Literatura obozowa

Opowiadania Tadeusza Borowskiego i Inny świat Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego należą do tak zwanej literatury obozowejliteratura obozowaliteratury obozowej. Obydwaj twórcy stanęli przed wyjątkowym artystycznym wyzwaniem: jak przedstawić rzeczywistość tak potworną, że trudno w nią uwierzyć. Hitlerowskie obozy koncentracyjne i sowieckie obozy pracy były elementem systemów totalitarnych panujących w III Rzeszy i w Rosji sowieckiej. W państwach totalitarnych chciano sprawować całkowitą władzę nad ludźmi przez ograniczenie samodzielności ich myślenia i działania, uprzedmiotowienie jednostek, wprowadzenie jednej powszechnie obowiązującej ideologiiideologiaideologii. Swoisty doświadczalny poligon totalitaryzmu stanowiły obozy. W obozach koncentracyjnych ludzi osadzano bez wyroków sądowych, pozbawiano ich wszelkich praw, włącznie z prawem do życia. Więźniów traktowano jak przedmioty, ich ciała wykorzystywano jako „surowiec” w przemyśle. Ostatecznym celem była masowa zagłada ludzi różnych narodowości (głównie Żydów) w komorach gazowych.

RkBTJGCB25UaG

Zdjęcie przedstawia rozległe pole, na którym toczy się budowa. Na drewnianych pomostach znajdują się więźniowie pchający taczki. W oddali widoczni jest gęsty las.

Ludzi więzionych w sowieckich łagrachłagierłagrach skazywano na mocy wyroków sądowych, ale miały one tylko pozory praworządności – celem śledztwa było nie udowodnienie rzeczywistej winy, lecz znalezienie powodu do osadzenia w obozie. Więźniowie nie mieli prawa ani do obrony, ani do apelacji od wyroku. Samowolę instytucji śledczych maskowała iluzja przestrzegania prawa. Łagry nastawione były na eksploatację człowieka zmuszanego do katorżniczej pracy w ekstremalnie trudnych warunkach – w kopalniach czy przy wyrębie syberyjskiej tajgi. Paradoksalnie to więźniowie musieli zapracować na funkcjonowanie i rozwój obozu. Zarówno Tadeusz Borowski, jak i Gustaw Herling‑Grudziński pokazują obozową rzeczywistość z punktu widzenia więźnia zmuszonego do podporządkowania się wszystkim nieludzkim prawom i zasadom obozowego życia.

Człowiek „zlagrowany”

RLFzhLzhOmhg41

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jego twarz jest okrągła, czoło wysokie. Mężczyzna ma szeroki nos. Jego włosy są ciemne, falujące, zaczesane ku górze. Ubrany jest w koszulę, garnitur krawat.

Narrator i jednocześnie bohater opowiadań Tadeusza Borowskiego, vorarbeiter (brygadzista) Tadek, jest całkowicie podporządkowany prawom panującym w obozie. Uczy się zasad specyficznej obozowej moralności, do której musi się dostosować, jeśli chce przeżyć kolejny dzień. To „moralność odwróconamoralność odwróconamoralność odwrócona” – zasady obowiązujące w przedwojennej rzeczywistości przestały mieć jakiekolwiek znaczenie w obozowych warunkach. Okazuje się, że zabicie człowieka nie musi mieć żadnego pretekstu ani uzasadnienia; unikanie pracy pozwala zachować siły potrzebne do przetrwania; kradzież jedzenia współwięźniom daje możliwość zaspokojenia, choćby w minimalnym stopniu, głodu i zwiększa szanse na przeżycie kolejnego dnia. W świecie opisywanym przez Borowskiego nie obowiązują ani dawna moralność, ani prawo (poza specyficznie rozumianym prawem obozowym) – w konsekwencji nie ma ludzi dobrych i złych. Spojrzenie na postawy ludzi z wewnątrzobozowego punktu widzenia każe odrzucić uniwersalne normy etyczne. Okazuje się, że własne życie można ocalić tylko za cenę śmierci innych. Tak pokazany jest człowiek „zlagrowanyczłowiek  „zlagrowany”zlagrowany”, który, aby uchronić się od śmierci, podporządkowuje się zasadom panującym w obozie, poszukuje w nim dla siebie najdogodniejszego miejsca, nie ma współczucia dla współwięźniów i nie oczekuje go od innych.

W obronie wartości

Odmienną niż Borowski perspektywę opisu przyjął Gustaw Herling‑Grudziński w Innym świecie. Analizuje on obóz sowiecki z etycznego punktu widzenia; pobyt w nim traktuje jako próbę moralnych sił człowieka. Próbę, której większość ludzi nie jest w stanie sprostać. Grudziński ma świadomość istnienia obozowej „odwróconej moralności”, wyznawanej na przykład przez urków, ale budzi ona jego wewnętrzny sprzeciw. Jego zdaniem wybory etyczne dokonywane w obozie muszą być oceniane według tych samych zasad, co na wolności. W Innym świecie sygnałem, który z bohaterów opowiada się po stronie dobra, a który – po stronie zła, staje się chociażby opis wyglądu zewnętrznego. Ograniczona i tępa twarz fanatyka o przebiegłych oczach” Gorcewa kontrastuje z opisem Kostylewa, w którego twarzy „czaiło się coś, co nadawało jej niezapomniany wyraz inteligencji połączonej z jakimś szalonym, zaciętym uporem.

Ważnym kryterium oceny postaci jest także ich stosunek do obozowych prawideł i sowieckiego systemu. Ci, którzy nie pozwolili, aby głód i katorżnicza praca odebrały im osobowość, nie zatracili uczuć i starali się pielęgnować zasady etyczne wyniesione z życia na wolności. Oni też nie poddali się systemowi zmuszającemu jednostkę do odrzucenia wyznawanych wartości. Losy Jewgienii Fiodorowny i historia Kostylewa są świadectwem tego, że nawet jeśli nie uda się ocalić życia, to jednak można zachować wewnętrzną wolność. Dlatego właśnie w ostatniej scenie utworu z ust narratora nie padają słowa, które byłyby wyrazem zrozumienia dla postępowania obozowego donosiciela – wina zawsze pozostanie winą.

RboVE9ILqoyLs

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w dwóch pozach. Na pierwszym zdjęciu ukazany jest jego prawy profil, na drugim zdjęciu cała twarz. Mężczyzna ma owalną twarz, szeroki nos i ostrzyżone przy skórze. Ubrany jest w koszulę i sweter. Pod zdjęcie widnieje odręcznie zapisane imię i nazwisko w języku rosyjskim oraz data 1919.

Prawda

Zarówno opowiadania Borowskiego, jak i Inny świat Herlinga‑Grudzińskiego są utworami, które każą czytelnikowi zadać pytanie o prawdę rzeczywistości w nich ukazanej. Obaj autorzy opisują rzeczy tak straszne, że trudno byłoby posądzać ich o tworzenie fikcji. Niekiedy jednak formułowano takie oskarżenia wobec obu pisarzy – zarzucano im kłamstwo, chęć epatowania czytelnika okrucieństwem; mówiono o pamfletowympamfletpamfletowym charakterze ich utworów. Borowskiego oskarżano o nihilizmnihilizmnihilizm i ukazywanie bezwstydu człowieka „zlagrowanego”, natomiast Herlinga‑Grudzińskiego – o uwikłanie w walkę polityczną z komunizmem. Wielu czytelników miało jednak świadomość, że choć dzieła obu twórców są konstrukcjami literackimi (ich autorzy posługują się np. skrótem, wyrazistą narracją), to jednak zawierają prawdę o życiu w niemieckich lagrachlagier, lagerlagrach i sowieckich łagrach, o sytuacji człowieka w nieludzkiej rzeczywistości.

RO3tXyEJohwar

Zdjęcie przedstawia rampę kolejową, na której są tłumnie zgromadzeni ludzie. Wśród nich chodzą niemieccy żołnierze. Części ludzi ubrana jest w cywilne ubrania, część ma na sobie obozowe pasiaki. Na drugim planie stoją towarowe wagony i znajduje się brama wjazdowa. Na niebie widoczne unoszące się dymy.

Literatura faktu

Współcześnie literaturę narracyjną o charakterze dokumentarnym określa się jako literaturę faktu. Stawia sobie ona za cel ukazanie zdarzeń autentycznych. Ponieważ jednak często jest zbeletryzowanazbeletryzowanyzbeletryzowana, sytuuje się na pograniczu między dokumentem a fikcją. Podczas lektury tego typu utworów trzeba brać pod uwagę fakt, że autorzy niejednokrotnie eksponują jedne elementy rzeczywistości kosztem innych; bohaterów obdarzają cechami różnych autentycznych osób; używają skrótów myślowych; stosują zasadę „część zamiast całości”; sięgają po język metaforyczny. Literatura faktu nie zawsze opisuje dokładną prawdę szczegółu, jej celem jest raczej przedstawienie i interpretacja ukazywanych zdarzeń, dlatego ma ona często walory artystyczne.

Obozy koncentracyjne

Obóz koncentracyjny to miejsce odosobnienia dla dużej liczby ludzi, którzy – zdaniem władz – powinni zostać odizolowani od reszty społeczeństwa. Nowoczesne państwa zachodnie tworzyły tego rodzaju obozy już w XIX wieku, jednak na wielką skalę zakładały je w XX wieku zwłaszcza ZSRR (łagry) i nazistowskie Niemcy (lagry). Część obozów koncentracyjnych miała charakter obozów pracy, część – obozów zagłady. Wszystkie oparte były na totalitarnych zasadach zarządzania, ludzi pozbawiano godności i prywatności, praca w nich miała charakter niewolniczy. Celem obozów zagłady była starannie zaplanowana eksterminacja (czyli całkowite zniszczenie) określonych grup ludności (kryterium stanowiła przynależność rasowa i narodowościowa). Obozy koncentracyjne stanowią najbardziej przerażający wytwór nowoczesnej cywilizacji.

Słownik