Przeczytaj
Wykorzystana szansa. Sytuacja międzynarodowa podczas I wojny światowej
Wybuch I wojny światowej, w którą zaangażowali się wszyscy zaborcy ziem Rzeczypospolitej, stanowił szansę na ponowne pojawienie się sprawy polskiej na arenie międzynarodowej. Wraz z dynamicznym rozwojem sytuacji Polacy musieli działać rozważnie, aby nie przegapić swojej szansy. Na początku w kręgach politycznych uważano, że należy się oprzeć na sojuszu z jednym z zaborców, nie brano bowiem pod uwagę scenariusza, że nastąpi osłabienie sił wszystkich trzech. Jednak kolejne działania zaborców, takie jak podpisanie Traktatu BrzeskiegoTraktatu Brzeskiego, sprawiły, że Polacy zrezygnowali z tej taktyki, zdając sobie sprawę, że w interesie żadnego z zaborców nie leżało istnienie niepodległego państwa polskiego i należy wziąć sprawy we własne ręce.
Przedstawicielstwo za granicą – powołanie Komitetu Narodowego Polski
Zanim doszło do utworzenia pierwszych ośrodków władzy na ziemiach polskich, w sierpniu 1917 r. w Szwajcarii z inicjatywy Romana Dmowskiego został powołany Komitet Narodowy Polski (KNP)Komitet Narodowy Polski (KNP), który wkrótce przeniesiono z Lozanny do Paryża. Komitet został uznany przez państwa ententy (Francję, Wielką Brytanię, Włochy oraz Stany Zjednoczone) za oficjalne przedstawicielstwo Polski za granicą. Jego powstanie zostało poprzedzone utworzeniem, na mocy dekretu prezydenta Francji z 4 czerwca 1917 r., Armii Polskiej we Francji, nad którą wkrótce dowództwo objął gen. Józef Haller. Głównym zadaniem KNP było prowadzenie akcji dyplomatycznej na rzecz uznania niepodległości Polski. 8 października 1917 r. Roman Dmowski złożył na ręce prezydenta USA memoriałmemoriał z propozycją przyszłego kształtu terytorialnego odrodzonej Polski.
(Nie)podległość Królestwa Polskiego? Powstanie Rady Regencyjnej
Wobec ostatecznego załamania się siły zaborców również na terenach polskich zaczęły powstawać pierwsze ośrodki władzy. Najczęściej były zdominowane przez najsilniejszą w regionie opcję polityczną, a ich zasięg kończył się na fragmencie ziem jednego z zaborów. Ich członkowie stanowili jednak zalążek przyszłych elit politycznych, spośród których – po powrocie Józefa Piłsudskiego do Warszawy 10 listopada 1918 r. – wybrano przedstawicieli do rządu ogólnonarodowego.
Kiedy Królestwo Polskie zostało przejęte przez Niemcy i Austrię w 1915 r., obudziło to nadzieje wśród niektórych środowisk politycznych na odzyskanie niepodległości, wiązane z państwami centralnymi (Austro‑Węgry, Niemcy). W następstwie Aktu 5 listopada 1916 r. we wrześniu 1917 r. doszło do powołania Rady Regencyjnej. W skład Rady wchodziło trzech regentów: książę Zdzisław Lubomirski, arcybiskup Aleksander Kakowski i hrabia Józef Ostrowski. W grudniu 1917 r. Rada RegencyjnaRada Regencyjna utworzyła pierwszy gabinet ministrów (rząd), na czele którego stanął Jan Kucharzewski. Rada Regencyjna nie cieszyła się jednak dużym poparciem, ponieważ była związana z władzami okupacyjnymi i traktowano ją jako marionetkę niesprawującą realnej władzy. Mimo braku poparcia ze strony społeczeństwa oraz innych sił politycznych Rada Regencyjna miała pewne osiągnięcia, m.in. stworzenie struktur administracji i sądownictwa, a także podwalin wojska. 7 października 1918 r. – w obliczu klęski państw centralnych – Rada Regencyjna ogłosiła orędzie do narodu polskiego zapowiadające odzyskanie niepodległości przez Polskę. Wciąż jednak nie zdobyła zaufania społeczeństwa.
Rada Regencyjna do Narodu PolskiegoWielka godzina, na którą naród polski czekał z upragnieniem, już wybija.
Zbliża się pokój, a wraz z nim ziszczenie nigdy nieprzedawnionych dążeń narodu polskiego do zupełniej niepodległości.
W tej godzinie wola narodu polskiego jest jasna, stanowcza i jednomyślna.
Odczuwając tę wolę i na niej opierając to wezwanie, stajemy na podstawie ogólnych zasad pokojowych, głoszonych przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, a obecnie przyjętych przez świat cały, jako podstawa do urządzenia nowego współżycia narodów.
W stosunku do Polski zasady te prowadzą do utworzenia niepodległego państwa, obejmującego wszystkie ziemie polskie, z dostępem do morza, z polityczną i gospodarczą niezawisłością, jako też z terytorialną nienaruszalnością, co przez traktaty pokojowe zagwarantowanem będzie.
Źródło: Rada Regencyjna do Narodu Polskiego, oprac. Sejm.gov.pl.
Przejęcie schedy po monarchii austro‑węgierskiej – tworzenie ośrodków władzy na terenie zaboru austriackiego
Rozpad monarchii austro‑węgierskiej spowodował nieodwracalne zmiany. 21 października 1918 r. nie istniała już granica między Galicją a Królestwem Polskim. Tydzień później, 28 października 1918 r., na terenie kraju koronnego Austro‑Węgier – Królestwa Galicji i Lodomerii, podczas obrad w Krakowie, ukonstytuowała się Polska Komisja Likwidacyjna (PKL) z Wincentym Witosem na czele. PKL udało się przejąć Kraków z rąk zaborców, spacyfikować radykalne nastroje chłopów związane z katastrofalną sytuacją gospodarczą oraz ustanowić polską administrację na terenie Galicji Zachodniej. Inaczej sytuacja wyglądała na terenie Galicji Wschodniej, gdzie doszło do walk polsko‑ukraińskich, które przeciągnęły się do połowy 1919 r.
Jak przebiegało przejęcie władzy z rąk władz austro‑węgierskich, wspomina Wincenty Witos:
Rok 1918 we wspomnieniach mężów stanu, polityków i wojskowychWobec wiadomości o dokonanym przewrocie w Czechach, zupełniej apatii rządu austriackiego i rozpoczynających się już rozruchach w Wiedniu przyszli posłowie polscy, których garstka zebrała się w lokalu Koła Polskiego, do przekonania, że należy bezzwłocznie przejąć władzę w kraju, a zwłaszcza od namiestnika, obawiano się bowiem, by nas Ukraińcy we Lwowie nie ubiegli. […] Poseł Skarbek zaprosił przedstawicieli austriackich władz wojskowych do ratusza celem zażądania od nich dobrowolnej kapitulacji. Poseł Tetmajer równocześnie zawiadomił i uprzedził gen. Roję, aby był gotowy na wszelki wypadek. […] Rozpoczęły się pertraktacje. Poseł Skarbek zażądał bezzwłocznego poddania się władzom polskim i oddania wszystkich obiektów wojskowych w ich ręce. […] Za parę chwil zjawił się brygadier Roja w mundurze legionowym, przedstawiając się oficerom austriackim jako dowódca polskiej siły zbrojnej. […] pozbywano się wszystkiego, co niemieckie i co przypominało austriackie panowanie. W Krakowie panował nastrój podniosły i świąteczny.
Źródło: [w:] J. Borkowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Rok 1918 we wspomnieniach mężów stanu, polityków i wojskowych, Warszawa 1987, s. 31–32.
Nie wszystkie ziemie zaboru austriackiego znalazły się pod panowaniem PKL. 19 października 1918 r. powstała odrębna Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego z księdzem Józefem Londzinem na czele, która ogłosiła przyłączenie Śląska Cieszyńskiego do Polski.
Na przełomie października i listopada załamała się także władza okupacyjna w Lublinie. W efekcie 7 listopada 1918 r. sformowano tam Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Rząd pretendował do rangi ogólnopolskiego, składał się jednak prawie wyłącznie z przedstawicieli lewicy, dlatego nie uzyskał poparcia innych grup politycznych.
Próby porozumienia? Rząd Józefa Świerzyńskiego
StronnictwaStronnictwa polityczne działające w poszczególnych ośrodkach władzy podjęły próby porozumienia, jednak bezskutecznie. W większości wypadków – mimo iż cel był ten sam: niepodległość Polski – nie potrafiono wznieść się ponad podziały i poglądy. Decydowały także indywidualne ambicje działaczy. Przykładem mogą być dyskusje na temat włączenia swoich działaczy do kolejnych rządów tworzących się na terenie Królestwa Polskiego.
Stanisław Głąbiński, późniejszy minister i poseł na Sejm, tak wspominał podjęte próby rozmów w związku z powołaniem przez Radę Regencyjną w końcu października 1918r. rządu Józefa Świerzyńskiego:
W dniu 19 października [1918 roku] zgromadzili się ponownie w Sali Tow.[arzystwa] Higienicznego b.[yli] posłowie z zaboru austriackiego i niektórzy przedstawiciele stronnictw z Królestwa celem ustalenia kandydatów do rządu Świeżyńskiego. Zabrał głos najpierw Daszyński, który poprzednio uzasadniał konieczność utworzenia rządu, i oświadczył, że stronnictwo socjalistyczne nie odmawia poparcia gabinetowi Świerzyńskiego, ale do rządu nie wstąpi, dopóki pozostaje Rada Regencyjna. Po nim przemówił Witos, który oświadczył, że stronnictwo ludowe uważa utworzenie rządu za potrzebne i pilne, ale na razie do gabinetu nie wejdzie, zastrzegając sobie decyzję na przyszłość. Posłowie z zaboru pruskiego nie zjawili się, ponieważ władze pruskie odmówiły im paszportów, Posłowie Koła Międzypartyjnego żądali utworzenia silnego rządu i trójdzielnicowej Rady Narodowej […]. Co więcej, Rada Regencyjna wbrew własnemu orędziu z 7 października postępowała tak, jakby się czuła dalej skrępowaną zobowiązaniami przyjętymi w stosunku do okupantów.
Cytat za: J. Borkowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Rok 1918 we wspomnieniach mężów stanu, polityków i wojskowych, Warszawa 1987, s. 390.
Tworzenie kolejnych prowizorycznych rządów nie poprawiało sytuacji. Dopiero przyjazd Józefa Piłsudskiego do Warszawy 10 listopada 1918 r. i podjęcie rozmów z przedstawicielami różnych stronnictw pozwoliły na wyjście z impasu i otworzyły możliwość powołania ogólnonarodowego rządu.
Słownik
akt wydany w Warszawie 5 listopada 1916 r. przez cesarzy austro‑węgierskiego Franciszka Józefa I i niemieckiego Wilhelma II, w którym zostało zapowiedziane utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego z ziem zaboru rosyjskiego
(śrdw. łac. intromissio), zgodne z prawem wprowadzenie na urząd; może też oznaczać legalne przejęcie nieruchomości, zgodnie z wyrokiem sądowym
w latach 1772–1918 wchodziło kolejno w skład monarchii Habsburgów, Cesarstwa Austriackiego i w końcu Austro‑Węgier; w Galicji Zachodniej głównym miastem był Kraków, we Wschodniej – Lwów; obecnie tereny te leżą w granicach Polski i Ukrainy
organizacja polityczna ugrupowań prorosyjskich, działająca w czasie I wojny światowej, w latach 1914‑1917; założona ponownie w 1917 r. przez Romana Dmowskiego działała do 1919 r.; siedzibą KPN był Paryż; komitet miał na celu odbudowę państwa polskiego przy pomocy państw Ententy
(łac. memoriale - pamiętnik), oficjalne pismo skierowane do władz, zawierające prośby w sprawach ważnych dla ogółu
(łac. rego - rządzę, kieruję), organ rządowy zastępujący w Królestwie Polskim króla lub regenta, objął urząd 27 października 1917 r. Rada powołana aktami niemieckich i austro‑węgierskich władz okupacyjnych
ugrupowanie zrzeszające osoby o tych samych poglądach politycznych, religijnych lub społecznych, kierujące się tymi samymi celami
(łac. tractatus), traktat pokojowy podpisany w Brześciu 3 marca 1918 r. pomiędzy Cesarstwem Niemieckim, Austro‑Węgrami i ich sojusznikami: carstwem Bułgarii i imperium osmańskim (państwami centralnymi) a Rosją sowiecką
Słowa kluczowe
odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej, odzyskanie niepodległości przez Polskę, pierwsze ośrodki władzy, Królestwo Polskie, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
J. Borkowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Rok 1918 we wspomnieniach mężów stanu, polityków i wojskowych, Warszawa 1987.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.
J. Pajewski, Odbudowa państwa polskiego: 1914‑1918, Poznań 2005.