1.2. przydatność: korzystne z ograniczeniami; cecha środowiska: gleby płowe, brunatne, wyługowane; zagospodarowanie: niska i średnia naturalna żyzność i produktywność gleb powodująca kosztochłonność produkcji rolnej. 1.3. przydatność: niekorzystne; cecha środowiska: gleby bielicowe, rdzawe, gleby inicjalne; zagospodarowanie: bardzo niska naturalna żyzność i produktywność gleb powodująca nieopłacalność produkcji rolnej.

RQc3ZH8LOgXGo

W tabeli zawarto przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej. Przedstawiono wody. 1. Wody. 1.1. przydatność: korzystne; cecha środowiska: głębokość zwierciadła powyżej 2 metrów, brak znaczących wahań; zagospodarowanie: warunki wodne optymalne dla gatunków uprawnych.1.2. przydatność: korzystne z ograniczeniami; cecha środowiska: głębokość zwierciadła od 1 do 2 metrów, wahania poziomu; zagospodarowanie: warunki wodne optymalne dla części gatunków uprawnych, dla innych niekorzystne. 1.3. przydatność: niekorzystne; cecha środowiska: głębokość zwierciadła od 0 do 1 metra, tereny zalewowe; zagospodarowanie: warunki wodne niekorzystne dla większości gatunków uprawnych ze względu na podtopienia lub przesuszenie gleb.

R128L6Hh28xSI

W tabeli zawarto przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w skali lokalnej. Przedstawiono agroklimat. 1. Agroklimat. 1.1. przydatność: korzystne; cecha środowiska: dobre przewietrzenie, brak przymrozków, ekspozycja południowa; zagospodarowanie: rozpraszanie zanieczyszczeń powietrza, korzystne warunki klimatyczne dla większości upraw. 1.2. przydatność: korzystne z ograniczeniami; cecha środowiska: okresowe występowanie przymrozków, okresowo ograniczone przewietrzanie, ekspozycja wschodnia i zachodnia; zagospodarowanie: okresowo niekorzystne warunki termiczne, konieczność dostosowania struktury upraw do warunków klimatu lokalnego. 1.3. przydatność: niekorzystne; cecha środowiska: stagnacja powietrza, utrudnione przewietrzanie, częste występowanie przymrozków, wysoka wilgotność, ekspozycja północna, silne wiatry; zagospodarowanie: niekorzystne warunki klimatyczne, konieczność dostosowania struktury upraw do warunków klimatu lokalnego, alternatywne formy użytkowania.

Słownik